Daniel Makowiecki. Studia archeozoologiczne nad znaczeniem wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej fauny łęczyckiego grodu

Transkrypt

1 Daniel Makowiecki Studia archeozoologiczne nad znaczeniem wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej fauny łęczyckiego grodu

2

3 Wstęp Badania archeozoologiczne pozostałości kostnych i zębów wydobyte podczas prac wykopaliskowych, przeprowadzonych na obszarze dawnych wczesnośredniowiecznych kompleksów osadniczych w szczególności grodach i podgrodziach już dawno stały się podstawą rozważań o zasadach gospodarowania zwierzętami, diecie mieszkańców oraz znaczeniu kości jako surowca do wytwarzania przedmiotów użytkowych. Istnieje na ten temat obszerna literatura archeozoologiczna (Archeozoologia 975; Wyrost 994, tam dalsza literatura; Gręzak, Kurach 996, tam dalsza literatura; Makowiecki 2003, tam dalsza literatura; Bocheński i in. 202, tam dalsza literatura) i archeologiczno-historyczna (np. Dembińska 963, 975; Hilczerówna 967; Łosiński 970; Kurnatowski 975; Hensel 987; Moździoch 990; Buko 20). Są one w dużym stopniu efektem milenijnego etapu badań w rozwoju polskiej archeologii. Wówczas to, podczas prac wykopaliskowych przeprowadzonych na wielu stanowiskach, znajdowano liczebne i dobrze zachowane zwierzęce szczątki kostne. Stały się one podstawą analiz, a w konsekwencji opracowań źródłowych i rozważań o gospodarczym znaczeniu hodowli (chowu) zwierząt, łowiectwa i rybołówstwa, w tak ważnych ośrodkach grodowych jak: Bonikowo (Sobociński 963), Gniezno (Sobociński, Schramm 972), Kruszwica (Sobociński 964), Poznań (Chmielewski 96, 974), Ostrów Lednicki (Makowiecki 200), Gdańsk (Krysiak 955a, 956, 967; Kubasiewicz 977), Szczecin (Kubasiewicz 955, 957, 960), Wolin (Kubasiewicz 959), Opole (Wyrost 979), Wrocław (Chrzanowska 976). Wśród nich znalazły się również opracowane przez K. Krysiaka (955b) materiały faunistyczne z grodziska w Tumie, odkryte w latach Na podstawie przebadanych blisko 5000 jednostek osteologicznych ustalił ich przynależność anatomiczną i gatunkową. W publikacji źródłowej podał również nieliczne dane osteometryczne oraz zamieścił zdjęcia, głównie całych kości, oraz lepiej zachowanych czaszek bydła, owcy i kozy. Jak wspomina Autor wymieniona liczba szczątków stanowiła jedynie /3 całości lepiej zachowanych materiałów, w tym szczególnie pochodzących ze studni położonej w arze IX. Większość zbioru miały stanowić egzemplarze nie nadające się do identyfikacji. Na podstawie stopnia zachowania materiału, tj. porozbijania kości na małe, drobne fragmenty, wskazał na niedostatki pokarmu mięsnego w diecie mieszkańców grodu. Według niego, rozbijanie kości było efektem pozyskiwania i konsumpcji smacznego i pożywnego szpiku. Stwierdził również, iż wśród materiałów z wykopalisk występowały kości z dobrze umięśnionych partii, należące do tura i łosia. Lista zidentyfikowanych zwierząt składała się z 7 ssaków domowych i 2 dzikich. Pod względem liczebności ich szczątków dominowały świnia i bydło, rozpoznane niemal w takiej samej liczbie, odpowiednio 892 i 827 egzemplarzy. Zdecydowanie mniej było małych przeżuwaczy 45 kości, w tym 92 pochodziło od owcy, a 33 od kozy. Kolejnymi gatunkami były koń 23 egzemplarze, pies 2 i kot tylko 4 kości. Do ptaków należało 5 jednostek, w tym 8 do kury. Ponadto Autor opracowania wymienił obecność kaczki i gęsi. Z ryb zidentyfikował 4 szczątków jesiotra i trzy szczupaka. Wśród ssaków dzikich, które stanowiły,3% całego zbioru, najwięcej zarejestrował pozostałości dzika, następnie jelenia, sarny, zająca, łosia, tura, bobra, wydry, niedźwiedzia, lisa, borsuka i tchórza. Do ważniejszych efektów rozważań Autora należy zaliczyć tezę o tym, iż mięso konsumowane przez mieszkańców grodu pochodziło od świni, bydła, owcy, kozy. Kości psa potraktował jako

4 264 Daniel Makowiecki przypadkowe zanieczyszczenia, natomiast całe egzemplarze tego ssaka, odkryte we wspomnianej studni, uznał za pochodzące od form przypominających współczesnego szpica, poprzez średniej wielkości setera do rosłych form takich jak owczarek alzacki i chart. O liczniejszej obecności utrzymywania w osiedlu psów wnioskował na podstawie egzemplarzy kostnych innych gatunków, na których znalazł ślady nagryzania. Obok takich uwag, które miały charakter rozważań tafonomicznych, poczynił także i te, wyjaśniające niską liczebność ptaków, których kości według Niego były również zjadane przez psy (Krysiak 955b, s. 36). Odnośnie do stanu zwierząt łownych Autor stwierdził, iż uzyskane informacje na ten temat są niekompletne, gdyż listę fauny stworzono na podstawie kości gatunków prawie wyłącznie jadalnych. Uznając przy tym za niejadalne bobra i wydrę, poddał w wątpliwość konsumpcję mięsa z niedźwiedzia. Zakładał też, że szczątki tych zwierząt pozostawały na miejscu upolowania, po zabraniu tylko części użytecznych, a zatem ich liczebność nie odzwierciedlała znaczenia gospodarczego wymienionych gatunków. Obecność niektórych posłużyła do kilku konkluzji o komponentach paleośrodowiska. Poprzez odwołanie się do preferencji biotopowych dzika, wilka i niedźwiedzia wnioskował o kniejach. Stwierdzał zarazem, iż warunki ekologiczne wokół grodu nie były korzystne dla tego ostatniego. Obecność łosia wyjaśnił istnieniem podmokłych terenów łownych. Podkreślił, iż bóbr i wydra wymagają zbliżonych warunków środowiskowych, trudno dostępnych zbiorników wodnych. Znaczną partię tekstu poświęcił analizie wyników badań szczątków ssaków domowych. W przypadku świni podkreślił, iż jej kości były tak mocno rozdrobnione, iż nie nadawały się do pomiarów. Opierając się na cechach morfologicznych, i najprawdopodobniej na doświadczeniu badawczym, Autor wyodrębnił dwie formy tego ssaka małą, tzw. torfową Sus scrofa palustris oraz formę większą, zbliżoną do dzika. W tym drugim przypadku wnioskował, że wprowadzenie tej formy było objawem zwiększonej umiejętności hodowlanej człowieka. Podkreślił też trudności w identyfikacji szczątków świni i dzika. Uznał więc, iż tej pierwszej w rzeczywistości było mniej od wykazanej w zestawieniu. Stwierdził też, że zwierzęta poddawano ubojowi w różnym wieku były to prosięta, okazy na pół wyrośnięte i sztuki dorosłe. Nie dostrzegł On starań ówczesnego hodowcy o stosowanie takich metod selekcji, które pozwalałyby na osiąganie wieku dojrzałego, a przez to największej masy ciała, która dawałaby więcej korzyści. Tym samym uznał, że nie zwracano należytej uwagi na uzyskiwanie potomstwa, które gwarantuje ciągłość hodowli. Przewagę szczątków świni Autor przyjął za oznakę zwiększonego doświadczenia hodowlanego człowieka, który wykorzystywał cechę wszystkożerności tego gatunku, jego wysokiej plenności oraz zwrócił uwagę na pozytywne walory smakowe wieprzowiny. Z analizy szczątków bydła wynikało, iż pochodziły one od formy bardziej jednolitej, z reguły rozmiarów małego bydła krótkorogiego Bos taurus brachyceros. Obok nich zidentyfikował też kilka egzemplarzy pochodzących od sztuk reprezentujących formę rosłą Bos taurus primigenius. Autor podkreślił, iż bagienne okolice, kwaśne trawy i kwaśne, a więc mało wartościowe siano, nie sprzyjały rozwojowi hodowli bydła. Według Niego, na rzeź kierowano głównie sztuki dojrzałe, wyjątkowo młode, znacznie rzadziej niż było to w przypadku świni. K. Krysiak miał tu na myśli zapewne brak całych kości. Trudno zakładać, iż w materiale zabrakło końców bliższych i dalszych kości długich kończyn, które są obecnie także wykorzystywane w badaniach osteometrycznych.

5 s tudia archeozoologiczne Odnośnie do owiec i kóz wskazał w materiale obecność dwóch form tych gatunków. Na podstawie możdżeni wyodrębnił Ovis aries studeri, tzw. owcę miedzianą, która według Niego odznaczała się silną budową i lepszą wełną niż tzw. owca torfowa, która była formą starszą. Opisał także ślady cięcia na egzemplarzach sklepienia czaszek odkrytych w studni. Jedno z cięć przebiegało prostopadle do szwu międzyczołowego, a drugie u podstawy możdżeni, równolegle do pierwszego, przez kości ciemieniowe. Interpretował je jako efekt zdejmowania skóry, kiedy to w naturalnej łączności pozostawiane jest sklepienie czaszki. Kozy reprezentowały typ Capra prisca, zarówno samice, jak i samce. Niską liczebność szczątków konia K. Krysiak wyjaśniał brakiem konsumpcji koniny, co stwierdzał na podstawie obecności przeważnie kości całych, na dodatek bez śladów opaleń. Uznał też, iż w okolicach bagiennych użytkowanie konia było utrudnione. Ssaka tego reprezentowały małe sztuki, w typie tarpana, a także osobniki drugiej formy, jednakże nieliczne, zbliżone do współczesnego konia rasy arabskiej. Krótko omówione wyżej wyniki badań i refleksje K. Krysiaka, niewątpliwie odnosiły się do istotnych problemów wczesnośredniowiecznego sposobu gospodarowania zwierzętami i uzyskiwania z nich surowców. Należy jednak zwrócić uwagę, iż Autor dosyć często odwoływał się w swoich interpretacjach do nieudokumentowanych przesłanek i danych empirycznych, bazując na swojej ogólnej wiedzy o współczesnej hodowli, czy też współczesnych cechach środowiska przyrodniczego okolic Tumu. W publikacji zabrakło chociażby takich danych jak skład anatomiczny szczątków, konkretnych częstości grup kierowanych do uboju i kryteriów ich wydzielania, zaś wartości metryczne odnosiły się do nielicznych egzemplarzy, najczęściej całych. Niewątpliwie to wszystko wynikało z ówczesnego poziomu metodologicznego i metodycznego, na którym znajdowała się wówczas polska archeozoologia. Wpływ ponadto musiały mieć doświadczenia indywidualne i wiedza Autora, a także przeprowadzone przez Niego badania i opublikowane opracowania. Dlatego też z perspektywy obecnie stosowanych metod, prezentacji wyników oraz refleksji metodycznej i metodologicznej, zrelacjonowane powyżej wyniki i ich wyjaśnienia wymagają stosownych weryfikacji. Tak więc w niniejszej publikacji, obok zaprezentowania rezultatów badań z lat , zostanie podjęta również taka próba.. KonteKst archeologiczno-historyczny Materiały faunistyczne, zgodnie z ich udokumentowanym kontekstem przestrzennym i stratygraficznym oraz datowaniem bezwzględnym, rozpatrywano w stosownych zbiorach. Odrębnie potraktowano odkryte w obrębie grodziska oraz pochodzące z kępy przygrodowej 2. W pierwszym przypadku wyodrębniono zespoły z następujących stref majdanu: a) północno-wschodniej (NE) położonej w pobliżu bramy, b) południowej (S) usytuowanej przy południowej, środkowej części wału oraz c) południowo-zachodniej (SW) znajdującej się w sąsiedztwie narożnika wału (ryc. ). 2 Autor składa podziękowania Panom prof. dr. hab. Ryszardowi Grygielowi, mgr. Waldemarowi Stasiakowi i mgr. Markowi Trojanowi, z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, za udostępnienie niezbędnych informacji kontekstowych, a także za czas poświęcony na konsultacje. Ponadto, wyraża podziękowania Pani dr Mirosławie Zabilskiej-Kunek za wykonanie taksonomicznej identyfikacji szczątków ryb oraz żonie Marzenie za pomoc podczas prac laboratoryjnych i gabinetowych.

