Pijawki (Hirudinida) wód powierzchniowych Olsztyna

Transkrypt

1 Forum Faunistyczne ISSN Pijawki (Hirudinida) wód powierzchniowych Olsztyna Aleksander BIELECKI 1, *, Piotr ŚWIĄTEK 2, Joanna CICHOCKA 1, Ewa ROPELEWSKA 3, Iwona JELEŃ 1, śaneta ADAMIAK-BRUD 1 1 Katedra Zoologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Oczapowskiego 5, Olsztyn; 2 Katedra Histologii i Embriologii Zwierząt, Uniwersytet Śląski w Katowicach, ul. Bankowa 9, Katowice; 3 Katedra Chemii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Plac Łódzki 4, Olsztyn; * alekb@uwm.edu.pl Abstrakt. Pijawki (Hirudinida) stanowią monofiletyczną grupę siodełkowców (Clitellata) o zróŝnicowanych strategiach pokarmowych, poczynając od ektokomensalizmu poprzez pasoŝytniczą krwiopijność do drapieŝnictwa i padlinoŝerstwa włącznie. Słodkowodne gatunki występują najczęściej w strefach litoralu jezior, stawach i rzekach. Niektóre z nich mogą zasiedlać miejskie środowiska, nawet silnie przekształcone przez człowieka. Występują tu gatunki określane jako synantropijne (synurbijne), które pośrednio towarzyszą człowiekowi oraz aglomeracjom miejskim i związane są z hodowlą bydła, ptaków, ryb, mięczaków. W wodach powierzchniowych Olsztyna stwierdzono 36 gatunków pijawek naleŝących do pięciu rodzin: Glossiphoniidae, Piscicolidae, Hirudinidae, Haemopidae, Erpobdellidae. Wśród nich znajdują się gatunki rzadkie i objęte ochroną gatunkową. W niniejszej pracy przedstawiono ogólną charakterystykę pijawek, najwaŝniejsze osiągnięcia w historii i główne kierunki badań tej grupy zwierząt. WaŜnym aspektem pracy jest przegląd gatunków Hirudinida występujących w wodach powierzchniowych Olsztyna i okolic usystematyzowany zgodnie z najnowszą klasyfikacją. Słowa kluczowe: pijawki, śródmiejskie zbiorniki wodne, antropopresja, róŝnorodność, klasyfikacja Nadesłano: Zaakceptowano: Opublikowano online: rodowiska miejskie, ze względu na róŝnorodność biologiczną, są zwykle uwaŝane za uboŝsze z Śpowodu ich wysokiej antropogenicznej degradacji. Zredukowana bioróŝnorodność miejskich siedlisk wodnych i lądowych została ukazana w licznych pracach dotyczących bentosu estuariów (PAGLIOSA, RODRIGUES i BARBOSA, 2006) oraz bezkręgowców lotycznych (DIAMOND i SERVEISS, 2001; MOORE i PALMER, 2005; SMITH i LAMP, 2008). Urbanizacja powoduje zmiany w przepływach strumieni, erozję kanałów oraz obniŝenie jakości wody z powodu dostawania się metali, olejów i soli z dróg (MOORE i PALMER, 2005). Wody stojące w kompleksach miejskich są zagroŝone przez róŝnego typu zanieczyszczenia. Jednym z najistotniejszych czynników negatywnie wpływających na środowiskową jakość wody i zagraŝających róŝnorodności biologicznej jest rozrastanie się obszarów podmiejskich (miejskich) niby niezauwaŝalne powiększanie okolic mieszkaniowych oraz handel w wiejskich i naturalnych krajobrazach otaczających centra miejskie (AUGUST i in., 2002; KOPERSKI, 2010). Autorzy niektórych prac podkreślają istotną rolę konkretnych obszarów miejskich w zachowaniu róŝnorodności zwierząt. Obecność parków miejskich, stawów w parkach i ogrodów podmiejskich moŝe pomóc w ochronie rzadkich i zagroŝonych gatunków bezkręgowców (ERSEUS i in., 1999; TALLEY i in., 2007; KOPERSKI, 2010). Te małe zwierzęta o ukrytym trybie Ŝycia są rzadko przedmiotem działalności ochronnej w środowiskach miejskich (MACDONALD i in., 2007; KOPERSKI, 2010). Powszechne gatunki pijawek, traktowane jako organizmy wysoce tolerancyjne, typowo przebywają w duŝej liczbie w strefach litoralu jezior, stawów i rzek. Te bardzo waŝne, z ekologicznego punktu widzenia, drapieŝniki i pasoŝyty takŝe obficie zasiedlają miejskie środowiska słodkowodne, nawet te znacząco zdegradowane oraz wysoce przekształcone na potrzeby człowieka. Niektóre gatunki z tej grupy są ekologicznie wysoce wyspecjalizowane, np. te, które zasiedlają głównie małe astatyczne baseny czy niezanieczyszczone wody płynące (KOPERSKI, 2010). Dwanaście z 47gatunków pijawek stwierdzonych w wodach słodkich Polski znajduje się na Czerwonej Liście IUCN zwierząt zagroŝonych 2011 Autorzy. Materiały dostępne na stronie moŝna kopiować oraz przedrukowywać wyłącznie na uŝytek prywatny, w celach niekomercyjnych z uwzględnieniem źródła ich pochodzenie oraz autorów.

2 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 13 w Polsce (JAśDśEWSKA i WIEDEŃSKA, 2002). Jeden z nich, Hirudo medicinalis LINNAEUS, objęty jest ścisłą ochroną na terytorium Polski, a takŝe konwencją CITES. Fauna pijawek, stwierdzona we wcześniejszych badaniach dotyczących róŝnorodności biologicznej, w środowiskach miejskich miała niski współczynnik bogactwa gatunkowego i bogactwa gatunków rzadkich (PAWŁOWSKI, 1951; SANDNER, 1951; ERSEUS i in., 1999). Pewne nowe gatunki zostały odkryte nawet w obrębie granic duŝych miast (HUGHES i SIDDALL, 2007; KOPERSKI, 2010). Porównanie róŝnorodności taksonomicznej pijawek w środowiskach miejskich z danymi pochodzącymi ze środowisk naturalnych moŝe pomóc w ocenie konkretnych typów zagroŝeń antropogenicznych wpływających na szczególnie rzadkie i wyspecjalizowane gatunki pijawek. Tabela 1. Klasyfikacja pijawek (na podstawie BORDA i SIDDALL, 2004; SKET i TRONTELJ, 2008; SICIŃSKI, 2009). W nawiasach podano liczbę rodzajów w poszczególnych rodzinach nadrzędu Hirudinea. Typ: Annelida Gromada: Clitellata = Oligochaeta Podgromada: Hirudinida Nadrząd: Acanthobdellida Branchiobdellida Hirudinea Rząd: Rhynchobdellida Rodzina: Glossiphoniidae (25) Piscicolidae (41) Ozobranchidae (2) Rząd: Arhynchobdellida Podrząd: Hirudiniformes (= Gnathobdellida) Rodzina: Cylicobdellidae (6) Semiscolecidae (4) Haemopidae (3) Hirudinidae (19) Macrobdellidae (5) Haemadipsidae (17) Xerobdellidae (2) Podrząd: Erpobdelliformes (= Pharyngobdellida) Rodzina: Americobdellidae (1) Erpobdellidae (10) Salifidae (7) Pijawki (Hirudinida) jako obiekt poznawczy to bardzo interesująca, ale zarazem trudna grupa organizmów. Trudności badawcze mają zapewne alternatywny charakter: - przedmiotowy wynika z moŝliwych kryptospecjacyjnych procesów (SIDDALL, 2002; SIDDALL i in., 2001, KOPERSKI i in., 2008), - podmiotowy z powrotów do badań zewnętrznej morfologii niefunkcjonalnej (niewariacyjnej np. NESEMANN i NEUBERT, 1999). Systematyka pijawek, która jest zaleŝna od obszaru opisu, a aktualnie coraz częściej od obszaru rekonstrukcji filogenetycznej, stwarza badaczom wiele problemów ze względu na brak jednolitej klasyfikacji (CICHOCKA i BIELECKI, 2008). Niemniej jednak, dotychczas opisano około 680 gatunków pijawek, z czego około 480 zamieszkuje środowiska słodkowodne (SKET i TRONTELJ 2008). W niniejszej pracy podajemy aktualną klasyfikację skonstruowaną w oparciu o wyniki rekonstrukcji filogenetycznej przeprowadzonej z uŝyciem danych morfologicznych i molekularnych (BORDA i SIDDALL, 2004; SKET i TRONTELJ, 2008) (Tab. 1). Pijawki to najprawdopodobniej skąposzczety, które w drodze ewolucji przyjęły drapieŝny tryb Ŝycia, zamiast odŝywiać się detrytusem jak ich przodkowie. Mają cechy siodełkowców (Clitellata), tj. siodełko wydzielające kokon i są obupłciowe (hermafrodytyczne). Cechy synapomorficzne, określające pijawki właściwe (Euhirudinea), są najwyraźniej związane ze sposobem pobierania pokarmu; przykładem jest obecność głowowych i ogonowych organów czepnych przyssawek uŝywanych przy poruszaniu i odŝywianiu (do chwytania ofiary u pijawek makrofagicznych i przyczepiania się do Ŝywiciela u ektopasoŝytów). Pijawki naleŝące do róŝnorodnych taksonów w obrębie Euhirudinea wykorzystują szeroki zakres stref adaptacyjnych w odŝywianiu. Zwykle mówi się o pijawkach w odniesieniu do krwiopijnych zwyczajów niektórych taksonów, szczególnie tych, które wchodzą w interakcje z człowiekiem. W systemach wód słodkich pijawki makrofagiczne poŝerające w całości mniejsze od siebie

