TEORETYCZNO-PRAWNE CECHY PODATKÓW

Transkrypt

1 ROZDZIA I TEORETYCZNO-PRAWNE CECHY PODATKÓW Wa niejsze piœmiennictwo: B. Brzeziñski, Prawo podatkowe, zarys wyk³adu, Toruñ 1996, s ; J. G³uchowski, Polskie prawo podatkowe, Warszawa 1996, s. 7-10; J. Harasimowicz, Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1980; A. Gomu- ³owicz, J. Ma³ecki, Podatki i prawo podatkowe, Poznañ 1995, s ; L. Kurowski, Wstêp do nauki prawa podatkowego, Warszawa 1982, s ; R. Mastalski, Wprowadzenie do prawa podatkowego, Warszawa 1995, s Podatki twór prawa podatkowego. Podatki s¹ wy³¹cznym tworem prawa publicznego (bli ej: finansowego), mimo e s¹ równie kategori¹ ekonomiczn¹; nie ma (i nie bêdzie) podatków poza prawem finansowym; nie maj¹ one samoistnego bytu ekonomicznego 3. Zdefiniowanie podatku jako instytucji prawnej nastêpuje poprzez wskazanie niezbêdnych cech; jeœli dana instytucja prawna ma te cechy jest podatkiem niezale nie od przyjêtej przez ustawodawcê nazwy i stosowanej systematyki. 2. Niezbêdne cechy podatku. Dana instytucja prawna jest podatkiem, je eli charakteryzuj¹ j¹ nastêpuj¹ce cechy: obowi¹zek wp³aty okreœlonej 3 Tym ró ni¹ siê generalnie ceny i podatki: o ile mog¹ wystêpowaæ ceny bêd¹ce tworem prawa publicznego (np. ceny urzêdowe), które s¹ równie kategori¹ ekonomiczn¹, oraz ceny rynkowe (zasada), które s¹ wy³¹cznie kategori¹ ekonomiczn¹, bêd¹c co najwy ej pod wp³ywem prawa prywatnego, to w przypadku podatków obiektywnie wystêpuj¹ tylko te podatki, które s¹ zarazem instytucj¹ prawa publicznego i kategori¹ ekonomiczn¹; inny charakter maj¹ podatki bêd¹ce elementem tzw. racjonalnych systemów podatkowych; maj¹ one jednak wy³¹cznie teoretyczny charakter (o czym bêdzie mowa odrêbnie). 15

2 kwoty pieniêdzy na rzecz w³adzy publicznej (bud etu), przymusowoœæ, pieniê ny charakter, bezzwrotnoœæ, nieodp³atnoœæ, generalny charakter oraz obowi¹zywanie na podstawie ustawy z zakresu prawa publicznego (podatkowego). Istnieje równie negatywna cecha: podatki nie s¹ kar¹ za jakikolwiek czyn zakazany lub niedozwolony. Je eli cechy te wystêpuj¹ w danym przypadku ³¹cznie mamy do czynienia z instytucj¹ prawn¹ podatku, krócej podatkiem. Podatkiem jest publicznoprawne, nieodp³atne, przymusowe oraz bezzwrotne œwiadczenie pieniê ne na rzecz Skarbu Pañstwa,województwa, powiatu lub gminy, wynikaj¹ce z ustawy podatkowej. (art. 6 Ordynacji podatkowej) Obowi¹zek wp³aty na rzecz w³adzy publicznej (bud etu) jest pierwsz¹ cech¹ podatku wynikaj¹c¹ z jego celu: podatki powsta³y po to, aby w³adza publiczna uzyska³a dochody od podatnika. Istot¹ tej instytucji jest obowi¹zek wp³aty okreœlonej kwoty pieniêdzy na rzecz w³adzy publicznej, reprezentowanej przez organy podatkowe w³adzy pañstwowej albo w³adzy samorz¹du terytorialnego. Wp³ata ta pobierana jest na rzecz bud etu pañstwa, bud etów jednostek samorz¹du terytorialnego, a nawet na rzecz publicznego funduszu pozabud etowego, bêd¹cego czêœci¹ gospodarki bud etowej (finansów publicznych). Przymusowy charakter podatku polega na tym, e obowi¹zek jego zap³aty wynika albo bezpoœrednio z przepisu prawa podatkowego, albo z decyzji administracyjnej organu i jest to obowi¹zek, którego wykonanie jest zabezpieczone autorytetem oraz ewentualnym faktycznym dzia³aniem (poborem) dokonanym przez w³adzê publiczn¹. Je eli podatnik nie wywi¹ e siê samodzielnie z zap³aty podatku, pobór kwot d³u nych nastêpuje za pomoc¹ egzekucji administracyjnej 4. Faktycznie œrodki bezwzglêdnego przymusu zap³aty podatku stosowane s¹ jednak statystycznie bardzo rzadko z regu³y podatnik samodzielnie wywi¹zuje siê ze swoich zobowi¹zañ i przymusowy charakter podatku nale y rozumieæ jako z regu³y potencjalne zagro enie zastosowania œrodków s³u ¹cych odebraniu podatnikowi czêœci maj¹tku w celu zaspokojenia roszczeñ podatkowych w³adzy publicznej. 4 Ustawa z dnia 17 czerwca 1996 r. o postêpowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 2002 r. Nr 110, poz. 968 ze zm.). 16