6 266 Daniel Makowiecki Ryc.. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa, Góra Świętej Małgorzaty. Kontekst przestrzenny zbadanych szczątków zwierzęcych. Fig.. Tum, site stronghold and its knoll, Góra Świętej Małgorzaty. Spatial context of examined animal remains. W obrębie pierwszej zarejestrowano obiekty 6, 64 i 79, które uznano za relikty wieży mieszkalno-obronnej, funkcjonującej w III fazie grodu. W kolejnych natrafiono na pozostałości budynków mieszkalnych wraz z paleniskami w strefie S był to obiekt 06, zaś w SW taką samą funkcję wskazano dla obiektów 69, 06, 84, 90 i 95. Budowle te funkcjonowały w fazie II (w tym IIA i IIB). Materiały z kępy przygrodowej rozpatrywano w ramach jednorodnego układu przestrzennego, jednakże w przypadku taksonów zoologicznych, a w szczególności grup kręgowców i ssaków domowych konsumpcyjnych, podzielono je na cztery strefy: północną N (ary 95 96), położoną w skrajnej partii stanowiska, centralną C (ary 99 02) oraz południową S (ary 03 05). Pomiędzy południową a centralną rozciąga się strefa przejściowa P (ary 97 98). Podstawą takiego podejścia był zarysowany na planie dosyć czytelny układ obiektów w strefie N (nr 077, 4), południowej (nr 076 i 086) oraz C (nr 22, 46 i 6) oraz brak takich jednostek stratygraficznych w strefie P. W związku z tym uznano, iż należy dokonać ich porównania, ze względu na wymienione kategorie zoologiczne. Pod względem chronologicznym dla materiałów z grodziska wyodrębniono zasadnicze trzy fazy rozwojowe (tabela ). Pierwsza (I), odpowiadająca najstarszym dziejom kompleksu w IX końca X wieku, druga (II) trwająca od przełomu X/XI do początku XII stulecia oraz trzecia (III) przypadająca na połowę XIII połowę XIV wieku. Dla części materiałów ustalono bardziej precyzyjną genezę, łączoną

7 s tudia archeozoologiczne Tabela. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Historyczny kontekst źródeł archeozoologicznych oraz ich periodyzacja na podstawie R. Grygiel i in. (w tomie II) Table. Tum, site stronghold and its knoll. Historical context of archaeo-zoological data and their periodization after R. Grygiel et al (volume II) Periodyzacja faz rozwojowych Faza Gród kontekst historyczny Kontekst historyczny w regionie IX koniec X I Powstanie grodu plemiennego, z przebudową na początku X w., brak wyraźnych śladów zabudowy (gród refugialny?) Przejęcie grodu przez Piastów, przebudowa umocnień, powstanie w strefie przywałowej obiektów mieszkalno-gospodarczych Koniec X połowa XI IIA częściowo zagłębionych w podłoże, z zastosowaniem konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej (?), budowa studni pośrodku pustego majdanu. Dynamiczny rozwój ośrodka grodowego jako centrum administracyjno-gospodarczego, wyraźne ślady obecności załogi 2 połowa XI początek XII IIB z licznymi końmi oraz wzrost zamożności jego mieszkańców Koniec X początek XII II Materiały z faz IIA i IIB łącznie Powstanie grodu kasztelańskiego: przebudowa umocnień, powstanie wieży mieszkalno-obronnej oraz innych budynków Połowa XIII poł. XIV III mieszkalno-gospodarczych wzniesionych w konstrukcji zrębowej. Powstanie w Polsce Środkowej gródków plemiennych. Opanowanie i umacnianie władzy przez Piastów w Polsce Środkowej. Łęczyca staje się grodem centralnym Polski Środkowej, położonym na przy szlaku lądowym biegnącym z Wielkopolski na Mazowsze i Ruś Kijowską, umacnianie chrześcijaństwa w Polsce Środkowej budowa opactwa benedyktyńskiego w pobliżu grodu. Powstanie Księstwa Łęczyckiego, okres wojen o kasztelanię lądzką w latach , zagrożenie mongolskie, lokacja miasta przed 267 rokiem, najazd Litwinów pod wodzą Witenesa w 294 roku, wojna z Krzyżakami i spalenie miasta w 33 roku. Kępa przygrodowa Kontekst historyczny Funkcjonowanie ośrodka kultowego (?), Powstanie w Polsce Środkowej gródków X połowa XI I/IIA otoczonego liniami palisad. plemiennych, opanowanie i umacnianie władzy przez Piastów w Polsce Środkowej. Przekształcenie domniemanego ośrodka Łęczyca staje się grodem centralnym kultowego w gospodarcze zaplecze grodu. środkowej Polski, położonym na przy szlaku lądowym biegnącym z Wielkopol- X/XI początek XII II ski na Mazowsze i Ruś Kijowską, umacnianie chrześcijaństwa w Polsce Środkowej budowa opactwa benedyktyńskiego w pobliżu grodu. Brak śladów użytkowania kępy przygro- Rozbicie dzielnicowe w Polsce. Początek XII połowa XIII dowej. Budowa kolegiaty NMP w miejscu likwidowanego opactwa. Ślady sporadycznej obecności ludzkiej Powstanie Księstwa Łęczyckiego, okres na obszarze kępy wojen o kasztelanię lądzką w latach Połowa XIII XIV III , lokacja miasta przed 267 rokiem, najazd Litwinów pod wodzą Witenesa w 294 roku, wojna z Krzyżakami i spalenie miasta w 33 roku.

8 268 Daniel Makowiecki z końcem X połową XI wieku (IIA) oraz na 2. połowę XI początek XII wieku (IIB 3 ). Na kępie przygrodowej zarejestrowano materiały w warstwach odpowiadających fazie IIA, z domieszką materiałów z fazy I (I/IIA). Odrębny zbiór stanowią pozostałości łączone jedynie z fazą II, datowaną tak jak w przypadku grodziska. Trzecią fazę (III), w przypadku materiałów z kępy, datowano na połowę XIII wieku i XIV stulecie. 2. podstawy MetoDyczne W pracy posłużono się standardami metodycznymi i podstawami metodologicznymi opisanymi i zastosowanymi w monograficznych opracowaniach książkowych dotyczących wczesnośredniowiecznych ośrodków na Ostrowie Lednickim (Makowiecki 200) oraz w Kałdusie (Makowiecki 200). Z tych też względów, w niniejszej pracy pominięto opisy zastosowanych szczegółowych metod, tym bardziej, iż w większości odpowiadają one standardom wypracowanym przez kolejne pokolenia i szkoły polskiej archeozoologii, zawartym też w dwóch podręcznikach archeozoologicznych (Lasota-Moskalewska 997, 2008). Nawiązują też do metod przyjętych w środowisku międzynarodowym (Marciniak 996; Reitz, Wing 999). Warto jedynie dodać, iż przy identyfikacji ssaków, ptaków i ryb posłużono się szkieletami z własnych kolekcji porównawczych. W przypadku drugiej i trzeciej grupy kręgowców ograniczono się jedynie do podania taksonów zoologicznych i liczebności ich szczątków, uznając te dane za wystarczające do zrealizowania merytorycznego celu rozważań na potrzeby niniejszej publikacji 4. Pomiary kości przeprowadzono według A. Driesch (976), stosując podane przez nią skróty. Podano je w mm, a oszacowane wysokości w kłębie w cm. Charakterystykę statystyczną przeprowadzono posługując się arkuszem kalkulacyjnym Excel oraz pakietem Statistica (wersja 9). W pracy, w zależności od zakresu merytorycznego rozważań, zastosowano zróżnicowaną kategoryzację jednostek systematycznych, podobnie jak w innych opracowaniach (por. Makowiecki 200, 200). Były nimi ssaki domowe, ssaki dzikie (wolno żyjące) w tym Animalia superiora, Animalia minuta (ssaki mięsno-futerkowe), ptaki (w tym domowe i dzikie), ryby. Podczas badań laboratoryjnych odnotowano szereg cech tafonomicznych, w tym o genezie antropogenicznej, tj. obróbkę rzeźniczą i obróbkę związaną z wytwarzaniem narzędzi z kości i poroża. W konsekwencji, dokonano podziału zbiorów na trzy kategorie: a) materiały masowe będące w głównej mierze odpadkami powstałymi w procesie uboju zwierząt oraz czynności przygotowujących części miękkie do spożycia, b) elementy należące do dających się wyodrębnić partii szkieletów pojedynczych osobników określone jako depozyty szkieletowe oraz c) przedmioty z kości (w tym z poroża), bądź egzemplarze noszące ślady obróbki, czyli czynności związanych z pozyskiwaniem surowca kostnego i wytwarzaniem z niego wymienionej kategorii źródeł. Badania dotyczące zasad podziału tusz zwierzęcych na mniejsze porcje oraz wskazanie egzemplarzy, na których zostały utrwalone ślady obróbki kulinarnej, przeprowadzono jednak na części 3 Zbiór ten tworzą materiały wydobyte z warstwy Podobnie postąpiono także w przypadku materiałów z Ostrowa Lednickiego oraz Kałdusa. Zakres metod i możliwych analiz jest tak bogaty, a zarazem złożony w przypadku obu grup zwierzęcych, iż wymaga to niejednokrotnie przygotowania odrębnych opracowań.

9 s tudia archeozoologiczne egzemplarzy. Skoncentrowano się na najłatwiej uchwytnych (powszechnych) śladach praktyk rzeźniczych, wyodrębniając następujące ich kategorie ze względu na widoczne negatywy (ślady) ostrzy: a) rąbania ciężkim, ostrym narzędziem i b) cięcia ostrym nożem. Ponadto zwrócono uwagę na egzemplarze o zmienionej barwie i strukturze kości, które były poddane oddziaływaniu wysokiej temperatury. W efekcie tego czynnika stosowne miejsca na powierzchni substancji zbitej zmieniły barwę na brunatną, czarną, czy też brunatno-czarną, stąd sam efekt nazwano prażeniem. W przypadku kręgosłupa obserwowano przebieg negatywów rąbania o następującej orientacji: a) po obu stronach trzonu cięcia wzdłuż kręgosłupa, b) z prawej bądź z lewej strony, c) wzdłuż trzonu kręgowego przez jego środek, d) prostopadle lub ukośnie do osi kręgosłupa, e) obecność wyrostków kolczystych jako efekt cięć na łukach kręgowych, d) obecność wyrostków poprzecznych z negatywami odcinania/odrąbania od trzonów kręgów, u ich podstawy. W odniesieniu do kości ze śladami pochodzenia antropogenicznego, będących efektem wytwarzania określonych przedmiotów użytkowych, posłużono się kategoryzacją i nomenklaturą stosowaną na ogół w opracowaniach archeologicznych i archeozoologicznych (np. Jaworski 990; Makowiecki 200, 200). Głównym jednak celem w tym przypadku było wskazanie zoologicznej i anatomicznej prawidłowości, nie przywiązywano zaś większej wagi do funkcji przedmiotów, która wymaga bardziej złożonych badań, np. traseologicznych, czy też eksperymentalnych (por. Küchelmann 997). Podczas identyfikacji gatunkowej i anatomicznej zwracano również uwagę na egzemplarze, których pierwotna morfologia uległa modyfikacji na skutek zmian patologicznych. W związku z tym, że ich kategoryzacja oraz analiza czynników je wywołujących wymaga dosyć rozległej wiedzy weterynaryjnej, a także paleopatologicznej, w niniejszym opracowaniu zamieszczono jedynie ich statystyczny rejestr z dosyć subiektywną klasyfikacją. Genezę powstania starano się wskazać jedynie dla niektórych z nich, najczęściej opisanych w literaturze archeozoologicznej (np. Lachowicz, Wyrost 962; Wyrost, Lachowicz 979; Baker, Brothwell 980; Bartosiewicz i in. 997; Dzierzęcka i in. 2008; Waldron 2009; Makowiecki 200, 202). W tabelach zawarto następujące kategorie: ubytek wypadnięcie zęba (zębów) przed śmiercią (ante mortem) zwierzęcia, deformacje korony zęba, zniekształcenia powierzchni żuciowej, na skutek zmian w uzębieniu, np. ubytków zębowych, stanów zapalnych zębodołów, wadliwego rozwoju uzębienia na skutek zmian genetycznych, M3 dwusłupkowy zmiana pierwotnego kształtu zęba na skutek redukcji (zaniku) całkowitej, bądź częściowej trzeciego słupka (tzw. przyząbka), zwyrodnienie w przypadku zębów odnosi się do modyfikacji korzeni; w przypadku kości są to dobrze czytelne przekształcenia, powstałe na skutek stałego i długoczasowego oddziaływania czynnika stresowego, zwyrodnienia zębodołów modyfikacje, spowodowane ich stanami zapalnymi, hipoplazja zniekształcenia korony zęba w postaci zgrubień szkliwa, na skutek stresów (niedoborów) żywieniowych, zgrubienie to wypukłości widoczne na powierzchni kości,