3 14 Forum Faun., 1(1): (2011). bezkręgowce, a wyjątkowo takŝe kręgowce, są bardziej pospolite pod względem liczby gatunków i liczebności absolutnej niŝ gatunki, które wysysają płyny ciała (takŝe krew) atakowanych ofiar, głównie ślimaków. Odrębną grupę stanowią ektopasoŝyty Ŝywiące się krwią kręgowców. W systemach morskich większość to ektopasoŝyty okoniowatych Perciformes i spodoustych Elasmobranchii (SAWYER, 1986; SIDDALL, 2002). Wiele gatunków naleŝących do pijawek ryjkowych ( Rhynchobdellida ) to ostateczni Ŝywiciele i przenosiciele (wektory) pasoŝytów (z grupy Apicomplexa) krwi kręgowców (SIDDALL i DESSER, 1991, 1993; SIDDALL i BURRESON, 1994). Wskazuje to na związek ekologiczny, który moŝe wynikać z historii pasoŝytów krwi, specjujących razem z pijawkami Ŝywicielami. Inną rolę pijawki spełniają jako Ŝywiciele form pośrednich i larw tasiemców, przywr i skrzelowców (NIEWIADOMSKA i in., 1981). Pierwsza wzmianka o występowaniu pijawek w Polsce zawarta jest w wiadomości o śmierci dziewczynki, która wpadła do bagna we wsi Podmokłe koło Babimostu i zaatakowana przez pijawki (najprawdopodobniej z gatunku H. medicinalis) zmarła wskutek upływu krwi (LEDELIUS, 1698 za PAWŁOWSKIM, 1936). Badania pijawek, rozpoczęte na przełomie XIX i XX wieku, prowadzone były w róŝnych regionach naszego kraju z niejednakową intensywnością. Pierwsze prace (przede wszystkim faunistyczne), dotyczące pijawek z terenów Polski, przeprowadzili H. LINDENFELD i J. PIETRUSZYŃSKI, M. GEDROYĆ oraz S. LISKIEWICZ. Następne prace były kontynuowane przez Profesora Leszka Kazimierza PAWŁOWSKIEGO, jednego z najwybitniejszych specjalistów pijawek słodkowodnych Palearktyki. Wiele znaczących prac wykonali uczniowie Profesora H. SANDNER, M. śółtowski, J. RADKIEWICZ, K. MATYSIAK, J. KUFEL, J. WILKIALIS, F. WOJTAS, L. AGAPOW i T. JAśDśEWSKA. W ostatnim dziesięcioleciu bardzo interesujący program badawczy, który dotyczy oogenezy pijawek oraz ultrastruktur związanych z układem rozrodczym Ŝeńskim, realizuje Piotr Świątek i współpracownicy (ŚWIĄTEK, 2005, 2006, 2007, 2008; ŚWIĄTEK i in., 2007, ; SPAŁEK- WOŁCZYŃSKA i in., 2008). Znajomość tej grupy zwierząt w Polsce moŝna ogólnie ocenić jako dobrą, choć pozostały jeszcze tereny niewystarczająco zbadane. Do 1968 roku stwierdzono 22 gatunki pijawek w wodach Polski (PAWŁOWSKI, 1968). Z koncepcji programów badawczych wynika, Ŝe do 1990 roku nie prowadzono kompleksowych badań taksonomicznych, a jeŝeli juŝ, to wykonywano je przy okazji innych prac. Jednak w programie badawczym Profesora L. K. Pawłowskiego pojawia się hipoteza o występowaniu nowych, do tej pory nie stwierdzonych w Polsce, gatunków pijawek sformułowana na podstawie danych dotyczących rozmieszczenia tych zwierząt w krajach ościennych. Hipoteza ta została skoroborowana przez BIELECKIEGO i wsp. (2011) w odniesieniu do takich gatunków jak np. Erpobdella (Dina) stschegolewi LUKIN et EPSTEIN, Acipenserobdella volgensis (ZYKOFF), Cystobranchus mammillatus (MALM), Caspiobdella fadejewi (EPSHTEIN) (ten ostatni został stwierdzony w zbiornikach na terenie Olsztyna). Pierwszy program badawczy (LAKATOS za HELLER, 1992), który w swoim twardym rdzeniu i pasie ochronnym zawierał badania taksonomiczne, zaproponował i rozwinął BIELECKI (1997). Spowodowało to, Ŝe w 1997 roku w Polsce liczba opisanych gatunków pijawek wzrosła do 45. Dotyczy to przede wszystkim pijawek pasoŝytujących na rybach (BIELECKI, 1997). Znaczna liczba tych gatunków została potwierdzona w Europie, a szczególnie w Niemczech (JUEG i in., 2004) i Holandii (TEMPELMANN, inf. ustna). Niektóre z nich jak np. Piscicola annae BIELECKI zostały potwierdzone w badaniach molekularnych (UTEVSKY i TRONTELJ, 2004; WILIAMS i BURRESON, 2006). Pijawki, jak wszystkie pierścienice, charakteryzuje metameria somatyczna, pomimo Ŝe są róŝne stopnie redukcji wtórnej jamy ciała (celomy). Wykazują stałą liczbę segmentów (somitów 34), których powierzchnia jest wtórnie podzielona na zewnętrzne pierścienie. Liczba pierścieni w obrębie segmentu waha się od jednego do kilkunastu; bardzo często segmenty środkowej okolicy są trój-, pięcio- lub 14- pierścieniowe. Bywa teŝ, Ŝe długość pierścieni w somicie nie jest jednakowa (SAWYER, 1986; BIELECKI, 1997; WILLIAMS i BURRESON, 2006). Pijawki róŝnią się kształtem ciała, który łatwo poddaje się formalizacji i dlatego był on obiektem modelowania. Forma ciała jest istotną cechą ektosomatyczną i w niektórych niŝszych taksonach jest cechą o filogenetycznym znaczeniu. Określa granice przestrzeni, w której realizują się topograficzne zmiany organów wewnętrznych (EPSTEIN, 1984, 1987, 1989, 1992; BIELECKI, 1992, 1993, 1997, 2004; BIELECKI i EPSTEIN, 1995; BIELECKI i in., 2004).