3 Pieniê ny charakter podatku polega na tym, e jego zap³ata przez podatnika musi co do zasady nast¹piæ w pieni¹dzu bêd¹cym prawnym œrodkiem p³atniczym na terytorium danego kraju. Od tej zasady ustawodawstwo podatkowe przewiduje niekiedy okreœlone wyj¹tki. Dotycz¹ one: okresów wysokiej inflacji lub upadku systemu pieniê nego, w którym dopuszcza siê zap³atê podatków za pomoc¹ innych wartoœci maj¹tkowych, wzglêdnie walut obcych, przypadków, gdy ustawodawca wyraÿnie dopuszcza mo noœæ zap³aty podatku za pomoc¹ innych ni pieni¹dz wartoœci maj¹tkowych, takich jak np. papiery wartoœciowe czy dobrowolne przekazanie maj¹tku, egzekucji zaleg³oœci podatkowych z maj¹tku podatnika lub jego nastêpcy prawnopodatkowego, czy te osoby trzeciej, która mo e przyj¹æ postaæ zap³aty podatku równie w formie niepieniê nej. Bezzwrotnoœæ podatku polega na tym, e zgodnie z prawem wp³ata podatku przez podatnika na rzecz w³adzy publicznej nie rodzi po stronie tej ostatniej jakiegokolwiek obowi¹zku zwrotu ca³oœci lub czêœci tej kwoty zarówno podatnikowi, jak i jego nastêpcy prawnopodatkowemu lub osobie trzeciej. Podatki nie maj¹ adnych cech prawnych po yczki; prawid³owa wp³ata kwoty podatku ma charakter definitywnego przesuniêcia maj¹tkowego miêdzy podatnikiem a w³adz¹ publiczn¹, które nie podlega co do zasady jakiemukolwiek przywróceniu (restytucji). Dlatego te podatki s¹ œrodkiem tzw. definitywnej redystrybucji bud etowej. Nie nale y jednak myliæ tej cechy z faktem wyst¹pienia nadp³aty, czyli podatku zap³aconego nienale nie b¹dÿ w kwocie wy szej od nale nej, która podlega zwrotowi na rzecz podatnika albo jego nastêpcy prawnopodatkowego (szerzej na ten temat w rozdziale XIV). Wspó³czesne systemy prawa podatkowego w drodze wyj¹tku przewiduj¹ istnienie tzw. podatków kredytowych, które polegaj¹ na tym, e po up³ywie okreœlonego okresu w³adza publiczna zobowi¹zuje siê do bezpoœredniego lub poœredniego zwrotu ca³oœci lub czêœci pobranych kwot. Nieodp³atnoœæ podatku polega na tym, e podatnik z tego tylko tytu³u, e dokona³ lub dokona zap³aty podatku, nie ma prawa ¹daæ jakiegokolwiek wzajemnego œwiadczenia lub zachowania siê od w³adzy publicznej lub od innych podmiotów. Równie organy w³adzy publicznej z tytu³u otrzymanych kwot podatków nie maj¹ jakichkolwiek obowi¹zków œwiadczenia czy te wykonania okreœlonych czynnoœci na rzecz p³ac¹cego podatnika lub jego nastêpców prawnopodatkowych, wzglêdnie osób trzecich. 17