10 270 Daniel Makowiecki złamania/pęknięcia modyfikacje kształtu na skutek pęknięcia kości lub jej złamania pod wpływem urazów mechanicznych; stan zagojenia utrudnia jednoznaczne wskazanie stopnia pierwotnego uszkodzenia, deformacje zmiany w pierwotnej morfologii, jednak bez wtórnych powikłań (narośli, ostróg, osteofitów), nakostniaki przyrosty tkanki kostnej (rodzaj nowotworów), szpat zmiany pierwotnej morfologii wywołane mocnym stanem zapalnym, (spowodowanym urazem), prowadzącym do zagojenia, a jednocześnie zrośnięcia dwóch sąsiednich kości, co w efekcie prowadzi do unieruchomienia połączenia stawowego, zeszlifowanie silne zwyrodnienia powierzchni stawowych, na skutek stałego i długoczasowego czynnika stresującego (mechanicznego), blizna po ostrodze (u kury) miejsce na kości tarsometatarsus, w której u osobnika, najczęściej męskiego, ostroga łączy się z trzonem kości, blizna zaś powstaje po odpadnięciu ostrogi, co może być wywołane kapłonizacją, zapalenia bakteryjne zniekształcenia pierwotnego kształtu spowodowane dostaniem się do organizmu bakterii. 3. charakterystyka archeozoologiczna Łącznie z obu zasadniczych kontekstów przestrzennych zbadano blisko 40,5 tys. jednostek osteologicznych (tabela 2). Zdecydowanie większy zbiór pochodził z dawnego grodu, wyraźnie mniej z kępy przygrodowej 6888 szczątków. W pierwszym przypadku najwięcej materiałów zrejestrowano w warstwach i obiektach SW majdanu, kolejną liczną próbę stanowiły szczątki z jego strefy S, wyraźnie mniej liczne były pozostałości odkryte w strefie NE. Zbiory z dwóch pierwszych są też bardziej repre- Tabela 2. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Zestawienie liczbowe szczątków zwierzęcych według faz chronologicznych w kontekście stref funkcjonalnych oraz arów materiały masowe Table 2. Tum, site stronghold and its knoll. Numerical presentation of animal remains according to chronological phases in the context of functional zones measured in ares. bone artefacts with no specific features Strefa Ar Faza I/IIA Ar Faza II Ar Faza Ar Faza Ar Faza III Majdan NE (n=3568) Majdan S (n=247) , Razem 8 Razem 3560 Ar Faza II Ar Faza IIA Ar Faza IIB Ar Faza III Razem 797 Razem 509 Razem 887 Razem 2780

11 s tudia archeozoologiczne Strefa Ar Faza I/IIA Ar Faza II Ar Faza Ar Faza Ar Faza III Majdan SW (n=7828) Kępa przygrodowa (n=6888) Ar Faza II Ar Faza IIA Ar Faza IIB Ar Faza III / C52D 2 77, , D Razem 6602 Razem 050 Razem 275 Razem 800 Ar Faza I/IIA Ar Faza II Ar Faza III , Razem 02 Razem 5605 Razem 8 zentatywne ze względu na zakres chronologiczny materiałów kostnych, gdyż należą do wszystkich faz chronologicznych. W przypadku ostatniej uzyskano niemal wyłącznie z fazy III, gdyż zbiór z fazy II liczył zaledwie osiem kości. Z ponad 33,5 tys. egzemplarzy, najmniej pochodziło z podfazy IIA niewiele ponad 500. Niewątpliwie, najliczniej reprezentowana jest pełna faza II, a także III (tabela 2, 3). Materiały z kępy przygrodowej szeroko zostały zdeponowane przede wszystkim w horyzoncie fazy II (A i B) blisko Stosunkowo nieliczny w tej sytuacji jest pewny zbiór z podfazy IIA, z domieszką szczątków z fazy I 02 pozostałości, a najmniej materiałów przyporządkowano do fazy III 8 (tabela 2, 3). Warto zauważyć, że w obu kontekstach przestrzennych zanotowano pojedyncze fragmenty elementów szkieletów ludzkich. Materiały z poszczególnych stref grodziska były rozpoznane w niemal identycznym odsetku, od około 76 do 79%. Nieco niższy wskaźnik uzyskano dla zbioru z kępy 7%. 3.. grodzisko W materiałach z grodziska udokumentowano pozostałości 45 taksonów. W większości ich przynależność określono z dokładnością co do gatunku, część wskazano w randze rodzaju, gromady, czy też umownej jednostki taksonomicznej (tabela 3). Takie postępowanie wynikało z podobieństwa cech morfologicznych elementów szkieletu gatunków, blisko spokrewnionych pod względem filogenetycznym. Przykładem są tu małe przeżuwacze owca/koza, czy też duże tur/żubr. Najdłuższą listę tworzyły ssaki dzikie, następnie ptaki. W grupie ssaków domowych odnotowano siedem gatunków. Gromadę ryb udokumentowano sześcioma taksonami.

12 272 Daniel Makowiecki Tabela 3. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Lista taksonów zoologicznych oraz liczebność ich szczątków w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 3. Tum, site stronghold and its knoll. List of zoological taxa and the number of their remains in particular phases and spatial zones Zwierzęta Gród Kępa przygro- NE S SW dowa Fazy II III II IIA IIB III II IIA IIB III I/IIA II III Bydło, Bos primigenius f. taurus Świnia, Sus scrofa f. domestica Owca/koza, Ovis ammon f. aries/capra aegagrus f. hircus Owca, Ovis ammon f. aries Koza, Capra aegagrus f. hircus Koń, Equus ferus f. caballus Pies, Canis lupus f. familiaris Kot, Felis silvestris f. catus 2 Zając szarak, Lepus europaeus (Pall., ) Wiewiórka, Sciurus vulgaris L., 758 Bóbr, Castor fiber L., Wilk, Canis lupus L., 758 Wilk/pies, Canis lupus L., 758/Canis lupus f. familiaris Lis, Vulpes vulpes (L., 758) Niedźwiedź brunatny, Ursus arctos L., Kuna, Martes s. Borsuk, Meles meles (L., 758) 2 Wydra, Lutra lutra (L., 758) 3 Żbik, Felis silvestris Schreber, 777 Żbik/kot, Felis silvestris/ Felis silvestris f. catus Dzik, Sus scrofa L., Dzik/świnia, Sus scrofa/sus domesticus Jeleń, Cervus elaphus L., Łoś, Alces alces (L., 758) Sarna, Capreolus capreolus (L., 758) Jeleniowate, Cervidae 2 Tur, Bos primigenius (Boj. 827) Tur/Bydło, Bos primigenius/bos domesticus 9 Tur/żubr, Bos primigenius/bison bona 2 sus L., 758 Bos sp., Bos sp. 6 5 Ptaki, Aves Gęś domowa/gęgawa, Anser anser (L., )/A. anser f. domestica Gęś, Anser sp Krzyżówka, Anas platyrhynchos (L., ) Kaczka, Anas sp. 2 Jastrząb, Accipiter gentilis (L., 758) 2 Cietrzew, Tetrao tetrix (L., 758) 2 2

13 s tudia archeozoologiczne Zwierzęta Gród Kępa przygro- NE S SW dowa Fazy II III II IIA IIB III II IIA IIB III I/IIA II III Głuszec, Tetrao urogallus (L., 758) Kuropatwa, Perdix perdix (L., 758) Kura domowa, Gallus gallus f. domestica Żuraw, Grus grus (L., 758) Ryby, Pisces Szczupak, Esox lucius L., Karpiowate, Cyprinidae 4 Lin, Tinca tinca (L., 758) Leszcz, Abramis brama (L., 758) 3 Sum, Silurus glanis L., Jesiotr atlantycki, Acipenser oxyrinchus L., 758 Rozpoznane (n) (%) 6 75, , , , , , , , , , , ,8 4 77,9 Nierozpoznane (n) (%) 2 25, , ,7 54 0,6 72 9, , ,0 65 5, , , , , , Razem (n=00%) Człowiek, Homo sapiens Kontekst przestrzenny W zbiorach z grodziska zdecydowanie dominującym komponentem, we wszystkich strefach, były ssaki domowe, stanowiąc około 88 89% (ryc. 2). Ssaki dzikie, ptaki i ryby stanowiły niewielką część, jednakże wartości wskaźnika procentowego ich szczątków są zróżnicowane. Na ogół pozostałości pierwszej z wymienionych grup, dominowały w każdym z analizowanych kontekstów przestrzennych. Najwyższy ich odsetek stwierdzono w strefie SW blisko 0%. Jednakowym poziomem ssaków dzikich i ptaków wyróżnia się zbiór Ryc. 2. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Grupy kręgowców i udział (%) ich szczątków w poszczególnych strefach. Fig. 2. Tum, site stronghold and its knoll. Groups of vertebrates ze strefy NE. Jakkolwiek w tej strefie odnotowano najwyższy udział and the percentages of their remains in the separate zones. ptaków, to jednak w S jest on już o połowę niższy, a w SW osiąga tylko %. Najniższe udziały zanotowano dla ryb. Jedynie w strefie S odsetek tej gromady jest wyraźnie wyższy niż w pozostałych. Na podstawie zrelacjonowanych danych można wnioskować o odrębności poszczególnych stref. 87,7 90,7 89,3 94,2 % 6, 4,7 9,6 6,0 4,7 2,7 Ssaki domowe, 0,2,9,0 Ssaki dzikie 0, Ptaki NE S Ryby SW K

14 274 Daniel Makowiecki 3... Taksony zoologiczne W grupie ssaków domowych dominują pozostałości bydła, jednakże ich odsetek w strefie NE jest wyraźnie niższy (o około 0%) od dwóch kolejnych, tj. S i SW (ryc. 3). Pod względem udziału rozpoznanych szczątków drugim z gatunków jest świnia, dla której oszacowany wskaźnik jest podobny we wszystkich zbiorach. W przypadku małych przeżuwaczy odnotowano zróżnicowane wartości procentowe, przy zdecydowanie najwyższej w strefie NE, zaś niższą o około 8 2% w pozostałych. Najniższe odsetki uzyskano dla szczątków konia, jednakże Ryc. 3. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Ssaki domowe konsumpcyjne i udział (%) ich szczątków w poszczególnych strefach. z wyraźnie wyższym w strefie SW. Fig. 3. Tum, site stronghold and its knoll. Domestic animals used for food and the percentages of their remains in the separate zones. Tak więc analizę udziałów odsetków ssaków domowych można potraktować jako kolejne kryterium wskazujące na odrębność wyodrębnionych stref. Wydaje się też, iż dosyć czytelna jest różnica, z jednej strony pomiędzy strefą NE, a z drugiej strony pomiędzy obu pozostałymi (ryc. 3). Wśród ssaków dzikich dominują pozostałości dużych zwierząt łownych, takich jak: jeleń, dzik, sarna, łoś oraz tur/żubr (tabela 3, ryc. 4). Wyraźnie mniejszy odsetek należy do małych ssaków Ryc. 4. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Ssaki dzikie futerkowych gryzoni i łasicowatych. Podobnie niski udział stano- i udział (%) ich szczątków w poszczególnych strefach. Fig. 4. Tum, site stronghold and its knoll. Wild animals and wią gatunki drapieżne: wilk, lis, the percentages of their remains in the separate zones. niedźwiedź i żbik. Analizując wartości procentowe wymienionych gatunków i grup, w wyodrębnionych układach przestrzennych zauważono różnicę pomiędzy strefą NE majdanu i pozostałymi. Ta pierwsza jest jedyną, w której udział pozostałości jelenia jest wyższy niż dzika. W pozostałych jest odwrotnie. Strefa ta wyróżnia się też wyraźnie wyższym odsetkiem pozostałości sarny blisko o połowę (ryc. 4). Wśród ptactwa, we wszystkich obszarach dominują pozostałości kury. Jest ich wyraźnie

15 s tudia archeozoologiczne więcej niż gęsi (tabela 3). Ryc. 5. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Ptaki i udział (%) ich szczątków w poszczególnych strefach. Należy jednak zwrócić uwagę na mocne zróżnicowanie Fig. 5. Tum, site stronghold and its knoll. Birds and the percentages of their remains in the separate zones. stref ze względu na stwierdzony odsetek szczątków wymienionego gatunku (ryc. 5). Jest on najwyższy w strefie S i NE, a najniższy w SW. Różnią się one także ze względu na udział rozpoznanych szczątków gęsi, których odsetek w strefie NE jest dwukrotnie wyższy niż w pozostałych. W przypadku ryb, pomimo że zostały udokumentowane w wyraźnie niższej liczbie niż ptactwo, należy zwrócić uwagę na koncentrację szczątków jesiotra w strefie S i ich brak lub znikomą obecność w innych strefach (tabela 3) Rozkłady anatomiczne ssaków Pod względem składu anatomicznego zbadane szczątki ssaków reprezentują niemal wszystkie elementy szkieletu, a tym samym i ciała. Dotyczy to w szczególności ssaków domowych, takich jak bydło (tabela 4), świnia (tabela 5), owca i koza (tabela 6 8) oraz koń (tabela 9). Ossa Tabela 4. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Bydło (Bos primigenius f. taurus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 4. Tum, site stronghold and its knoll. Cattle (Bos primigenius f. taurus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy II III Ʃ II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Proc. cornualis Os hyoideum Cranium et cornu Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Os sacrum Vertebrae caudales Costae Sternum