4 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 15 Tabela 2. Pijawki (Hirudinida) występujące w zbiornikach wodnych Olsztyna (*) na tle pijawek Polski Lp. Gatunek Zbiornik lenityczny lotyczny 1 Glossiphonia complanata (LINNAEUS) * * 1a Glossiphonia complanata cf. maculosa SKET * 2 Glossiphonia concolor (APÁTHY) * * 3 Glossiphonia nebulosa KALBE * 4 Glossiphonia (= Boreobdella) verrucata (FR. MÜLLER) * 5 Glossiphonia (= Batracobdella) paludosa (CARENA) * 6 Alboglossiphonia heteroclita (LINNAEUS) * * 7 Alboglossiphonia hyalina (O. F. MÜLLER) * * 8 Alboglossiphonia papillosa (BRAUN) * * 9 Alboglossiphonia striata (APÁTHY) * * 10 Bartacobdelloides moogi NESEMANN et CSÁNYI * 11 Hemiclepsis marginata (O. F. MÜLLER) * * 12 Theromyzon tessulatum (O. F. MÜLLER) * * 13 Theromyzon maculosum (RATHKE) * 14 Helobdella stagnalis (LINNAEUS) * * 15 Placobdella costata (FR. MÜLLER) * * 16 Piscicola geometra (LINNAEUS) * * 17 Piscicola (= Cystobranchus) respirans (TROSCHEL) 18 Piscicola (= Cystobranchus) fasciata (KOLLAR) 19 Piscicola pojmanskae BIELECKI * * 20 Piscicola borowieci BIELECKI * 21 Piscicola witkowskii BIELECKI * 22 Piscicola annae BIELECKI * 23 Piscicola elishebae BIELECKI * 24 Piscicola niewiadomskae BIELECKI 25 Piscicola pomorskii BIELECKI 26 Piscicola kusznierzi BIELECKI 27 Piscicola margaritae BIELECKI * * 28 Piscicola jarai BIELECKI 29 Piscicola wiktori BIELECKI * 30 Piscicola brylinskae BIELECKI * * 31 Italobdella epshteini BIELECKI * 32 Italobdella ciosi BIELECKI 33 Cystobranchus mammillatus (MALM) 34 Acipenserobdella volgensis (ZYKOFF) 35 Caspiobdella fadejewi (EPSHTEIN) * * 36 Pawlowskiella stenosa BIELECKI * * 37 Haemopis sanguisuga (LINNAEUS) * * 38 Hirudo medicinalis LINNAEUS * * 39 Erpobdella octoculata (LINNAEUS) * * 39a Erpobdella octoculata f. atomaria (CARENA) * * 39b Erpobdella octoculata f. pallida (JOHANSSON) * * 39c Erpobdella octoculata f. vulgaris (O. F. MÜLLER) * * 39d Erpobdella octoculata f. localis (GEDROYĆ) 40 Erpobdella vilnensis LISKIEWICZ * 41 Erpobdella nigricollis (BRANDES) * * 42 Erpobdella testacea (SAVIGNY) * * 42a Erpobdella testacea f. grisea LISKIEWICZ 43 Erpobdella monostriata LINDELFELD et PIETRUSZYŃSKI * * 44 Erpobdella (Dina) lineata (O. F. MÜLLER) * 45 Erpobdella (Dina) stschegolewi LUKIN et EPSTEIN 46 Erpobdella (Dina) apathyi (GEDROYĆ) 47 Trocheta bykowskii GEDROYĆ Zakresy realizacji, zaproponowane dla róŝnych grup pijawek, charakteryzują formy Ŝyciowe, wydzielone według sposobu translokacji tych zwierząt i połoŝenia ich ciała w stosunku do substratu. Okazało się, Ŝe wśród moŝliwości logicznych znajdują się cztery obszary (przestrzenie realizacji), odpowiadające:

5 16 Forum Faun., 1(1): (2011). 1. bardzo długim robakokształtnym pijawkom pełzającym jak skąposzczety (Oligochaeta), które mają długie cylindryczne ciało ( cylinder ); 2. pijawkom posiadającym stosunkowo długie, spłaszczone, taśmo-kształtne ciało, które mogą pływać ( taśma ); 3. pijawkom posiadającym cylindryczne ciało średniej wielkości pijawki pasoŝytnicze nieprzyczepiające się całą powierzchnią ciała do Ŝywicieli ( kolba ); 4. pijawkom przyczepiającym się całą powierzchnią ciała do substratu lub do Ŝywicieli ciało liściokształtne ( liść ). W zakresach przestrzeni moŝliwości logicznych moŝna takŝe wydzielić przestrzenie realizacji, odpowiadające wielu taksonom. Na przykład pijawki szczecinkowe (Acanthobdellidae) realizują tylko trzecią przestrzeń, pijawki płaskie (Glossiphoniidae) czwartą, bezryjkowe (Arhynchobdellida) pierwszą i drugą. Przestrzeń realizacji dla pijawek pasoŝytujących na rybach (Piscicolidae) ma wygląd wiszącej kropli, której górna część leŝy w pierwszym obszarze, a dolna w czwartym (BIELECKI i EPSTEIN, 1994, 1995). Dywersyfikacja formy ciała pijawek na poziomie morfologii funkcjonalnej (forma ciała i jej aplikacja w środowisku naturalnym) została zaproponowana przez BIELECKIEGO (1997). W okolicy głowowej, po grzbietowej stronie, pijawki mają oczy w liczbie od jednej do pięciu par, a znaczna liczba pijawek pasoŝytujących na rybach plamki oczopodobne na tylnej przyssawce. Na dnie lub przy brzegu przyssawki przedniej znajduje się otwór gębowy, prowadzący do gardzieli zaopatrzonej w ryjek, szczęki lub tylko silnie umięśnionej. W budowie wewnętrznej zaznacza się silna muskulatura wora powłokowo-mięśniowego oraz rozwój tkanki łącznej, ograniczającej przestrzenie celomy. Jaja, osłonięte kokonami, pijawki składają na podłoŝu lub noszą na brzusznej stronie ciała. Niektóre gatunki pijawek moŝna określić jako synantropijne (synurbijne). Są to te pijawki, które pośrednio towarzyszą człowiekowi i aglomeracjom miejskim. Przede wszystkim związane są z szeroko pojętą, prowadzoną przez człowieka, hodowlą bydła, ptaków i ryb, ale takŝe hodowlą mięczaków. Od zamierzchłych czasów z bydłem związana jest pijawka lekarska H. medicinalis, która występuje najczęściej w drobnych czystych zbiornikach wodnych, ale takŝe płytszych zatokach rzek i jezior. Unikalnym miastem pod względem występowania tej pijawki jest Olsztyn wiele stanowisk pijawki lekarskiej znajduje się wprost w granicach administracyjnych miasta, ale takŝe w wodach powierzchniowych jego okolic. NaleŜy teŝ zaznaczyć, Ŝe pijawka ta ponownie stała się interesująca z medycznego punktu widzenia i jest wykorzystywana w leczeniu wielu schorzeń. W związku z tym, stała się ona gatunkiem hodowlanym. Ostatnio wykazano wiele (około 100) nowych stanowisk H. medicinalis (Ryc. 44), ale poniewaŝ nie było to efektem pracy specjalistów (BUCZYŃSKI i in., 2008), przypuszczamy, Ŝe wśród zebranych okazów najprawdopodobniej znalazły się pijawki z nowego gatunku dla fauny Polski, Hirudo orientalis UTEVSKY et TRONTELJ (Ryc. 47). PoniewaŜ w krajowych laboratoriach, a takŝe niekontrolowanych hodowlach znajduje się duŝa liczba osobników z gatunku Hirudo verbana CARENA (Ryc. 48) być moŝe i ten gatunek znalazł się w zbiorach BUCZYŃSKIEGO i in. (2008). Ptaki najczęściej atakowane są przez dość duŝe pijawki kacze Theromyzon tessulatum (O. F. MÜLLER) i Theromyzon maculosum (RATHKE), które pasoŝytują w przednich odcinkach dróg oddechowych i pokarmowych. Ten drugi gatunek został ostatnio stwierdzony w jeziorze Ukiel, które jest unikalnym stanowiskiem w tak duŝej aglomeracji jak Olsztyn. Ta piękna pijawka jest gatunkiem reliktowym i bardzo rzadkim (BIELECKI i in., 2009). W hodowlach ryb, a takŝe w naturalnych warunkach duŝe szkody wyrządzają pijawki: Piscicola geometra (LINNAEUS), Piscicola respirans (TROSCHEL), Piscicola fasciata (KOLLAR), Piscicola pojmanskae BIELECKI, Piscicola borowieci BIELECKI, Piscicola witkowskii BIELECKI, P. annae, Piscicola elishebae BIELECKI, Piscicola niewiadomskae BIELECKI, Piscicola pomorskii BIELECKI, Piscicola kusznierzi BIELECKI, Piscicola margaritae BIELECKI, Piscicola jarai BIELECKI, Piscicola wiktori BIELECKI, Italobdella epshteini BIELECKI, Italobdella ciosi BIELECKI, C. mammillatus, A. volgensis, C. fadejewi i Pawlowskiella stenosa BIELECKI (BIELECKI, 1978, 1997). Dla mięczaków (Mollusca) dokuczliwe są pijawki z rodziny Glossiphoniidae, które Ŝywiąc się płynami ustrojowymi tych zwierząt zapewne przynoszą wiele szkód. Pijawki mogą być wskaźnikiem róŝnorodności i czystości środowiska wodnego. NajwaŜniejsze zagroŝenia dla nich wynikają z gwałtownie postępującej industrializacji i rabunkowej eksploatacji zasobów przyrody. Stałe pogarszanie się jakości wód śródlądowych powoduje degradację środowisk zajmowanych przez te zwierzęta. Wywiera to teŝ wpływ na bezkręgowce, stanowiące bazę pokarmową pijawek, oraz na mięczaki i ryby będące Ŝywicielami gatunków pasoŝytniczych. Ponadto, wskutek obniŝania się poziomu wód gruntowych i niewłaściwego przeprowadzania melioracji, zanikają niewielkie