4 Je eli podatnik ma prawo oczekiwaæ ( ¹daæ) z tego tytu³u okreœlonego zachowania siê lub czynnoœci organu w³adzy publicznej, mamy do czynienia z op³at¹ o charakterze publicznoprawnym, krócej op³at¹. Wspó³czesne systemy podatkowe wprowadzaj¹ jednak okreœlone elementy quasi-odp³atnoœci, które polegaj¹ na tym, e podatnik nabywa z tytu³u np. terminowego regulowania zobowi¹zañ podatkowych lub z tytu³u tylko niewielkiego poziomu zaleg³oœci okreœlone przywileje; s¹ to jednak uprawnienia prawnopodatkowe (szerzej na ten temat w rozdziale VIII), których nie mo na uznaæ za odp³atnoœæ z tytu³u zap³aty podatku. Generalny charakter podatków polega na tym, e obowi¹zki stanowi¹ce istotê podatku (obowi¹zek podatkowy zob. rozdzia³ X) s¹ okreœlone w sposób generalny, czyli s¹ skierowane do okreœlonej w niezindywidualizowany sposób w przepisie prawa grupy podmiotów, a przedmiot podatku jest okreœlony w sposób abstrakcyjny, czyli nie dotyczy on skonkretyzowanego przedmiotu czy te stanu. Inaczej mówi¹c, z podatkami mamy do czynienia tylko wtedy, gdy stanowi¹ one czêœæ porz¹dku prawnego danego pañstwa, œciœlej publicznoprawnego. Oznacza to, e jeœli nawet ustawa nak³ada obowi¹zek zap³aty lub wp³aty na rzecz w³adzy publicznej przez œciœle okreœlony podmiot (np. wp³aty do bud etu pañstwa dokonywane przez bank centralny na podstawie ustawy bud etowej), nie jest to,,podatkiem w sensie teoretycznym. Na³o enie podatku nastêpuje na podstawie ustawy podatkowej: istot¹ tej cechy jest to, e generalny charakter podatku musi wynikaæ z przepisów ustawy zaliczaj¹cej siê do prawa podatkowego, tzn. tej czêœci prawa publicznego, której przedmiotem i celem jest nieodp³atne, bezzwrotne i przymusowe gromadzenie dochodów finansów publicznych, a tak e okreœlanie praw i obowi¹zków podatników oraz kompetencji organów podatkowych. Je eli obowi¹zek zap³aty okreœlonej kwoty wynika z przepisu prawa np. cywilnego czy te prawa pracy, nie jest on podatkiem w sensie teoretyczno-prawnym (np. zap³ata kary pieniê nej cywilnej wystêpuj¹cej w prawie prywatnym czy te zas¹dzenie przez s¹d cywilny zadoœæuczynienia za krzywdy moralne na rzecz bud etu pañstwa na ¹danie strony). Ma to œciœle okreœlone konsekwencje prawne: okreœlanie, ustalanie, kontrola, pobór i egzekucja podatków musi nastêpowaæ przez organy w³adzy wykonawczej, a przede wszystkim przez organy podatkowe. Podatki nie s¹ kar¹ za czyn zakazany czy niedozwolony: obowi¹zek podatkowy wynika bezpoœrednio z przepisu ustawy podatkowej i nie jest skutkiem dezaprobaty lub wprowadzonego przez ustawodawcê zakazu samego faktu bycia podatnikiem czy jego konkretnych dzia³añ lub za- 18

5 chowañ. Powstanie obowi¹zku podatkowego, ani tym bardziej przekszta³cenie go w zobowi¹zanie podatkowe nie jest dolegliwoœci¹ wi¹ ¹c¹ siê z nagannym czy te karalnym zachowaniem podatnika. Nie przeczy to mo liwoœci istnienia tzw. sankcji prawnopodatkowych, lecz stanowi¹ one wyj¹tek, a nie zasadê w zakresie gromadzenia dochodów bud etowych (zob. rozdzia³ XV). Podatki nie s¹ ze swej istoty kar¹ (represj¹, sankcj¹) za czyn zakazany przez prawo, czy te w jakikolwiek sposób napiêtnowany przez ustawodawcê. Czynnoœci, zachowania oraz stany bêd¹ce przedmiotem opodatkowania nie s¹ stanami niepo ¹danymi przez ustawodawcê podatkowego. Wrêcz przeciwnie: jest on jak najbardziej zainteresowany tym, aby stany te by³y trwa³e, gdy dziêki temu istnieje mo liwoœæ uzyskania dochodów bud etowych w danym stanie prawnym 5. Konkluzje: powstanie obowi¹zku podatkowego jest niezale ne od tego, czy podatnik wykonuje opodatkowane czynnoœci zgodnie lub wbrew zezwoleniom czy koncesjom wymaganym na podstawie odrêbnych przepisów. Mo na wiêc stwierdziæ, czym podatki nie s¹: œwiadczeniem pieniê nym wynikaj¹cym ze stosunków cywilnoprawnych, op³at¹ za us³ugi, do których stosuje siê przepisy o cenach 6, grzywn¹ (kar¹ pieniê n¹) w rozumieniu prawa karnego, kontrybucj¹ na³o on¹ na pokonanych, konfiskat¹ maj¹tku, aktem nacjonalizacyjnym, op³at¹ o charakterze publicznoprawnym z tytu³u okreœlonych czynnoœci dokonywanych przez organy w³adzy publicznej. 5 Problemem spornym jest wzajemny stosunek podatków i kontrybucji (reparacji). Te ostatnie maj¹ w zasadzie wszystkie (lub prawie wszystkie) cechy podatków. Ró nice polegaj¹ na tym, e nak³adane s¹ moc¹ umów miêdzynarodowych lub prawem zwyciêzcy. Nale ¹ one do stanów nadzwyczajnych w prawie, wiêc nale y zaliczyæ je do zjawisk pozaprawnych. 6 Przepis art. 2 4 Ordynacji podatkowej mówi, e niniejszej ustawy nie stosuje siê do œwiadczeñ pieniê nych wynikaj¹cych ze stosunków cywilnoprawnych oraz do op³at za us³ugi, do których stosuje siê przepisy o cenach. 19