16 276 Daniel Makowiecki Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy II III Ʃ II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Malleolus lateralis 2 2 Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis Razem Tabela 5. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Świnia (Sus scrofa f. domestica) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 5. Tum, site stronghold and its knoll. Pig (Sus scrofa f. domestica) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy II III Ʃ II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Os sacrum Costae Sternum Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi 5 5 Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella 2

17 s tudia archeozoologiczne Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy II III Ʃ II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Tibia Fibula Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis Razem Tabela 6. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Owca/koza (Ovis/Capra) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 6. Tum, site stronghold and its knoll. Sheep/goat (Ovis/Capra) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Gród Kępa przygrodowa NE S SW Ossa Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Proc. cornualis 3 Os hyoideum Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Os sacrum Costae Scapula Humerus Radius Ulna Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus 2 3 Phalanx proximalis Phalanx distalis Razem

18 278 Daniel Makowiecki Tabela 7. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Owca (Ovis ammon f. aries) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 7. Tum, site stronghold and its knoll. Sheep (Ovis ammon f. aries) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Proc. cornualis Cranium et proc. cornualis Cranium Mandibula Vertebrae cervicales Scapula Humerus Radius Radius et ulna Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Tibia Calcaneus Ossa metatarsalia Phalanx proximalis 4 Razem Tabela 8. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Koza (Capra aegagrus f. hircus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 8. Tum, site stronghold and its knoll. Goat (Capra aegagrus f. hircus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Gród Kępa przygrodowa NE S SW Ossa Fazy III II IIA III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II Ʃ Proc. cornualis Cranium et proc. cornualis 2 3 Cranium 2 Mandibula Scapula Humerus Radius Radius et ulna 2 3 Ossa metacarpalia Os coxae Tibia Ossa metatarsalia Phalanx media Razem

19 s tudia archeozoologiczne Ossa Tabela 9. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Koń (Equus ferus f. caballus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 9. Tum, site stronghold and its knoll. Horse (Equus ferus f. caballus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Os hyoideum Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Os sacrum 2 2 Vertebrae caudales 2 2 Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi 2 3 Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella 2 2 Tibia Calcaneus Ossa tarsi 3 3 Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus 2 2 Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis Razem Tabela 0. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Pies (Canis lupus f. familiaris) i kot (Felis silvestris f. catus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 0. Tum, site stronghold and its knoll. Dog (Canis lupus f. familiaris) and cat (Felis silvestris f. catus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Gród Kępa przygrodowa NE S SW Ossa Fazy III II IIA III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Pies Canis lupus f. familiaris Cranium 2 2 Mandibula Vertebrae cervicales Os sacrum

20 280 Daniel Makowiecki Ossa Gród Kępa przygrodowa NE S SW Fazy III II IIA III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Costae 2 3 Scapula Humerus 2 4 Radius 2 2 Ulna 2 3 Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris 2 3 Tibia Ossa metatarsalia Razem Kot Felis silvestris f. catus II Cranium Os femoris 2 Tabela. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Zając (Lepus europaeus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table. Tum, site stronghold and its knoll. Hare (Lepus europaeus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIB III Ʃ I/IIA II Ʃ Mandibula Vertebrae lumbales Costae 2 Scapula Humerus Radius 2 3 Ulna 2 2 Os coxae 2 3 Os femoris Tibia Razem Mniej reprezentatywne pod tym względem są szczątki psa i kota (tabela 0). Wśród ssaków dzikich, podobnie jak u domowych, obecność elementów szkieletu jest zróżnicowana, co wynika z liczebności prób dla stwierdzonych gatunków (tabela 9).

21 s tudia archeozoologiczne Tabela 2. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Bóbr (Castor fiber) i wiewiórka (Sciurus vulgaris) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 2. Tum, site stronghold and its knoll. Beaver (Castor fiber) and squirrel (Sciurus vulgaris) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród Kępa przygrodowa NE S SW Fazy III II IIB Ʃ II IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Bóbr Castor fiber Dentes Vertebrae lumbales 2 2 Costae 2 3 Humerus Ulna Os coxae 2 Os femoris Tibia 2 2 Razem Wiewiórka Sciurus vulgaris Ossa III II I/IIA Tibia Ossa Tabela 3. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Ssaki drapieżne (Carnivora bez Mustelidae) skład Gród NE S SW Wilk Canis lupus Kępa II III II Tibia Os femoris Wilk/pies C. lupus/c. l. f. familiaris Ossa II Dentes Lis Vulpes vulpes Ossa III II IIA III Cranium Radius anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 3. Tum, site stronghold and its knoll. Carnivora (Carnivora except Mustelidae) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Tibia Metacarpus/Metatarsus Niedźwiedź Ursus arctos Ossa III II III Mandibula Os coxae Os femoris Phalanx proximalis Żbik Felis silvestris Ossa II Radius Żbik/kot Felis silvestris/f. s. f. catus Ossa III Tibia

22 282 Daniel Makowiecki Gród Ossa S SW Wydra Lutra lutra IIA IIB Mandibula Humerus Radius Ulna Kuna Martes sp. Ossa II IIA Os coxae Os femoris Borsuk Meles meles Ossa II Radius Ulna Tabela 4. Tum, st. grodzisko. Ssaki drapieżne łasicowate (Mustelidae) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 4. Tum, site stronghold and its knoll. Carnivora Mustelidae (Mustelidae) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Tabela 5. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Dzik (Sus scrofa) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 5. Tum, site stronghold and its knoll. Wild boar (Sus scrofa) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna 2 5 Ossa carpi 3 3 Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Fibula Calcaneus Ossa tarsi 2 Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus

23 s tudia archeozoologiczne Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II III Ʃ Phalanx proximalis Phalanx media 2 2 Phalanx distalis Razem Tabela 6. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Jeleń (Cervus elaphus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 6. Tum, site stronghold and its knoll. Red deer (Cervus elaphus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród Kępa przygrodowa NE S SW Fazy III II IIA IIB III Ʃ II IIA IIB III Ʃ I/IIA II Ʃ Cornu Cranium et cornu 2 Cranium Mandibula Dentes 2 Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa metacarpalia 3 4 Os coxae Os femoris Tibia Calcaneus 3 3 Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus Phalanx proximalis Phalanx media Razem

24 284 Daniel Makowiecki Tabela 7. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Łoś (Alces alces) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 7. Tum, site stronghold and its knoll. Elk (Alces alces) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród Kępa przygrodowa NE S SW Fazy III II III Ʃ II IIA IIB III Ʃ II III Ʃ Cornu Cranium 2 3 Mandibula 2 2 Vertebrae cervicales Vertebrae lumbales 2 4 Costae 3 3 Scapula Humerus 3 3 Radius Ulna 2 2 Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae 2 2 Os femoris Tibia Ossa tarsi Talus 2 2 Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus Phalanx proximalis 4 5 Phalanx media 3 Phalanx distalis 2 2 Razem Tabela 8. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Sarna (Capreolus capreolus) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 8. Tum, site stronghold and its knoll. Roe deer (Capreolus capreolus) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Gród Kępa przygrodowa NE S SW Ossa Fazy III II IIB III Σ II IIA IIB III Σ I/IIA II Σ Cornu Cranium et cornu Cranium 3 Mandibula 2 4 Vertebrae cervicales 2 3 Vertebrae lumbales Costae Scapula Humerus Radius

25 s tudia archeozoologiczne Ossa Gród NE S SW Kępa przygrodowa Fazy III II IIB III Σ II IIA IIB III Σ I/IIA II Σ Ulna 2 Radius et ulna Ossa metacarpalia 2 Os coxae Os femoris Tibia Calcaneus 2 Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus Phalanx media Razem Tabela 9. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Pustorogie (Bovidae) skład anatomiczny szczątków oraz liczebność w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 9. Tum, site stronghold and its knoll. Bovidae (Bovidae) anatomical composition of animal remains and the number of remains in particular phases and spatial zones Ossa Gród NE S SW Fazy III IIB III IIA IIB III Tur Bos primigenius Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae 2 Vertebrae lumbales Costae Scapula 2 Humerus Ulna Os femoris 2 Razem Tur/żubr Bos primigenius/bison bonasus Ossa II Vertebrae cervicales Tibia Razem 2 Bos sp. Kępa przygrodowa Ossa III I/IIA II III Mandibula 2 Vertebrae cervicales 2 Vertebrae thoracicae Costae 7 Scapula 3 Humerus 2 Os coxae 3 Tibia Calcaneus Vertebrae thoracicae Costae 7 Scapula 3 Humerus 2 Os coxae 3 Razem 6 5 6

26 286 Daniel Makowiecki W przypadku zająca odnotowano przede wszystkim kości kończyn, mniej elementów kręgosłupa, czy też głowy (tabela ). Podobny rozkład anatomiczny można stwierdzić u bobra i wiewiórki (tabela 2) oraz ssaków drapieżnych (tabela 3 i 4). U gatunków, takich jak dzik, jeleń i sarna, a nawet łoś (tabela 5 8), reprezentatywność poszczególnych elementów szkieletu jest zdecydowanie pełniejsza, zbliżona do tej stwierdzonej u ssaków domowych. Można też zauważyć, iż elementy kończyn (ze wszystkich odcinków) są liczniej reprezentowane niż kręgi i żebra, za to relatywnie mniej (z wyjątkiem dzika) odnotowano pozostałości głowy wraz z zębami. W przypadku jelenia zwraca uwagę obecność poroża, szczególnie w strefie S. Porównując obraz graficzny, skonstruowany na podstawie wskaźnika procentowego, w przypadku bydła można stwierdzić, iż poszczególne strefy tylko w niewielkim stopniu różnią się od siebie (ryc. 6). Niemal we wszystkich dominującym komponentem są żebra, a udział elementów homologicznych obu kończyn jest zbliżony. Jednakowy obraz graficzny wymienionej cechy w zbiorach z poszczególnych kontekstów przestrzennych uzyskano także dla świni (ryc. 7). W porównaniu do bydła istotną cechą różnicującą, obok żeber, jest wysoki odsetek pozostałości głowy, tj. czaszki, żuchwy oraz zębów. Podobny też poziom i relacje w stosunku do siebie wskazano dla elementów obu kończyn. Układy graficzne elementów anatomicznych małych przeżuwaczy w zbiorach z fazy starszej i młodszej są podobne (ryc. 8). W każdej z nich dominujące są żebra, a następnie kości kończyny piersiowej i miednicznej. Z kości głowy zwraca uwagę żuchwa. U konia obraz graficzny wartości procentowych kości jest dosyć mocno zróżnicowany, co jednak może być efektem niskiej liczebności niektórych zbiorów. Pomimo tego we wszystkich strefach zwraca uwagę dominujący udział żeber oraz dosyć podobne relacje pomiędzy obu kończynami (ryc. 9). W przypadku ssaków dzikich ilustrację graficzną wartości procentowych rozkładu anatomicznego sporządzono jedynie dla dzika (ryc. 0), jelenia (ryc. ) i sarny (ryc. 2), których szczątki odnotowano relatywnie liczniej niż pozostałych gatunków tejże grupy. U dzika cecha ta jest podobna do świni (por. ryc. 7 i 0), a różnice w zbiorach z poszczególnych kontekstów są niewielkie. Komponentami wyróżniającymi się wysoką wartością wskaźnika są żebra, kości głowy oraz obu kończyn. U jelenia zwracają uwagę wysokim odsetkiem pozostałości kończyn, a w szczególności łopatki, kości ramiennej oraz miednicy i kości udowych (ryc. ). Dodatkowo w strefie S, jednakże jedynie w fazie II, odnotowano bardzo wysoki odsetek fragmentów poroża oraz głowy, wynoszący odpowiednio blisko 30% i 0%. Rozkład graficzny elementów kośćca u sarny jest bardziej zróżnicowany, jednak można w nim dostrzec także cechy podobne do rozpatrywanego powyżej jelenia. Obok wymienionych wcześniej elementów obu kończyn spory udział stanowią jeszcze kości promieniowa i piszczelowa jednakże nie we wszystkich zbiorach (ryc. 2).