6 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 17 zbiorniki wodne: rowy, torfianki, glinianki, czy starorzecza biotopy najchętniej zasiedlane między innymi przez Glossiphonia paludosa (CARENA), H. medicinalis, Erpobdella (Dina) apathyi (GEDROYĆ) czy Bartacobdelloides moogi NESEMANN et CSÁNYI. Zanieczyszczanie oraz zagospodarowywanie wód bieŝących zmniejsza takŝe bogactwo gatunkowe ichtiofauny i wpływa na spadek liczebności, szczególnie ryb najbardziej wraŝliwych, takich jak łososiowate, a te właśnie są najchętniej atakowane przez niektóre pijawki pasoŝytujące na rybach (BIELECKI, 1997). Ochrona rzadkich pijawek (Hirudinida) i utrzymanie ich składu gatunkowego w faunie Polski sprowadza się do zachowania w jak największym zakresie ich naturalnych środowisk oraz właściwego gospodarowania zasobami przyrody. Wśród pijawek wpisanych na Czerwoną Listę zostały umieszczone równieŝ gatunki stwierdzone w faunie Polski dopiero w ostatnich czasach: P. pojmanskae (BIELECKI, 1994, 1995), E. (Dina) stschegolewi (BIELECKI, 1978) i A. volgensis (BIELECKI, 1991; JAśDśEWSKA i WIEDEŃSKA, 2002). Historia badań pijawek Polski dostarcza niewielu informacji na temat ich występowania w Olsztynie, a takŝe w akwenach okolic miasta. Fragmentaryczne informacje na ten temat są zawarte w Katalogu Fauny Polski Pijawki (PAWŁOWSKI, 1968). Wszystko, co dotychczas wiadomo o pijawkach akwenów Olsztyna pochodzi z prac licencjackich, magisterskich, dwóch doktorskich oraz innych niepublikowanych badań i zostało zebrane w formie tabeli (Tab. 2). Istnieje prawdopodobieństwo stwierdzenia w przyszłości na tych terenach innych gatunków znanych w Polsce (Tab. 2) i wykazanych w krajach ościennych, takich jak: Trochaeta subviridis DUTROCHET, Trochaeta haskonis GROSSER, Trochaeta pseudodina NESEMANN, H. verbana, Erpobdella (Dina) punctata JOHANSSON. Być moŝe dotychczasowe formy w obrębie gatunku Erpobdella octoculata (LINNAEUS) okaŝą się takŝe dobrymi gatunkami : E. octoculata f. atomaria, E. octoculata f. pallida, E. octoculata f. vulgaris i E. octoculata f. localis. ChociaŜ ostatnie badania na poziomie molekularnym nie potwierdziły tej hipotezy (KOPERSKI i in., 2008). PoniŜej został przedstawiony przegląd gatunków występujących w Olsztynie i okolicach, ale takŝe tych, które mogą być tu jeszcze odnalezione. Rodzina Glossiphoniidae Glossiphonia complanata (LINNAEUS) (Ryc. 1 2) Gatunek rozsiedlony w całej Holarktyce. Znany ze środkowo-wschodniej i północnej Europy, Syberii, Mongolii oraz krajów Zakaukazia. Uznawany za pospolity, zasiedla wody lotyczne i lenityczne, w drobnych zbiornikach występuje sporadycznie. W Polsce znany prawie ze wszystkich krain, wykazywany z Pojezierza Mazurskiego. W Olsztynie obserwowano osobniki w latach w Jeziorze Kortowskim, jeziorach Ukiel (Krzywym), Długim, Redykajny, Skandzie i w rzece Łynie. Glossiphonia complanata cf. maculosa SKET (Ryc. 3) Dane dotyczące rozmieszczenia tego podgatunku (a być moŝe gatunku) są bardzo skąpe. Znane są tylko dwa stanowiska w Europie (Jugosławia Ohrid i Polska jezioro Ukiel). W Plosie Upstychskim jeziora Ukiel zebrano dwa osobniki w 2005 r. Glossiphonia concolor (APÁTHY) (Ryc. 4 5) Gatunek charakterystyczny dla Palearktyki, często mylony z G. complanata. W Polsce występuje w większości krain, chociaŝ jest nieliczny. W Olsztynie stwierdzony w jeziorach Redykajny, Ukiel, Jeziorze Kortowskim, jeziorze Skanda oraz w rzece Łynie. Glossiphonia nebulosa KALBE (Ryc. 6 7) Gatunek zamieszkujący Europę środkową i wschodnią. Znany z Niemiec i Polski, jest bardzo rzadki. W Polsce wykazany z dwóch krain. Z Pojezierza Mazurskiego dotychczas nie wykazywany. W Olsztynie znaleziono jeden okaz w roku 2004 w jeziorze Ukiel w okolicy pętli autobusowej Likusy. Glossiphonia (= Boreobdella) verrucata (FR. MÜLLER) (Ryc. 8 10) Gatunek sporadycznie występujący w północnej i środkowej Europie, a takŝe na Syberii. Jest rzadki i, jeśli występuje, to zawsze w pojedynczych okazach moŝna wykorzystywać go jako bioindykator.

7 18 Forum Faun., 1(1): (2011). W Polsce wykazany z dwóch krain, w tym z Pojezierza Mazurskiego. W Olsztynie obserwowano dwa okazy w jeziorze Ukiel w okolicy pętli autobusowej Likusy, a takŝe dwa okazy z rozlewisk Łyny. Glossiphonia (= Batracobdella) paludosa (CARENA) Gatunek charakterystyczny dla Palearktyki, przy czym występuje rzadko i nielicznie. W Polsce wykazany z kilku krain. W Olsztynie stwierdzono ją w jeziorach Redykajny (sześć okazów), Skanda (dwa) i Ukiel (cztery). Alboglossiphonia heteroclita (LINNAEUS) Gatunek holarktyczny, chociaŝ na tak duŝej przestrzeni rozmieszczony nierównomiernie. W Polsce występuje w większości krain. Jest charakterystyczny dla wód czystych. W Olsztynie występuje w większości jezior i rzece Łynie. Podobne rozprzestrzenienie wykazują poniŝej wymienione gatunki, dawniej formy A. heteroclita. Alboglossiphonia hyalina (O. F. MÜLLER) (Ryc ) Alboglossiphonia papillosa (BRAUN) (Ryc. 13) Alboglossiphonia striata (APÁTHY) (Ryc. 14) Batracobdelloides moogi NESEMANN et CSÁNYI Znany z kilku stanowisk w Palearktyce, natomiast rodzaj jest pochodzenia afroazjatyckiego. W Polsce opisany z rozlewisk w okolicy Przemyśla. W Olsztynie stanowisko w jeziorze Skanda jest drugim w Polsce. Hemiclepsis marginata (O. F. MÜLLER) (Ryc ) Areał występowania tego gatunku jest bardzo duŝy, występuje w dwóch zoogeograficznych obszarach: Palearktyce i Regionie Indo-Malajskim. Wykazany z wielu krain, w tym z Pojezierza Mazurskiego. Atakuje płazy i ryby, jest wektorem Trypanosoma cobitis, pasoŝyta krwi ryb w Europie. W Olsztynie obserwowano osobniki w latach , w Jeziorze Kortowskim, jeziorach Ukiel, Redykajny, Jeziorze Długim i w rzece Łynie. Theromyzon tessulatum (O. F. MÜLLER) (Ryc ) Gatunek o bardzo szerokim rozprzestrzenieniu: Palearktyka, Nearktyka, Neotropik, Region Etiopski. W Polsce wykazany z większości krain, w tym z Pojezierza Mazurskiego. W Olsztynie obserwowano osobniki w Jeziorze Kortowskim, jeziorach Ukiel, Redykajny, Skanda, Jeziorze Długim i w rzece Łynie. Theromyzon maculosum (RATHKE) (Ryc ) Gatunek palearktyczny o ograniczonym zasięgu do Europy Wschodniej i Azji Wschodniej. Wykazany z niewielu krain, w tym z Pojezierza Mazurskiego, atakuje ptaki wodno-błotne. W Olsztynie odnaleziony w jeziorze Ukiel i, jak dotychczas, jest to jedyne pewne stanowisko w ogóle w aglomeracji miejskiej. Helobdella stagnalis (LINNAEUS) (Ryc ) Pijawka kosmopolityczna, która jest stwierdzana w duŝej liczbie osobników. W Polsce występuje we wszystkich krainach i jest charakterystyczna szczególnie dla wód zeutrofizowanych. W Olsztynie występuje w wodach lotycznych i lenitycznych, nie spotyka się jej w wodach zeutrofizowanych w niewielkim stopniu. Placobdella costata (FR. MÜLLER) (Ryc ) Gatunek przede wszystkim rozprzestrzeniony wokół Morza Śródziemnego (od półwyspu Pirenejskiego do Bałkańskiego włącznie z Wschodnią Afryką i Przednią Azją).

8 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 19 Z Pojezierza Mazurskiego wykazywany częściej niŝ z innych krain. Pijawka związana interakcyjnie z Ŝółwiem błotnym Emys orbicularis LINNAEUS, ale takŝe z innymi gadami, a być moŝe z ptakami. W Olsztynie obserwowano osobniki w latach , w jeziorach Ukiel, Redykajny Jeziorze Kortowskim, jeziorze Skanda i w rzece Łynie. TakŜe w drobnych zbiornikach na osiedlu Redykajny. Rodzina Piscicolidae Piscicola geometra (LINNAEUS) (Ryc. 27) Pijawka palearktyczna, chociaŝ w Nearktyce jest wykazywana na przykład w Kanadzie. W Polsce północnej szczególnie liczna w stawach rybnych, mniej liczna w jeziorach i rzekach. W Olsztynie charakterystyczna dla wielu zbiorników wodnych lotycznych i lenitycznych. Piscicola (= Cystobranchus) fasciata (KOLLAR) (Ryc. 28) Gatunek palearktyczny o ograniczonym rozprzestrzenieniu (pochodzenia ponto-kaspijskiego), specyficzny pasoŝyt suma Silurus glanis LINNAEUS. Wykazany z kilku krain, podawany z terenu Pojezierza Mazurskiego jeziora DruŜno. MoŜliwy do odnalezienia w rzekach i jeziorach olsztyńskich, szczególnie w tych, w których występuje sum. Piscicola pojmanskae BIELECKI (Ryc. 29) Gatunek znany z kilkunastu stanowisk w Polsce, a od 1999 r. z kilku stanowisk w Europie (Łotwa, Litwa, Finlandia, Holandia, Białoruś, Niemcy). Z Pojezierza Mazurskiego wykazywany częściej niŝ w innych krainach. W Olsztynie zebrano okazałą kolekcję, w latach w Jeziorze Kortowskim, Ukiel, Redykajny i w rzece Łynie. Piscicola borowieci BIELECKI (Ryc. 30) Pijawka palearktyczna o ograniczonym zasięgu występowania. W Polsce stwierdzona w nielicznych stanowiskach, w stawach rybnych. W Olsztynie stwierdzona w rzece Łynie. Piscicola witkowskii BIELECKI (Ryc. 31) Gatunek znany tylko z dwóch stanowisk w Polsce. W Olsztynie zebrano cztery okazy w 2004 r. w Łynie. Piscicola annae BIELECKI (Ryc. 32) Gatunek znany z kilku stanowisk w Polsce, a od 2000 r. z kilku stanowisk w Europie (Łotwa, Niemcy). W Olsztynie zebrano dwa okazy w 2004 r. w Łynie. Piscicola elishebae BIELECKI (Ryc. 33) Gatunek znany z dwóch stanowisk w Polsce, a od 1999 r. z jednego stanowiska w Holandii. W Olsztynie zebrano dwa okazy w 2005 r. w Łynie. Piscicola margaritae BIELECKI (Ryc. 34) Gatunek znany z kilkunastu stanowisk w Polsce, a od 1999 r. z kilku stanowisk w Europie (Łotwa, Litwa, Białoruś, Holandia, Niemcy). W Olsztynie zebrano kilkanaście osobników w latach w Łynie i w jeziorze Ukiel. Piscicola wiktori BIELECKI Gatunek palearktyczny, poza Polską stwierdzony w nielicznych stanowiskach w Niemczech. PasoŜyt ryb karpiowatych. W Polsce występuje na Dolnym Śląsku. W Olsztynie stwierdzony w rzece Łynie w okolicach Kortowa. Piscicola brylinskae BIELECKI (Ryc. 35) Gatunek znany z dwóch stanowisk w Polsce i z kilku stanowisk w Europie (Łotwa, Litwa, Białoruś, Holandia, Finlandia).