27 s tudia archeozoologiczne Ryc. 6. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Bydło skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig. 6. Tum, site stronghold and its knoll. Cattle anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence % % % Faza III Faza II Faza IIB NE (n=970) S (n=090) SW (n=298) KP (n=72) S (n=2493) SW (n=2268) KP (n=933) S (n=377) SW (n=607) % Faza IIA S=95) SW (n=309) KP (n=32) Proc. cornualis Os hyoideum Cranium et cornu Cranium Mandibula Dentes V. cervicales V. thoracicae V. lumbales Os sacrum V. caudales Costae Sternum Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Malleolus lateralis Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metat Phalanx distalis Phalanx media Phalanx proximalis

28 288 Daniel Makowiecki Ryc. 7. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Świnia skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig. 7. Tum, site stronghold and its knoll. Pig anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence % 5 Faza III NE (n=920) S (n=582) SW (n=62) KP (n=4) % 0 Faza II S (n=995) SW (n=773) KP (n=359) % 0 Faza IIB S (n=99) SW (n=595) % 5 Faza IIA S (n=54) SW (n=353) KP (n=248) Cranium Mandibula Dentes V. cervicales V. thoracicae V. lumbales Os sacrum Costae Sternum Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Fibula Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metata Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis

29 s tudia archeozoologiczne Ryc. 8. Tum, st. grodzisko. Owca/koza skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig. 8. Tum, site stronghold. Sheep/goat anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence % 5 majdan NE (n=549) majdan S (n=206) majdan SW (n=550) faza III % 0 majdan S (n=842) majdan SW (n=429) Faza II Faza IIB majdan S (n=56) majdan SW (n=0) 5 % % Faza IIA majdan S (n=80) majdan SW (n=28) 0 Proc. cornualis Cranium Mandibula Dentes V. cervicales V. thoracicae V. lumbales Os sacrum Costae Scapula Humerus Radius Ulna Metacarpus Os coxae Os femoris Tibia Metatarsus

30 290 Daniel Makowiecki Ryc. 9. Tum, st. grodzisko. Koń skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig. 9. Tum, site stronghold. Horse anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence. 35,0 faza III 30,0 25,0 20,0 % 5,0 NE (n=3) S (n=36) SW (n=324) 0,0 5,0 0,0 Os hyoideum Cranium Mandibula Dentes Verte ebrae cervicales Verteb brae thoracicae Vert ebrae lumbales Os sacrum Vert tebrae caudales Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Oss sa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Calcaneus Ossa tarsi Talus Os ssa metatarsalia Metacarp pus/metatarsus Pha alanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis 45,0 40,0 35,0 30,0 faza II S (n=87) SW (n=75) % 25,0 20,0 5,0 0,0 5,0 0,0 Os hyoideum Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Os sacrum Vertebrae caudales Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metata Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis

31 s tudia archeozoologiczne Ryc. 0. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Dzik skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig. 0. Tum, site stronghold and its knoll. Wild pig anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence. 8,0 faza III 6,0 4,0 2,0 0,0 NE (n=45) S (n=4) SW (n=88) 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales V Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Fibula Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatars M Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis 25,0 faza II 20,0 5,0 0,0 S (n=83) SW (n=58) K (n=9) 5,0 0,0 Cranium Mandibula Dentes Vertebrae cervicales Vertebrae thoracicae Vertebrae lumbales Costae Scapula Humerus Radius Ulna Radius et ulna Ossa carpi Ossa metacarpalia Os coxae Os femoris Patella Tibia Fibula Calcaneus Ossa tarsi Talus Ossa metatarsalia Metacarpus/Metatarsus Phalanx proximalis Phalanx media Phalanx distalis

32 292 Daniel Makowiecki Ryc.. Tum, st. grodzisko. Jeleń skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig.. Tum, site stronghold. Red deer anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence. 25 faza III 20 NE (n=82) % 5 0 S (n=65) SW (n=248) faza II 25 % 20 5 S (n=48) SW (n=92) 0 5 0

33 s tudia archeozoologiczne Ryc. 2. Tum, st. grodzisko. Sarna skład anatomiczny szczątków i ich udział (%) w poszczególnych strefach w sekwencji diachronicznej. Fig. 2. Tum, site stronghold. Roe deer anatomical composition of remains and their percentages in separate zones, in chronological sequence. 30 faza III 25 % 20 5 NE (n=27) S (n=5) SW (n=47) ,0 faza II 5,0 S (n=2) SW (n=25) % 0,0 5,0 0,0

34 294 Daniel Makowiecki Wiek osobniczy (uboju, upolowania) Wiek osobniczy bydła oceniono na podstawie prawie 250 obserwacji (tabela 20). Jednak tylko w przypadku materiałów ze strefy S i SW ich liczebność była tak wysoka, iż można ją uznać za wystarczającą do przeprowadzenia analizy porównawczej (ryc. 3). Dla strefy NE odnotowano obecność osobników w siedmiu kategoriach, bazując na 6 obserwacjach. Dominujące są te w wieku miesięcy, pozostałe zarejestrowano w minimalnej ilości. W strefie S udokumentowano obecność bydła w 4 kategoriach, z których najliczniejszymi są 2 3,5 roku (traktowane łącznie), powyżej 34 miesięcy i 3,5 5 lat. W strefie SW zbadano 9 egzemplarzy, które najliczniej wskazano dla grup 3,5 5 lat, 2 3,5 roku oraz miesięcy. Z graficznego obrazu uzyskanych danych, skonstruowanego jedynie na podstawie klas o zamkniętych przedziałach (tworzących sekwencje od najmłodszej klasy do najstarszej), można wnioskować o kilkumodalnym rozkładzie wieku osobniczego bydła, przy bardzo podobnym układzie w strefach S i SW i mocno odrębnym w strefie NE. W przypadku małych przeżuwaczy ocenę śmiertelności przeprowadzono na podstawie kilkudziesięciu obserwacji dla każdej ze stref, przy czym, najwięcej danych uzyskano dla S (tabela 2). W pierwszej z nich (NE) dominują zdecydowanie sztuki młode, około 4 8 miesięcy. Kolejne pod względem liczebności to klasy 2 3 i 3 4 lata. W strefie S uzyskane częstości klas są nieco odmienne, gdyż dominującą jest zakres 0 7 miesięcy, a następnie 4 8 miesięcy, 2 3 i 3 4 lata. Podobne rozkłady ze względu na częstości osobników w poszczególnych grupach zanotowano dla strefy SW. Dobrą ilustracją opisanych częstości bezwzględnych jest ich graficzna prezentacja, skonstruowana w oparciu o wartości procentowe obliczone dla klas wieku o zamkniętych przedziałach (ryc. 3). Widoczna jest na niej wyraźnie dominująca klasa jagniąt 4 8 miesięcznych w strefie NE, natomiast najwyższy udział 0 7 miesięcy przypada na strefy S i SW. Warto też Tabela 20. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Wiek osobniczy bydła na podstawie obserwacji rozwoju uzębienia Table 20. Tum, site stronghold and its knoll. Individual age of cattle on the basis of the observation of dentition development Opis stanu uzębienia Wiek osobniczy Gród NE S SW Kępa Ʃ Zęby mleczne wyrośnięte < 3 miesięcy 3 3 M w stadium wyrastania 4 6 miesięcy 2 M wyrośnięty 7 4 miesięcy M2 w stadium wyrastania 5 8 miesięcy M2 wyrośnięty 9 24 miesiące M3 w stadium wyrastania miesięcy Pd2/Pd4 w stadium wymiany na P2/P miesiące P4 wyrośnięty starty > 34 miesięcy M3 wyrośnięty około lub > 3,5 roku 2 2 M3 lekko starty (+/+) 2,5 3,5 roku M3 lekko starty (+/++) 2,5 3,5 roku M3 lekko starty (+/+++) 2,5 3,5 roku M3 lekko-średnio starty 3,5 5 lat M3 średnio starty 5 7 lat M3 średnio-mocno starty 7 0 lat Razem

35 s tudia archeozoologiczne Ryc. 3. Tum, st. grodzisko. Bydło, owca/koza i świnia klasy wieku osobniczego i zaobserwowany w nich udział (%) osobników z poszczególnych stad. Fig. 3. Tum, site stronghold. Cattle, sheep/goat and pig classes of individual age with the observed percentages of specimens from separate herds. 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 % 25,0 20,0 5,0 0,0 5,0 0,0 Bydło majdan NE (n=6) majdan S (n=97) majdan SW (n=8) kępa (n=49) 40,0 35,0 30,0 25,0 Owca/koza majdan NE (n=3) majdan S (n=85) majdan SW (n=4) kępa (n=7) % 20,0 5,0 0,0 5,0 0,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 % 20,0 5,0 0,0 5,0 0,0 Świnia majdan NE (n=60) majdan S (n=26) majdan SW (n=263) kępa (n=69)

36 296 Daniel Makowiecki zauważyć, iż cała charakterystyka udziałów procentowych jest wyraźnie kilkumodalna, co obok wskazanych wysokich wartości części grup, jest też czytelne poprzez niskie udziały osobników około trzymiesięcznych, dziewięciomiesięcznych, czy też w wieku8 24 miesięcy. Wiek osobniczy świni zbadano bazując na przeszło 800 obserwacjach, 85 w strefie NE ponad 350 w S i blisko 400 w strefie SW (tabela 22). W pierwszej najliczniej wskazano sztuki z klasy 2 6 miesięcy. Liczne były też osobniki powyżej 6 miesięcy, 2 3,5 roku oraz 6 24 miesięcy. W strefie S odnotowane częstości wskazywały taką samą kolejność najliczniejszych grup. Natomiast w SW była ona odmienna, gdyż dominującym pod względem liczebności komponentem były osobniki powyżej 6 miesięcy, kolejnymi zaś klasy 6 24 miesięcy, 2 6 miesięcy, 3,5 5 lat oraz 2 3,5 roku. W obrazie graficznym danych, dla grup o zamkniętych zakresach wiekowych, kolejny raz widoczna jest odrębność strefy NE, przejawiająca się najwyższym odsetkiem grupy 2 6 miesięcy, podczas gdy w pozostałych jej udział jest niemal jednakowy, na dodatek kolejna grupa odznacza się takim samym poziomem pod względem wartości procentowej (ryc. 3). Dane dotyczące wieku osobniczego konia są zdecydowanie mniej liczne, dlatego też nie dla wszystkich klas można było przyporządkować określone egzemplarze (tabela 23). Z uzyskanych danych wynika, iż największa śmiertelność koni przypadała na klasy pomiędzy 5 6 a 8 0 lat, natomiast obraz graficzny danych jest jednomodalny, z wyraźnym podniesieniem się linii w kierunku sztuk najstarszych (ryc. 4). Podsumowując uwagi na temat wieku osobniczego ssaków domowych konsumpcyjnych, warto zwrócić uwagę na podobieństwo stref S i SW i odrębność NE w przypadku przeżuwaczy, natomiast jednorodność w przypadku świni. Dobrze czytelny jest również odmienny układ śmiertelności pomiędzy przeżuwaczami a świnią i dodatkowo pomiędzy bydłem a małymi przeżuwaczami. Zupełnie odrębny rozkład wieku osobniczego uzyskano dla populacji konia. Jednakże to jego analiza w kontekście przestrzennym jest niemożliwa ze względu na zbyt małą liczbę obserwacji. Odnośnie do ssaków dzikich dane dotyczące śmiertelności uzyskano najliczniej dla dzika, blisko 74 obserwacji (tabela 24). Jakkolwiek liczba wyodrębnionych grup jest znaczna, to jednak można stwierdzić, iż najwięcej osobników dożywało około 2,5 5 lat (ryc. 5). W przypadku strefy SW, dla której zebrano najwięcej danych odnotowano także zwierzęta bardzo młode, nie przekraczające 0,5 roku. Większość stada zawiera się w klasach 3 8 lat, sporą też część stanowią sztuki ogólnie powyżej 8 lat. Na skonstruowanym na tej podstawie obrazie graficznym widoczny jest układ dwumodalny (ryc.5) 5. Wiek osobniczy pozostałych ssaków wolno żyjących wskazano dla niewielu osobników jelenia, sarny i łosia, odpowiednio siedmiu, pięciu i dwóch. W przypadku pierwszego z gatunków były to pojedyncze sztuki około miesięcy, następnie 3, 3 4, 5 (2 osobniki), 5 6 i 6 7 lat. Odnośnie do drugiego, były to zwierzęta około 0, 2, 3 4 i 24 miesięcy oraz 6 7 lat. Jeden z łosi dożył około 7 9 miesięcy, a drugi ponad 4 lata. 5 W przypadku niektórych określeń konieczne było arbitralne ich przyporządkowanie do przyjętych zakresów klas, stosując uśrednienie, np. określenie 5 8 lat przyporządkowano do klasy 6 7 lat.

37 s tudia archeozoologiczne Tabela 2. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Wiek osobniczy owcy i kozy na podstawie obserwacji rozwoju uzębienia Table 2. Tum, site stronghold and its knoll. Individual age of a sheep/ goat on the basis of the observation of dentition development Opis stanu uzębienia Wiek uboju Gród NE S SW Kępa Ʃ M w stadium wyrastania około 3 miesiące 2 2 M wyrośnięty 4 8 miesięcy M2 w stadium wyrastania około 9 miesięcy M2 wyrośnięty 0 7 miesięcy M3 w stadium wyrastania 8 24 miesiące 6 8 M3 lekko starty (+/+) 2 3 lata 2 5 M3 lekko starty (+/++) 2 3 lata M3 lekko starty (+/+++) 2 3 lata M3 lekko-średnio starty 3 4 lata M3 średnio starty 4 5 lat 2 P4 wyrośnięty starty powyżej 8 miesięcy Razem Tabela 22. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Wiek osobniczy świni na podstawie obserwacji rozwoju uzębienia Table 22. Tum, site stronghold and its knoll. Individual age of a pig on the basis of the observation of dentition development Opis stanu uzębienia Wiek uboju Gród NE S SW Kępa Ʃ Zęby mleczne w stadium wyrastania < 7 tygodni 3 4 Zęby mleczne wyrośnięte > 7 tygodni M w stadium wyrastania 4 6 miesięcy M wyrośnięty 6 0 miesięcy M2 w stadium wyrastania 0 2 miesięcy M2 wyrośnięty 2 6 miesięcy M3 w stadium wyrastania 6 24 miesiące Pd2-Pd4 w stadium wymiany na P2-P4 2 6 miesięcy 2 3 M3 wyrośnięty 2 3,5 roku 4 5 M3 lekko starty (+/+) 2 3,5 roku M3 lekko starty (+/++) 2 3,5 roku M3 lekko starty (+/+++) 2 3,5 roku M3 lekko-średnio starty 3,5 5 lat M3 średnio starty 5 6 lat M3 średnio-mocno starty 6 8 lat 2 4 M3 mocno starty > 8 lat P4 wyrośnięty starty > 6 miesięcy I wyrośnięty starty > 6 miesięcy I2 wyrośnięty starty > 22 miesięcy Razem

38 298 Daniel Makowiecki Klasa wieku (lata) majdan NE Gród majdan S majdan SW Kępa 0,5,5 2 2,5 3 3, > Razem Σ Tabela 23. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Wiek osobniczy konia na podstawie obserwacji rozwoju uzębienia Table 23. Tum, site stronghold and its knoll. Individual age of a horse on the basis of the observation of dentition development Ryc. 4. Tum, st. grodzisko. Koń klasy wieku osobniczego i zaobserwowany w nich udział (%) osobników (n=3). Fig. 4. Tum, site stronghold. Horse classes of individual age with the observed percentages of specimens (n=3). 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 % 25,0 20,0 5,0 0,0 5,0 0,0 0-2, >8 lata

39 s tudia archeozoologiczne Tabela 24. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Wiek osobniczy dzika na podstawie obserwacji rozwoju uzębienia; *) m miesiąc, r rok, l lata Table 24. Tum, site stronghold and its knoll. Individual age of a wild boar on the basis of the observation of dentition development Krasy wieku* Gród NE S SW Kępa Σ Krasy wieku* Gród NE S SW Kępa Σ 3 m m m 9 20 m m 2 22 m m m m m m 2 2,5 m 2,5 r l ,5 r 3 4 l l l l 5 6 l l 6 7 l l l 8 0 l l l 0 l 2 3 > 0 l 3 4 > 7m 2 2 > 4 l > 5 l > 6 l 3 3 > 8 l 2 Razem Ryc. 5. Tum, st. grodzisko. Dzik klasy wieku osobniczego i zaobserwowany w nich udział (%) osobników (n=62). Fig. 5. Tum, site stronghold. Wild boar classes of individual age with the observed percentages of specimens (n=62) n m 5-6 m 6 m 9-20 m 0-22 m -22 m 2-24 m 4-26 m 5-26 m 6-28 m 6-30 m 2-2,5 m 2,5 l 3 l 3-3,5 3-4 l 4 l 4-5 l 4-6 l 5-6 l 5-8 l 6-7 l 6-8 l 7-9 l 8-0 l 8-9 l 9 l 0 l

40 300 Daniel Makowiecki SDx00/GL SDxGL/ Relacje płci Cechy dymorfizmu płciowego najliczniej zaobserwowano u ssaków domowych bydła, świni, owcy, kozy. U ssaków łownych był to dzik, zaś wśród ptaków kura. Poza bydłem, było to możliwe poprzez obserwację dystynktywnych pod względem płci szczegółów morfologicznych kości i zębów. Odnośnie do wymienionego gatunku posłużono się danymi osteometrycznymi całych kości śródręcza i śródstopia, licznie zidentyfikowanymi w zbadanym materiale. W przypadku pierwszej z nich, było to możliwe dzięki 07 egzemplarzom (ryc. 6). Obliczone stosowne parametry pozwoliły na pogrupowanie ich w trzy grupy. Uwzględniając problematyczność położenia niektórych punktów na polu wytyczonym przez osie współrzędnych, wskazano obecność 7 byków, 8 kastratów i 72 samic. W efekcie otrzymano relacje płci w stadzie jak :,:4,2, zaś zestawiając samce z samicami relacja wyniosła :2,. Podobne relacje ustalono poprzez analizę danych uzyskanych ze 00 kości śródstopia (ryc. 6). W 9 przypadkach przyporządkowano je do byków, w 7 do wołów i aż w 64 do krów. Stosowne relacje wskaźnika płci ukształtowały się w następujący sposób: :0,9:3,4 lub :2,0. Tak więc, również przewaga samic nad samcami okazała się być jednoznaczna. Ryc. 6. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Bydło rozkład płci na podstawie danych metrycznych oraz indeksów kości śródręcza (n=3) i śródstopia (n=07). Fig.6. Tum, site stronghold and its knoll. Cattle sex determinations on the basis of metrical data and indices of the metacarpals (n=3) and metatarsals (n=07). K. śródręcza -Metacarpus 2,0 20,0 byki 9,0 8,0 7,0 6,0 woły 5,0 4,0 3,0 krowy 2, GL (mm) K. śródstopia -Metatarsus 4,00 3,50 byki 3,00 2,50 2,00,50,00 woły krowy 0,50 0,00 9,50 9, GL (mm) Dane dotyczące udziału płci w stadzie świni zebrano na podstawie ponad 723 obserwacji. Przeprowadzono je na szczęce, żuchwie oraz luźnych kłach górnych i dolnych (tabela 25). Poczynione zestawienia jednoznacznie wskazują na przewagę samców nad samicami, w stosunku :0,4. Najwyższą uzyskano na podstawie zębów dolnych, na podstawie których relacja samców do samic wynosi :0,05. Wyraźnie mniejsze dysproporcje ustalono na podstawie żuchw i szczęk, gdzie stosunek samców do samic jest odpowiednio jak :0,7 oraz :0,6. Zastanawiając się jednak nad przyczynami tak dużego zróżnicowania relacji płci w subfosylnej populacji z Tumu, trzeba zwrócić uwagę na to, iż elementy użyte do oceny cech dymorfizmu płciowego odznaczają się odrębną morfologią. Po pierwsze, zębodoły kłów oraz luźne kły samic, są zdecydowanie mniejsze od tych występujących u samców. Dlatego też w zbiorach wykopaliskowych wyraźnie większe jest prawdopodobieństwo odnotowania tych drugich. Efektem właśnie tego jest tak wysoka przewaga luźnych kłów samców nad tymi samymi zębami osobników żeńskich. W związku z tym, relacje uzyskane na podstawie żuchw i szczęk odznaczają się wyraźnie mniejszą dysproporcją w stosunku do tych, obliczonych na pod-

41 s tudia archeozoologiczne stawie luźnych kłów. Rozpatrując więc ten aspekt badań na podstawie tych pierwszych, można zauważyć nawet przewagę loch nad samcami. Przykładem tego są dane ze strefy NE, gdzie pierwsza z płci jest liczniejsza, następnie obszar SW, w zbiorach którego liczba obu płci jest niemal identyczna. W przypadku żuchwy najmniejsze dysproporcje odnotowano również w strefie SW. Na tej podstawie można wnioskować, iż jeśli nawet stosunek płci uzyskany dla całego grodziska jest efektem przewagi samców nad samicami, to jednak wskazane obszary są odmienne pod tym względem. Cechy dymorfizmu płciowego owcy, charakterystyczne dla samic, zaobserwowano na pięciu czaszkach. Na dwóch z nich odnotowano obecność dwóch możdżeni, zaś ich brak w trzech pozostałych potraktowano jako cechę częściej występującą u samic, niż samców. Liczebność samców wskazano na podstawie 40 możdżeni. Ponadto odnotowano cztery miednice z osobników żeńskich i 6 z męskich. Wynika z tego, iż przewaga samców nad samicami, wśród sztuk wyrośniętych była bardzo duża. Jeśli uzyskane liczby zamienimy na relacje wskaźnikowe, to sumaryczny stosunek samców do samic jest jak :0,2; w przypadku czaszek/możdżeni jak :0,2, a miednic jak :0,25. U kozy badania cech dymorfizmu płciowego można było przeprowadzić na nielicznych egzemplarzach. Na podstawie obserwacji morfologii możdżeni wskazano dziewięć samców i 6 samic, daje to stosunek płci jak :,8. Dane dla konia uzyskano zaledwie na podstawie trzech czaszek i dwóch miednic, wszystkie egzemplarze pochodziły od samców. Pod względem wieku osobniczego były to pojedyncze sztuki, które przeżyły około 8, 9 i 20 lat. Wśród ssaków dzikich liczny zestaw informacji zgromadzono dla dzika (tabela 26). W tym przypadku sumaryczne relacje samców do samic oszacowano w stosunku :0,6. Jednak przy podobnych zastrzeżeniach jakie poczyniono u świni, przewaga ta przy rozpatrywaniu czaszek i żuchw jest mniejsza, gdyż w pierwszym przypadku oszacowano ją jak :0,85, a w drugim jak :0,65. Trzeba też podkreślić, iż podobnie jak u świni, w strefie SW udział płci był jednakowy przy rozpatrywaniu go na podstawie kości szczękowej. Z pozostałych grup kręgowców obserwacje płci przeprowadzono dla populacji kury. Wśród 24 kości (tarsometatarsus) 0 należało do kogutów, do kur, dwie zaś mogły pochodzić od kapło- Tabela 25. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Świnia - obserwacje cech dymorfizmu płciowego Table 25. Tum, site stronghold and its knoll. Pig observation of features of sexual dimorphism Strefa Czaszka Stosunek Kieł C Stosunek Żuchwa Stosunek Kieł C Stosunek Razem Stosunek Samice Majdan NE 9 2 Majdan S Majdan SW 28 0,6 0, 76 0,7 0,05 06 Kępa Razem Samce Majdan NE Majdan S Majdan SW Kępa Razem Suma i ,4

42 302 Daniel Makowiecki Tabela 26. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Dzik - obserwacje cech dymorfizmu płciowego Table 26. Tum, site stronghold. Wild boar observation of features of sexual dimorphism Strefa Czaszka Stosunek Kieł C Stosunek Żuchwa Stosunek Kieł C Stosunek Razem Stosunek samice Majdan NE 3 Majdan S 2 3 Majdan SW 0,85 0, 9 0,65 3 0,75 23 Kępa 2 3 Razem Samce Majdan NE 2 Majdan S 5 8 Majdan SW Kępa Razem Suma i ,6 na lub kury, gdyż w miejscu tzw. ostrogi zauważono jedynie po niej bliznę 6. W przypadku jednej widoczne były ślady po odcięciu ostrogi, egzemplarz ten też należał do koguta. Na tej podstawie można wnioskować, iż udział samców i samic w stadzie był zbliżony Ślady rzeźnictwa Negatywy narzędzi, którymi dzielono tuszę na mniejsze części, bądź stwierdzono ślady prażenia, zarejestrowano na 49 kościach ssaków, z czego najwięcej w strefach SW i S. Egzemplarze te nie przekraczały 2% w stosunku do wszystkich rozpoznanych, jedynie w strefie NE ich odsetek był znacznie niższy 7. Okazało się, iż ślady rąbania, zarówno te na kręgosłupie, jak i poza nim są najliczniejszą kategorią. Zaraz po nich, znaczny udział stanowią ślady prażenia (tabela 27). Oba zestawy danych pochodzą głównie od bydła, następnie od świni i małych przeżuwaczy, a także od konia. W przypadku pierwszego z gatunków ślady rąbania odnotowano na żebrach, żuchwie i łopatce (ryc. 7). Zdecydowanie mniej na innych elementach. Dosyć często stwierdzono ślady prażenia najczęściej na trzonach kości śródstopia i śródręcza (ryc. 8), rzadziej na innych kościach. W przypadku kręgosłupa, licznym elementem był wyrostek kolczysty kręgu piersiowego oraz wyrostek poprzeczny lędźwiowego (ryc. 9). Ponadto stwierdzono kilka przypadków rąbania po obu stronach trzonu kręgowego, wzdłuż przez środek trzonu, a także prostopadle do osi kręgosłupa. Negatywy cięć ostrym nożem i ślady rąbania u świni i małych przeżuwaczy zarejestrowano na kościach ramiennych, łopatce, kręgach lędźwiowych i kościach skokowych (ryc. 20 i 2). W pierwszym przypadku przebiegały one w okolicach przyczepów mięśniowych. Na kości skokowej zlokalizowano je w części środkowej od strony dogłowowej, gdzie położone są przyczepy mięśni, a sam element nie jest od tej strony otoczony innym, tak jak jest to od strony 6 Cecha ta nie musi być efektem świadomego zabiegu kastracji, prowadzącego do odpadnięcia ostrogi, gdyż ta może w szczątkowej formie wystąpić u samic (Serjeantson 2009, s. 274). 7 Jest to efekt losowego typowania egzemplarzy do badań.