9 20 Forum Faun., 1(1): (2011). W Olsztynie zebrano kilka osobników w latach w Łynie i jej rozlewiskach. Piscicola sp. nov. BIELECKI Gatunek stwierdzony w Łynie w dwóch stanowiskach: Olsztyn, Spręcowo. W Olsztynie zebrano kilka osobników w latach w Łynie ze szczupaka Esox lucius LINNAEUS z płetw piersiowych i brzusznych. Italobdella epshteini BIELECKI (Ryc. 36) Gatunek znany z dwóch stanowisk w Polsce i z kilku stanowisk w Europie (Łotwa, Białoruś, Holandia, Niemcy). W Olsztynie zebrano kilka osobników w latach w Łynie. Italobdella ciosi BIELECKI (Ryc. 37) Gatunek znany z kilkunastu stanowisk w Europie (Włochy, Węgry, Austria, Niemcy), w Polsce nie został stwierdzony. MoŜliwy do odnalezienia w rzekach olsztyńskich. Cystobranchus mammillatus (MALM) (Ryc. 38) Gatunek holarktyczny, specyficzny pasoŝyt miętusa Lota lota LINNAEUS. Stwierdzony w jednym lub dwóch stanowiskach w Polsce. Podawany z terenu Pojezierza Mazurskiego jeziora DruŜno. MoŜliwy do odnalezienia w rzekach i jeziorach olsztyńskich, szczególnie w tych, w których występuje miętus. Caspiobdella fadejewi (EPSHTEIN) (Ryc. 39) Gatunek znany z rzek (rzadko jezior) wpadających do: Morza Czarnego, Morza Azowskiego i BIELECKI Morza Bałtyckiego. Wykazany z kilku stanowisk w Polsce, w tym z Pojezierza Mazurskiego. W Olsztynie zebrano okazy w latach w jeziorze Ukiel i w Łynie. Pawlowskiella stenosa BIELECKI (Ryc. 40) Gatunek palearktyczny, opisany jako pasoŝyt ryb karpiowatych, występuje w kilku stanowiskach w Niemczech. W Polsce stwierdzony na Dolnym Śląsku w stawach rybnych. W Olsztynie występuje w rzece Łynie i jeziorze Ukiel. Podrząd Hirudiniformes Rodzina Haemopidae Haemopis sanguisuga (LINNAEUS) (Ryc ) Gatunek palearktyczny, szeroko rozprzestrzeniony. W Polsce powszechny w większości krain geograficznych. W Olsztynie stwierdzony w wielu stanowiskach. Gatunek ten zwyczajowo nazywany jest pijawką końską. Nazwa ta jest niesłuszna, poniewaŝ pijawka związana jest pokarmowo z bezkręgowcami i kręgowcami niewielkich rozmiarów, np. kijanki. Nie ma nic wspólnego ze ssaniem krwi, w tym koni. Rzeczywista pijawka końska to Limnatis nilotica (SAVIGNY) z Regionu Etiopskiego. Rodzina Hirudinidae Hirudo medicinalis LINNAEUS pijawka lekarska (Ryc , 47a) Gatunek znamienny i szeroko rozsiedlony w Palearktyce. Wykazany z krain przede wszystkim wschodnich i południowych. W latach stwierdzono ten gatunek w jeziorach Ukiel, Redykajny, Jeziorze Kortowskim, w Łynie (osiedle Brzeziny) i drobnych zbiornikach w śródmieściu oraz w okolicy osiedla Słonecznego Stoku. Objęty jest ścisłą ochroną gatunkową i umieszczony w Czerwonej Księdze [Czerwona Księga gatunków zagroŝonych (IUCN)]. MoŜe być wykorzystywany jako bioindykator.

10 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 21 Hirudo orientalis S. UTEVSKY et TRONTELJ pijawka orientalna (Ryc. 47b) Gatunek znamienny i szeroko rozsiedlony w Palearktyce. Wykazany z krain przede wszystkim wschodnich i południowych. Często mylony z H. medicinalis. Najprawdopodobniej występuje w Polsce, w tym takŝe w lenitycznych zbiornikach olsztyńskich. Osobniki zebrane ze zbiorników olsztyńskich oznaczono na podstawie morfologii zewnętrznej, a obecnie prowadzone są badania w celu potwierdzenia rangi gatunkowej. Podrząd Erpobdelliformes Rodzina Erpobdellidae Erpobdella (Erpobdella) octoculata (LINNAEUS) (Ryc ) Znamienna pijawka Palearktyki, niewystępująca poza tym obszarem, z wyjątkiem niektórych rejonów pogranicznych między Palearktyką i obszarem Indo-Malajskim: w Kaszmirze, w centralnych częściach Chin, na południu Japonii. W latach stwierdzono ten gatunek w jeziorach Ukiel, Redykajny, Skanda, Długie, Jeziorze Kortowskim, w rzece Łynie (osiedle Brzeziny) i drobnych zbiornikach w śródmieściu oraz w okolicy osiedla Słonecznego Stoku. Erpobdella (Erpobdella) vilnensis LISKIEWICZ Areał występowania E. vilnenesis na razie nie jest wyjaśniony. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe dotychczas ten gatunek bez wątpliwości został znaleziony tylko w Karpatach, Sudetach i przylegających do nich rejonów. W Polsce znany jest z krain południowych, podgórskich i górskich potoków oraz rzek, a w krainach północnych bardzo rzadka. W Olsztynie stwierdzona w rzece Łynie (Kortowo). Erpobdella (Erpobdella) nigricollis (BRANDES) (Ryc ) Pijawka palearktyczna szeroko rozprzestrzeniona w róŝnych stałych zbiornikach wodnych. W Polsce znana z wielu krain, często występuje takŝe na odcinkach rzek z wolnym przepływem lub całkowicie zatrzymanym, tj. w warunkach zbliŝonych do zbiorników stojących. W Olsztynie obserwowano osobniki w Jeziorze Kortowskim, jeziorach Ukiel, Redykajny, Skanda, Jeziorze Długim i w rzece Łynie. Erpobdella (Erpobdella) testacea (SAVIGNY) Gatunek palearktyczny o niezbyt dobrze poznanym rozprzestrzenieniu. Występuje w małych błotnistych zbiornikach, ale takŝe w litoralu duŝych jezior. W Olsztynie stwierdzony w jeziorach Ukiel, Redykajny, Jeziorze Kortowskim, rzekach Łynie i Wadąg. Erpobdella (Erpobdella) monostriata (LINDENFELD et PIETRUSZYŃSKI) Gatunek palearktyczny równieŝ o niezbyt dobrze poznanym rozprzestrzenieniu. Gatunki E. testacea i E. monostriata występują sympatrycznie w drobnych zbiornikach, w litoralu duŝych jezior oraz w zakolach rzek. W Olsztynie w jeziorach Ukiel, Redykajny, Jeziorze Kortowskim i rzece Wadąg. Erpobdella (Dina) lineata (O. F. MÜLLER) Pijawka palearktyczna, występująca dość sporadycznie. W Polsce stwierdzona przede wszystkim na niŝu, charakterystyczna dla zbiorników efemerycznych. W Olsztynie stwierdzona w rozlewiskach jeziora Skanda i w jeziorze Redykajny. Przewidywania, jak wcześniej wspomnieliśmy, w zakresie kontynuacji badań terenowych znamionują, Ŝe mogą one doprowadzić do odnalezienia jeszcze kilku gatunków pijawek Ŝyjących zapewne w wodach powierzchniowych na terenie miasta i jego okolic. W celu ochrony pijawek, a szczególnie pijawki lekarskiej (H. medicinalis) najwaŝniejsze jest zachowanie ich siedlisk przede wszystkim drobnych czystych zbiorników, jezior, stawów rybnych i rzek.