43 s tudia archeozoologiczne Tabela 27. Tum, st. grodzisko. Grodzisko kości ze śladami obróbki rzeźniczej i kulinarnej Table 27. Tum, site stronghold. Stronghold bones with traces of butchery and culinary processing Rzeźnictwo (n) Ossa, Kość Bydło Świnia Owca/ koza Owca Koza Koń Dzik Jeleń Łoś Sarna Tur Bos sp. Razem Nóż (n=24) Prażenie (n=82) Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe 2 3 Scapula, łopatka 2 Humerus, k. ramienna Talus, k. skokowa 2 3 Phalanx media, cz. palcowy 2 Mandibula, żuchwa 2 2 Humerus, k. ramienna Radius, k. promieniowa 2 Ossa metacarpalia, k. śródręcza Os coxae, miednica Os femoris, k. udowa 2 2 Tibia, k. piszczelowa 2 Ossa metatarsalia, k. śródstopia 40 4 Talus, k. skokowa Phalanax proximalis, cz. palcowy 2 2 Rąbanie z lewej Os sacrum, k. krzyżowa Cranium et proc. cornualis, czaszka i możdżeń Cranium, czaszka Mandibula, żuchwa Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe 2 2 Os sacrum, k. krzyżowa Costae, żebra Rąbanie Scapula, łopatka 2 4 (n=06) Humerus, k. ramienna 2 Radius, k. promieniowa 2 Ossa metacarpalia, k. śródręcza 3 4 Os coxae, miednica Os femoris, k. udowa Tibia, k. piszczelowa 3 Ossa metatarsalia, k. śródstopia 4 4 Talus, k. skokowa Rąbanie prostopadłe Vertebrae cervicales, kr. szyjne Rąbanie z obu stron Vertebrae cervicales, kr. szyjne Rąbanie wzdłuż Vertebrae thoracicae, kr. piersiowe Rąbanie wzdłuż Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe 2 2 Rąbanie z obu stron Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe Wyrostek kolczysty Vertebrae thoracicae, kr. piersiowe Wyrostek poprzeczny Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe Razem

44 304 Daniel Makowiecki Ryc. 7. Tum, st. grodzisko. Bydło ślady porcjowania: a) żebra (majdan S, faza II, nr inw. 39/2009), b) żuchwy (majdan S, faza II, nr inw. 30/2009), c) żuchwy (majdan SW, faza II, nr inw. 087/2009), d) łopatki (majdan S, faza IIB, nr inw. 288/2009). Fig. 7. Tum, site stronghold. Cattle traces of portioning: a) ribs (courtyard S, phase II, inv. no 39/2009), b) mandibles (courtyard S, phase II, inv. no 30/2009), c) mandibles (courtyard SW, phase II, inv. no 087/2009), d) scapulae (courtyard S, phase IIB, inv. no 288/2009).

45 s tudia archeozoologiczne Ryc. 8. Tum, st. grodzisko. Majdan S, faza II, nr inw. 923/2009. Bydło: a) k. śródręcza ślady prażenia na trzonie, b) k. śródstopia ślady prażenia, c) k. udowa ślady rąbania na trzonie prostopadle do osi długiej. Fig. 8. Tum, site stronghold. Courtyard S, phase II, inv. no 923/2009. Cattle: a) metacarpal traces of roasting on the shaft, b) metatarsal traces of roasting, c) femur traces of chopping perpendicular to the long axis of the shaft. Ryc. 9. Tum, st. grodzisko. Majdan S, faza III, nr inw. 829/2009. Bydło kr. lędźwiowy. Ślady filetowania na wyrostku poprzecznym od strony dobrzusznej. Fig. 9. Tum, site stronghold. Courtyard S, phase III, inv. no 829/2009. Cattle lumbar vertebra. Traces of filleting on transverse process from ventral side.

46 306 Daniel Makowiecki doogonowej, zamkniętej przez kość piętową. Negatywy noża zarejestrowano na wyrostkach poprzecznych od strony dobrzusznej, gdzie zlokalizowana jest polędwica. W przypadku dzików, do częściej spotykanych miejsc rąbania należał trzon żuchwy, z którego ścinano naturalną krzywiznę uwydatnioną od strony policzkowej (zewnętrznej, ryc. 22). Ryc. 20. Tum, st. grodzisko. Świnia negatywy ostrego narzędzia, rąbania: a) łopatki (majdan S, faza II, nr inw. 30/2009), b) k. ramienne (majdan SW, faza III, nr inw. 02/2009), c) kr. lędźwiowe z jednego osobnika ze śladami odcinania wyrostków poprzecznych, widok od strony dogrzbietowej i z lewej strony (majdan S, faza II, nr inw. 923/2009). Fig. 20. Tum, site stronghold. Pig traces of sharp tool, chopping: a) scapulae (courtyard S, phase II, inv. no 30/2009), b) humeri (courtyard SW, phase III, inv. no 02/2009), c) lumbar vertebrae from one specimen with traces of cutting off transverse processes, seen from the dorsal side and left side (courtyard S, phase II, inv. no 923/2009).

47 s tudia archeozoologiczne Ryc. 2. Tum, st. grodzisko. Negatywy ostrego narzędzia: a) owca/koza kręgi lędźwiowe, ślady odcinania wyrostków poprzecznych (majdan S, faza IIB, nr inw. 288/2009, b) owca/koza k. ramienna, ślady nacinania od strony bocznej (majdan S, faza II, nr inw. 923/2009), c) owca k. ramienna, ślady nacinania na nadkłykciu przyśrodkowym (majdan S, faza III, nr inw. 48/2009). Fig. 2. Tum, site stronghold. Cut marks made by a sharp tool: a) sheep /goat lumbar vertebrae, traces of cutting off transverse processes (courtyard S, phase IIB, inv. no 288/2009, b) sheep /goat humerus, traces of cutting from the side (courtyard S, phase II, inv. no 923/2009), c) sheep humerus, traces of cutting on medial epicondyle (courtyard S, phase III, inv. no 48/2009). Ryc. 22. Tum, st. grodzisko. Dzik żuchwa, ślady ekstrakcji szpiku: a) od strony policzkowej (majdan S, faza II, Nr inw. 30/2009), b) od strony policzkowej (majdan SW, faza IIA, nr inw. 938/2009), c) od strony bocznej (majdan SW, faza III, nr inw. 030/2009). Fig. 22. Tum, site stronghold. Wild boar mandible, traces of marrow extraction: a) from cheek side (courtyard S, phase II, inv. no 30/2009), b) from cheek side (courtyard SW, phase IIA, inv. no 938/2009), c) from lateral side of a mandible (courtyard SW, phase III, inv. no 030/2009).

48 308 Daniel Makowiecki Przedmioty z kości i poroża oraz ślady obrabiania W strefach grodziska zarejestrowano 77 egzemplarzy zaliczonych do wymienionej kategorii źródeł. Zdecydowanie najwięcej było ich w strefie SW majdanu aż 06 (tabela 28). Tabela 28. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Skład zoologiczny egzemplarzy ze śladami obróbki oraz przedmiotów Table 28. Tum, site - stronghold and its knoll. Zoological composition of bone specimens with traces of processing and artefacts Zwierzęta, Animal Majdan Majdan Majdan Kępa Brama Brama/ Majdan Wał N Razem NE S SW majdan Bydło, Bos primigenius f. taurus Świnia, Sus scrofa f. domestica Owca/koza, Ovis ammon f. aries/ Capra aegagrus f. hircus 4 7 Owca, Ovis ammon f. aries Koza, Capra aegagrus f. hircus Koń, Equus ferus f. caballus Pies, Canis lupus f. familiaris Dzik, Sus scrofa L., 758 Jeleń, Cervus elaphus L., Łoś, Alces alces (L., 758) 3 4 Sarna, Capreolus capreolus (L., 758) Jeleniowate, Cervidae Ptaki, Aves 3 Gęś, Anser sp. 2 4 Jesiotr atlantycki, Acipenser oxyrinchus L., 758 Nierozpoznane Duży ssak Razem Tabela 29. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Skład zoologiczny i anatomiczny egzemplarzy ze śladami obróbki oraz przedmiotów Table 29. Tum, site stronghold and its knoll. Zoological and anatomical composition of bone specimens with traces of processing and artefacts Zwierzęta (n) Kategoria (n) Cornu Proc. cornualis Cranium et cornu Mandibula Costae Radius Ulna Metacarpus/Metatarsus Metacarpus Metatarsus III Metatarsus IV Tibia Fibula Metatarsus Ossa longa Phalanax proximalis Nieoznaczone ciężarek () gładziki () grot () Bydło (2) kolec () obróbka (3) 2 oprawka () zgrzebło () płoza (3) 3

49 s tudia archeozoologiczne Zwierzęta (n) Kategoria (n) Cornu Proc. cornualis Cranium et cornu Mandibula Costae Radius Ulna Metacarpus/Metatarsus Metacarpus Metatarsus III Metatarsus IV Tibia Fibula Metatarsus Ossa longa Phalanax proximalis Nieoznaczone hetka (5) 2 3 Świnia (4) igła (6) 6 kolec () obróbka (2) kolec () Owca/ obróbka () koza (3) przedmiot () Owca (3) flet () kolec (2) Koza () obróbka () Koń (n=20) kolec () płoza (9) Pies (n=) kolec () Dzik (n=) igła () Jeleniowate grzebień (23) 23 (n=25) obróbka (2) 2 grot () kolec (6) 4 obróbka (38) 37 Jeleń (n=66) przedmiot (6) 6 przybornik () tulejka (3) 3 oprawka () kolec (2) Łoś (n=4) łyżka () przedmiot () kolec () Sarna (n=5) obróbka () przedmiot (2) tulejka () dłuto () Duży ssak kolec () (n=7) trzpień (5) 4 Ptaki (n=3) instrument (2) obróbka () instrument (2) 2 Gęś (n=4) obróbka () przedmiot () igła() N (n=8) kolec (4) 4 płytka () przedmiot (2) 2 Razem

50 30 Daniel Makowiecki Ryc. 23. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Narzędzia rzemieślnicze: a) igły, świnia - k. strzałkowa (od lewej); majdan NE (faza II, nr inw. 250/20), kępa (faza II, nr inw. 449/20), majdan SW (faza II, nr inw. 249/20), majdan SW (faza III, nr inw. 4/20), majdan SW (faza II, nr inw. 06/20), b) zgrzebło, bydło - żebro, majdan NE (faza III, nr inw. 09/20). Fig. 23. Tum, site stronghold and its knoll. Craft tools: a) needles, pig fibula (left side); courtyard NE (phase II, inv. no 250/20), extramural activity area (phase II, inv. no 449/20), courtyard SW (phase II, inv. no 249/20), courtyard SW (phase III, inv. no 4/20), courtyard SW (phase II, inv. no 06/20), b) comb, cattle rib, courtyard NE (phase III, inv. no 09/20). Jednak w stosunku do wszystkich zbadanych kości, ich osetek wynosi okoo 0,6%, w kolejnej strefie NE 0,7%, a w S tylko 0,2%. Pod względem zoologicznym, ze względu na liczebność dominowały gatunki zaliczane do ssaków dzikich, a następnie ssaków domowych po kilka egzemplarzy pochodziło od ptaków (tabela 28, 29). Ponadto niewielką część zaliczono do dużych ssaków lub też nie wskazano żadnego z taksonów. Kierując się danymi z literatury oraz własnym doświadczeniem badawczym wyodrębniono następujące grupy, a w nich kategorie zabytków, takie jak: a) narzędzia rzemieślnicze igły (ryc. 23a), zgrzebło (ryc. 23b), dłuto, oprawka i gładzik; b) kolce i trzpienie (ryc. 24 a-b); c) groty (ryc. 24c); d) grzebienie (ryc. 25); f) przedmioty wielofunkcyjne; g) płozy/łyżwy (ryc. 26); h) hetki (ryc. 27); i) kości obrabiane; j) przedmioty elitarne, w tym o nieokreślonej funkcji (ryc. 28), następnie instrumenty, a wśród nich piszczałki wykonane z kości głuszca i gęsi (ryc. 29a-d) oraz flet (ryc. 29f), łyżka (ryc. 30), tulejki/oprawki, krążek i ciężarek (ryc. 3). Dosyć wyjątkowy przedmiot, z ostrzem w kształcie stalówki, wykonano z kości promieniowej gęsi (ryc. 29e) 8. Najliczniejszą grupę stanowiły egzemplarze ze śladami obróbki (50 sztuk). Były to głównie większe lub mniejsze fragmenty poroża (ryc. 32). Wśród pojedynczych kategorii, którym nadano rangę funkcji pod względem liczebności wyróżniały się kolce, grzebienie i płozy. Pierwsze wykonane były głównie z kości długich ssaków domowych (w tym śródręcza i śródstopia) oraz poroża. Do zrobienia jednego z egzemplarzy wykorzystano kość łokciową psa. W przypadku grzebieni surowcem było prawdopodobnie poroże. Należy jednak zastrzec problematyczność tego stwierdzenia, biorąc pod uwagę, iż pod względem 8 Na rycinach zamieszczono przykładowe egzemplarze zarówno z grodziska jak i z kępy przygrodowej.