11 22 Forum Faun., 1(1): (2011). PODZIĘKOWANIA Materiały dowodowe znajdują się w kolekcji autorów, którzy dziękują za pomoc w ich zebraniu magistrantkom i magistrantom oraz doktorantkom Katedry Zoologii Wydziału Biologii UWM w Olsztynie: dr Anna JAROSZ, dr Joanna KALINOWSKA, dr Bogdan BROWARSKI, mgr Katarzyna PALIŃSKA, mgr Tomasz ALISON, mgr Katarzyna DAWCEWICZ, mgr Katarzyna GOŁASZEWSKA, mgr Katarzyna ŁOBACZ, mgr Kinga KOZŁOWSKA, mgr Marta MANIJAK, mgr Marianna MAKSYMOWSKA, mgr Joanna MICHALSKA, mgr Natalia EJKSZTO, mgr Dominika BOGDAŃSKA, mgr Ewelina SIERECHAN. Szczególne podziękowania chcieliśmy skierować do dra Roberta KRUPY, którego pomoc w zebraniu pijawek z odłowionych ryb była nieoceniona. LITERATURA AUGUST P., IVERSON L., NUGRANAD J. (2002). Human conversion of terrestrial habitats. W: GUTZWILER K. J. (red.), Applying Landscape Ecology in Biological Conservation. Springer, New York: BIELECKI A. (1978). Herpobdella (Dina) stschegolewi Lukin et Epstein, 1960 (Hirudinea, Herpobdellidae) nowy gatunek dla fauny Polski. Przegląd Zoologiczny, 22: BIELECKI A. (1991). Acipenserobdella volgensis (Zykoff, 1903) (Hirudinea, Piscicolidae), gatunek pijawki nowy dla fauny Polski. Przegląd Zoologiczny, 35: BIELECKI A. (1992). Leeches (Hirudinea, Piscicolidae) fish parasites current state of knowledge methodological problems. W: V Jubilee session of PTP Bionomics and control ectoparasites BIELECKI A. (1993). Italobdella ciosi, a new leech genus and species from Italy (Hirudinea, Piscicolidae). Genus, 4: BIELECKI A. (1994). Piscicola pojmanskae a new leech species from Poland (Hirudinea: Piscicolidae). Genus, 5: BIELECKI A. (1995). Nowe stanowiska Piscicola pojmanskae Bielecki, 1994 (Hirudinea, Piscicolidae) w Polsce i cechy odróŝniające od Piscicola geometra (L., 1761). Przegląd Zoologiczny, 39: BIELECKI A. (1997). Fish leeches (Hirudinea: Piscicoidae: Piscicolinae) of Poland in relation to the Palearctic piscicolines. Genus, 8(2): BIELECKI A. (2004). Description of a vector tissue in Batracobdelloides moogi Nesemann & Csányi 1995 (Hirudinea, Glossiphoniidae Vaillant 1850). Lauterbornia, 52: BIELECKI A., EPSTEIN W. M. (1994). The theory of biological systematics and phylogeny reconstruction. Justification of the theory and systematist s work within the area of description. Genus, 5: BIELECKI A., EPSTEIN W. M. (1995). Teoria systematyki biologicznej i filogenetyki. Uzasadnienie teorii i praca systematyka w obszarze opisu. W: Systemy, Symetrie, Ewolucja. Studium Generale, Universitatis Wratislaviensis. Seminaria interdyscyplinarne, ss BIELECKI A., KALINOWSKA J., JAWNIAK A. (2004). The degree e of similarity of the body form of species within the family Glossiphoniidae. Lauterbornia, 52: BIELECKI A., PALIŃSKA K., NESEMANN H., KALINIS M. (2008). Occurrence and anatomy of the two known species of the genus Italobdella Bielecki, 1993 (Hirudinida: Piscicolidae). Lauterbornia, 65: BIELECKI A., PALIŃSKA K., CICHOCKA J. (2009). New data about rare leech species Theromyzon maculosum (Rathke, 1862) (Hirudinida: Glossiphoniidae). Teka Komisji Ochrony i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, 6: BIELECKI A., CICHOCKA J.M., JELEŃ I., ŚWIĄTEK P., ADAMIAK-BRUD ś A checklist of leech species from Poland. Wiadomości Parazytologiczne, 57(1): BORDA E., SIDDALL M. E. (2004). Review of the evolution of life history strategies and phylogeny of the Hirudinida (Annelida: Oligochaeta). Lauterbornia, 52: BUCZYŃSKI P., DĄBKOWSKI P., ZAWAL A., JASKUŁA R., TOŃCZYK G., GRABOWSKI M., BUCZYŃSKA E., LEWANDOWSKI K., JANICKI D., CIOS S., PIETRZAK L., MROWIŃSKI P., PAKULNICKA J., JABŁOŃSKA A., GUZIK M. (2008). Occurrence and threats of the medicinal leech (Hirudo medicinalis L.) in Poland (Annelida: Hirudinea). Fragmenta Faunistica, 51: CICHOCKA J., BIELECKI A. (2008). Biological diversity of leeches (Clitellata: Hirudinida) based on characteristics of the karyotype. Wiadomości Parazytologiczne, 54: DIAMOND J. M., SERVEISS V. B. (2001). Identifying sources of stress to native aquatic fauna using a watershed ecological risk assessment framework. Environmental Science and Technology, 35: EPSTEIN V. M. (1984, 1989). Shchetinkonosnie, tserepashii i ribi piyavki mirowoi fauny (Sistemnii podkhod k klassifikatsii i filogenii). Akademia Nauk SSSR, Zoologitseskii Institut, Izdat. Nauka, Leningrad, UDK (204) , Zoologiia, Avtoreferat disertatsii na soiskanie utsenoi stepieni doktora biologitseskikh nauk (na pravakh rukopisi), 1984 (1 42), 1989 (1 39). EPSTEIN V. M. (1985). Klassifikatsiya i vzaimosvyaz myetodov taksonomii i filogenetiki. Vestnik Zoologii, 5: 3 7. EPSTEIN V. M. (1987). Piyavki. W: BAYER O. N. (red.), Opredelitel parazitov presnovodnych rib fauny SSSR. Akademia Nauk SSSR, Zoologitseskii Institut, Izdat. Nauka, Leningrad, 32 ss. EPSTEIN V. M. (1992). Nauka i obrazovanie kak razvivayushchayasya sistema. Xar kov, tipogr. XVVKIURV, 26 ss. ERSEUS C., GRIMM R., HEALY B., LUNDBERG S., ROTA E., TIMM T. (1999). Clitellate diversity in Nationalsparken, an urban national park in Stockholm, Sweden. Hydrobiologia, 406:

12 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 23 HELLER M. K. (1992). Filozofia nauki. Wydanie Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków, 92 ss. HUGHES L., SIDDALL M. (2007). A new species of leech from the New York metropolitan area. American Museum Novitates, 3578: JUEG U., GROSSER C., BIELECKI A. (2004). Zur Kenntnis der Fischegelfauna (Hirudinea: Piscicolidae) in Deutschland. Lauterbornia, 52: JAśDśEWSKA T., WIEDEŃSKA J. (2002). Hirudinea Pijawki. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.), Czerwona Lista Zwierząt Ginących i ZagroŜonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: KOPERSKI P., MILANOWSKI R., KRZYK A. (2008). Morphological, ecological and genetic divergence in populations of Erpobdella octoculata (Hirudinea). Lauterbornia, 65: KOPERSKI P. (2010). Urban environments as habitats for rare aquatic species: The case of leeches (Euhirudinea, Clitellata) in Warsaw freshwaters. Limnologica, 40: MACDONALD D. W., COLLINS N. M., WRANGHAM R. (2007). Principles, practice and priorities: the quest for alignment. W: MACDONALD D. W., SERVICE K. (red.), Key Topics in Conservation Biology. Blackwell, London: MOORE A. A., PALMER M. A. (2005). Invertebrate biodiversity in agricultural and urban headwater streams: implications for conservation and management. Ecological Applications, 15: NESEMANN H., NEUBERT E. (2001). Annelida, Clitellata: Branchiobdellida, Acanthobdellea, Hirudinea. Süβwasserfauna von Mitteleuropa 6/2, (Spektrum) Haidelberg, 178 ss. NIEWIADOMSKA K., POJMAŃSKA T., MACHŃCKA B., GRABDA-KAZUBSKA B. (1981). Zarys parazytologii ogólnej. PWN, Warszawa, 508 ss. PAGLIOSA P., RODRIGUES R., BARBOSA F. A. (2006). Assessing the environment benthic fauna coupling in protected and urban areas of southern Brazil. Biological Conservation, 129: PAWŁOWSKI L. K. (1936). Pijawki (Hirudinea). Fauna Słodkowodna Polski, 26: PAWŁOWSKI L. K. (1951). Pijawki (Hirudinea) stacji pomp rzecznych oraz stacji filtrów w Warszawie. Fragmenta Faunistica, 6: PAWŁOWSKI L. K. (1968). Pijawki Hirudinea. Katalog Fauny Polski, 11(3): l 94. SANDNER H. (1951). Badania nad fauną pijawek. Acta Zoologica et Oecologica Universitatis Lodziensis, 16: SAWYER R. T. (1986). Leech Biology and Behaviour. Vol. I, II, III. Clarendon Press, Oxford, 1065 ss. SIDDALL M. E., BURRESON E. M. (1994). The development of a hemogregarine of Lycodes raridens from Alaska in its definitive leech host. Journal of Parasitology, 80: SIDDALL M. E., DESSER S. S. (1991). Merogonic development of Haemogregarina balli (Apicomplexa: Adeleina: Haemogregarinidae) in the leech Placobdella ornata (Glossiphoniidae), its transmission to a chelonian intermediate host and phylogenetic implication. Journal of Parasitology, 77: SIDDALL M. E., DESSER S. S. (1993). Ultrastructure of merogonic development of Haemogregarina (sensu lato) myoxocephali (Apicomplexa: Adeleina) in the marine leech Malmiana scorpii and localization of infective stages in the salivary glands. Europ. Journal of Parasitology, 29: SIDDALL M. E. (2002). Phylogeny of the leech family Erpobdellidae (Hirudinida: Oligochaeta). Invertebrate Systematics, 16: 1 6. SIDDALL M. E., APAKUPAKUL K., BURESSON E. M., COATES K. A., ERSEUS C., GELDER S. R., KALLERSJO M., TRAPIDO- ROSENTHAL H. (2001). Validating Livanow: Molecular data agrees that leeches, branchiobdellidans, and Acanthobdella peledina from a monophiletic group of oligochaetes. Molecular Phylogenetics and Evolution, 21: SICIŃSKI J. (2009). Pierścienice Annelida. W: BŁASZCZAK C. (red.), Zoologia. Tom 1. Bezkręgowce. PWN, Warszawa: SKET B., TRONTELJ P. (2008). Global diversity of leeches (Hirudinea) in freshwater. Hydrobiologia, 595: SMITH R. F., LAMP W. O. (2008). Comparison of insect communities between adjacent headwater and main-stem streams in urban and rural watersheds. Journal of North American Benthological Society, 27: SPAŁEK-WOŁCZYŃSKA A., KLAG J., BIELECKI A., ŚWIĄTEK P. (2008). Oogenesis in piscicolid leeches (Annelida, Hirudinea, Rhynchobdellida, Piscicolidae). Journal of Morphology, 269: ŚWIĄTEK P. (2005). Oogenesis in the leech Glossiphonia heteroclita (Annelida, Hirudinea, Glossiphonidae). I Ovary structure and previtellogenic growth of oocytes. Journal of Morphology, 266: ŚWIĄTEK P. (2006). Oogenesis in the leech Glossiphonia heteroclita (Annelida, Hirudinea, Glossiphonidae). II Vitellogenesis, follicular cell structure and egg shell formation. Tissue and Cell, 38: ŚWIĄTEK P. (2007). RóŜnorodność organizacji jajników i przebieg oogenezy u pijawek. Przegląd Zoologiczny, 51: ŚWIĄTEK P. (2008). Ovary cord structure and oogenesis in Hirudo medicinalis and Haemopis sanguisuga (Clitellata, Annelida): remarks on different ovaries organization in Hirudinea. Zoomorphology, 127: ŚWIĄTEK P., BIELECKI A., KLAG J. (2007). Structure of the vector tissue in piscicolid leeches (Annelida, Hirudinea, Rhynchobdellida, Piscicolidae). Journal of Morphology, 268: ŚWIĄTEK P., ŚWIDER A., BIELECKI A. ( ). Sperm transfer through the vector tissue in Piscicola respirans (Clitellata, Hirudinea, Piscicolidae). Zoologica Poloniae, 54 55: 5 12.

13 24 Forum Faun., 1(1): (2011). TALLEY T. S., FLEISHMAN E., HOLYOAK M., MURPHY D. D., BALLARD A. (2007). Rethinking a rare-species conservation strategy in an urban landscape: the case of the valley eldberry longhorn beetle. Biological Conservation, 135: UTEVSKY S. Y., TRONTELJ P. (2004). Phylogenetic relationships of fish leeches (Hirudinea, Piscicolidae) based on mitochondrial DNA sequences and morphological data. Zoologica Scripta, 33: WILLIAMS J. I., BURRESON E. M. (2006). Phylogeny of the fish leeches (Oligochaeta, Hirudinida, Piscicolidae) based on nuclear and mitochondrial genes and morphology. Zoologica Scripta, 35: Leeches (Hirudinida) of the Surface Waters in Olsztyn Abstract. Leeches (Hirudinida) constitute a monophyletic group of clitellates (Clitellata) with diverse feeding strategies, from ectocomensalism by parasitic sanguivory to predation and scavenging. Freshwater species are most common in the littoral zones of lakes, ponds and rivers. Some of them may colonize urban environment, even strongly transformed by human. There are species known as synanthropic (synurbic), which indirectly accompany human and urban agglomerations, and are associated with cattle, birds, fish, molluscs. In the surface waters in Olsztyn there were found 36 species of leeches belonging to five families: Glossiphoniidae, Piscicolidae, Hirudinidae, Haemopidae, Erpobdellidae. Among them are rare and protected species. In this paper the general characteristics of leeches, the most important achievements in the history and main directions of research in this group of animals are presented. An important aspect is to review Hirudinida species occurring in the surface waters in Olsztyn and surrounding area according to the recent classification. Key words: leeches, urban water bodies, anthropopressure, diversity, classification Artykuł dostępny w wersji online:

14 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 25

15 26 Forum Faun., 1(1): (2011). Tablica 1 Pijawki wód powierzchniowych Olsztyna: 1 2, Glossiphonia complanata (LINNAEUS); 3, Glossiphonia complanata cf. maculosa SKET; 4 5, Glossiphonia concolor (APÁTHY); 6 7, Glossiphonia nebulosa KALBE; 8 10, Glossiphonia (= Boreobdella) verrucata (FR. MÜLLER); 11 12, Alboglossiphonia hyalina (O. F. MÜLLER); 13, Alboglossiphonia papillosa (BRAUN); 14, Alboglossiphonia striata (APÁTHY); 15 18, Hemiclepsis marginata (O. F. MÜLLER); 19 20, Theromyzon tessulatum (O. F. MÜLLER).

16 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 27

17 28 Forum Faun., 1(1): (2011). Tablica 2 Pijawki wód powierzchniowych Olsztyna (c.d.): 21 22, Theromyzon maculosum (RATHKE); 23 24, Helobdella stagnalis (LINNAEUS); 25 26, Placobdella costata (FR. MÜLLER); 27, Piscicola geometra (LINNAEUS); 28, Piscicola (= Cystobranchus) fasciata (KOLLAR); 29, Piscicola pojmanskae BIELECKI; 30, Piscicola borowieci BIELECKI; 31, Piscicola witkowskii BIELECKI; 32, Piscicola annae BIELECKI; 33, Piscicola elishebae BIELECKI; 34, Piscicola margaritae BIELECKI; 35, Piscicola brylinskae BIELECKI; 36, Italobdella epshteini BIELECKI; 37, Italobdella ciosi BIELECKI; 38, Cystobranchus mammillatus (MALM); 39, Caspiobdella fadejewi (EPSHTEIN); 40, Pawlowskiella stenosa BIELECKI (Ryc. 21, 36, 37 za BIELECKI i in., 2008, 2011).

18 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 29

19 30 Forum Faun., 1(1): (2011). Tablica 3 Pijawki wód powierzchniowych Olsztyna (c.d.): 41 43, Haemopis sanguisuga (LINNAEUS); 44, Hirudo medicinalis LINNAEUS (Ryc. 43, za BIELECKI i in., 2011).

20 BIELECKI A. i in. Pijawki Olsztyna 31

21 32 Forum Faun., 1(1): (2011). Tablica 4 Pijawki wód powierzchniowych Olsztyna (c.d.): 45 46, 47a, Hirudo medicinalis LINNAEUS; 47b, Hirudo orientalis S. UTEVSKY et TRONTELJ (Ryc. 46 za BIELECKI i in., 2011).