51 s tudia archeozoologiczne... 3 Ryc. 24. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa: a) narzędzia typu kolec; (od lewej) owca k. śródręcza (kępa, faza II, nr inw. 259/20), sarna k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 400/20), sarna k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 259/20), owca/koza k. piszczelowa (majdan, faza III, nr inw. 77/20), pies k. piszczelowa (majdan SW, faza III, nr inw. 27/20), owca k. promieniowa (kępa, faza II, nr inw. 404/20), owca k. śródręcza (kępa, faza II, nr inw. 375/20), owca/koza k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 32/20), owca k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 426/20), owca/koza k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 33/20), owca k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 44/20); b) trzpień, duży ssak k. długie (od lewej): majdan SW (faza II, nr inw. 068/200 dwa egzemplarze), kępa (faza II, nr inw. 43/20), majdan SW (faza III, nr inw. 807/200), brama (faza II, nr inw. 085/200); c) groty (od lewej): bydło k. śródstopia (kępa, faza I/II, nr inw. 45/20), jeleń k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 397/20), jeleń k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 408/20), jeleń k. śródręcza (kępa, faza II, nr inw. 426/20), bydło k. śródstopia (kępa, faza II, nr inw. 45/20), duży ssak N (k. długa) (kępa, faza II, nr inw. 46/20). Fig. 24. Tum, site stronghold and its knoll. a) bone points; (from left) sheep metacarpal (extramural activity area, phase II, inv. no 259/20), roe deer metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 400/20), roe deer metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 259/20), sheep /goat tibia (courtyard, phase III, phase 77/20), dog tibia (courtyard SW, phase III, inv. no 27/20), sheep radius (extramural activity area, phase II, inv. no 404/20), sheep metacarpal (extramural activity area, phase II, inv. no 375/20), sheep /goat metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 32/20), sheep metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 426/20), sheep /goat metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 33/20), sheep metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 44/20); b) tang, large mammal long bones (from the left): courtyard SW (phase II, inv. no 068/200 two specimens), extramural activity area (phase II, inv. no 43/20), courtyard SW (phase III, inv. no 807/200), gate (phase II, inv. no 085/200); c) arrow heads (from the left): cattle metatarsal (extramural activity area, phase I/II, inv. no 45/20), red deer metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 397/20), red deer metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 408/20), red deer metacarpal (extramural activity area, phase II, inv. no 426/20), cattle metatarsal (extramural activity area, phase II, inv. no 45/20), large mammal N (long bone) (extramural activity area, phase II, inv. no 46/20).

52 32 Daniel Makowiecki Ryc. 25. Tum, st. grodzisko. Grzebienie, jeleniowate poroże (od góry): majdan SW (faza II, nr inw. 39/2009), majdan NE (faza II, nr inw. 68/20), majdan SW (faza II, nr inw. 004/200), brama (faza III, nr inw. 382/200), majdan NE (faza II, nr inw. 456/200), majdan S (faza II, nr inw. 303/2009). Fig. 25. Tum, site stronghold. Combs, Cervidae antler (from the top): courtyard SW (phase II, inv. no 39/2009), courtyard NE (phase II, inv. no 68/20), courtyard SW (phase II, inv. no 004/200), gate (phase III, inv. no 382/200), courtyard NE (phase II, inv. no 456/200), courtyard S (phase II, inv. no 303/2009). Ryc. 26. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Płozy/łyżwy wykonane z kości śródręcza konia: a) majdan SW (faza II, nr inw. 062/200), b) majdan SW (faza II, nr inw. 065/200), c) wał N (faza II, nr inw. 680/200), d) majdan (faza III, nr inw. 44/20), e) kępa (faza II, nr inw. 4/20), f) majdan NE (faza I, nr inw. 066/200) oraz z kości promieniowej bydła: g) majdan SW (faza II, nr inw. 849/20), h) majdan SW (faza II, nr inw. 52/2009). Fig. 26. Tum, site stronghold and its knoll. Bone skates made from horse metacarpals: a) courtyard SW (phase II, inv. no 062/200), b) courtyard SW (faza II, inv. no 065/200), c) rampart N (phase II, inv. no 680/200), d) courtyard (phase III, inv. no 44/20), e) extramural activity area (phase II, inv. no 4/20), f) courtyard NE (phase I, inv. no 066/200); and from cattle radii: g) courtyard SW (phase II, inv. no 849/20), h) courtyard SW (phase II, inv. no 52/2009). budowy histologicznej wymieniony element anatomiczny jest kością, gdyż ma jej budowę, przez to makroskopowo trudne jest jego odróżnienie od elementów szkieletu. W tym przypadku, bazując na badaniach innych autorów, można jedynie wnioskować, iż grzebienie były najczęściej wykonywane z poroża (Hilczerówna 96; Cnotliwy 973). Na kolejne z wymienionych wytworów, tj. płozy wykorzystywano elementy szkieletu konia i bydła, a przede wszystkim kości śródręcza, śródstopia i promieniowe, w jednym przypadku stwierdzono kość piszczelową. W tej kategorii charakterystyczną cechą były czytelne ślady wyszli-

53 s tudia archeozoologiczne Ryc. 27. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Hetki wykonane z kości świni: a) k. śródstopia IV, majdan SW (faza II, nr inw. 043/200), b) k. śródstopia III, kępa (faza II, nr inw. 400/20), c) k. śródstopia IV, majdan NE (faza II, nr inw. 993/200), d) k. śródstopia III, majdan S (faza II, nr inw. 88/200), e) k. śródstopia III, majdan SW (faza II, nr inw. 047/200), f) k. śródstopia IV, majdan S (faza II, nr inw. 040/200). Fig. 27. Tum, site stronghold and its knoll. Toggles made from pig bones: a) metatarsal IV, courtyard SW (phase II, inv. no 043/200), b) metatarsal III, extramural activity area (phase II, inv. no 400/20), c) metatarsal IV, courtyard NE (phase a II, inv. no 993/200), d) metatarsal III, courtyard S (phase II, inv. no. 88/200), e) metatarsal III, courtyard SW (phase II, inv. no 047/200), f) metatarsal IV, courtyard S (phase II, inv. no 040/200). fowania powierzchni trzonów od strony dogłowowej (przedniej), która naturalnie jest zaokrąglona (wypukła). Od tej samej strony widoczne były ślady zaciosywania (ścinania) tkanki kostnej obu końców kości bliższego i dalszego. Niekiedy wykonywano w tych miejscach otwory, które służyły zapewne do przeciągania sznura lub rzemyka, mocujących łyżwę do stopy. Druga ze stron, doogonowa (tylna), w przeciwieństwie do opozycyjnej, odznacza się w przybliżeniu płaskim kształtem, na której nie stwierdzono śladów zeszlifowania, a jedynie, na niektórych egzemplarzach, ślady obróbki. Ryc. 28. Tum, st. grodzisko. Przedmioty elitarne o nieokreślonej funkcji, wykonane z poroża jelenia: a) majdan (faza III, nr inw. 99/20), b) majdan S (faza II, nr inw. 302/2009), c) majdan S (faza II, nr inw. 82/2009), d) majdan S (faza III, nr inw. 769/2009). Fig. 28. Tum, site stronghold. Luxury objects with undetermined function made from red deer antler: a) courtyard (phase III, inv. no 99/20), b) courtyard S (phase II, inv. no 302/2009), c) courtyard S (phase II, inv. no 82/2009), d) courtyard S (phase III, inv. no 769/2009).

54 34 Daniel Makowiecki Ryc. 29. Tum, st. grodzisko. Przedmioty elitarne a d) piszczałki: a) głuszec tibiotarsus (brama/ majdan, faza III, nr inw. 385/200), b) głuszec ulna (majdan SW, faza II, nr inw. 885/200), c) gęś (Anser sp.) ulna (majdan, faza III, nr inw. 68/20), d) gęś (Anser sp.) ulna (majdan NE, faza III, nr inw. 654/200), e) ostrze o kształcie stalówki, gęś (Anser sp.) ulna (majdan SW, faza III, nr inw. 835/200), f) uszkodzony instrument muzyczny, owca k. piszczelowa (majdan SW, faza III, nr inw. 23/2009). Fig. 29. Tum, site stronghold. Luxury objects a d) pipes: a) capercaillie (Eurasian grouse) tibiotarsus (gate/ courtyard, phase III, inv.no 385/200), b) capercaillie (Eurasian grouse) ulna (courtyard SW, phase II, inv. no 885/200), c) goose (Anser sp.) ulna (courtyard, phase III, inv. no 68/20), d) goose (Anser sp.) ulna (courtyard NE, phase III, inv. no 654/200), e) nib shaped blade, goose (Anser sp.) ulna (courtyard SW, phase III, inv. no 835/200), f) damaged musical instrument, sheep tibia (courtyard SW, phase III, inv. no 23/2009). Ryc. 30. Tum, st. grodzisko. Łyżka kopyść, łoś poroże (majdan SW, faza II, nr inw. 038/2009). Fig. 30. Tum, site stronghold. Spoon or shallow bowl, elk antler (courtyard SW, phase II, inv.no 038/2009).

55 s tudia archeozoologiczne Ryc. 3. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Przedmioty wykonane z poroża jelenia (a d): a) oprawka z tkwiącym w środku metalem przypominającym współczesny nit (majdan SW, faza III, nr inw. 834/200), b) tulejka z ornamentem (brama/majdan, faza II, nr inw. 494/200), c) tulejka (majdan SW, faza?, nr inw. 26/20), d) tulejka z ornamentem (majdan S, faza?, nr inw. 36/20), e) ciężarek (wypełniony ołowiem), bydło człon palcowy bliższy (majdan SW, faza III, nr inw. 286/2009), f) krążek kościany (kępa, faza II, nr inw. 43/20), g) tulejka wykonana z k. śródstopia sarny (majdan S, faza II, nr inw. 007/2009). Fig. 3. Tum, site stronghold and its knoll. Artefacts made from red deer antler (a d): a) handle with a piece of metal (resembling a modern rivet) embedded inside (courtyard SW, phase III, inv. no 834/200), b) ornamented small case (gate/ courtyard, phase II, inv. no 494/200), c) small case (courtyard SW, phase?, inv. no 26/20), d) ornamented small case (courtyard S, phase?, inv. no 36/20), e) weight filled with lead, cattle proximal phalanx (courtyard SW, phase III, inv. no 286/2009), f) bone circle (extramural activity area, phase II, inv. no 43/20), g) small case made from a roe deer metatarsal (courtyard S, phase II, inv. no 007/2009). Ryc. 32. Tum, st. grodzisko. Poroże ze śladami obróbki: a c) jeleń kolejno: fragment odnogi tyki ze śladami obróbki (majdan S, faza IIA, nr inw. 83/2009), b) wytwór/ półfabrykat oraz c) drobny fragment (majdan S, faza II, nr inw. 62/2009), d) sarna zrzutek (majdan SW, faza II, nr inw. 043/2009). Fig. 32. Tum, site stronghold. Antlers with traces of working: a c) red deer, respectively: a) fragment of a beam tine with traces of processing (courtyard S, phase IIA, inv. no 83/2009), b) product/ semi product and c) small fragment (courtyard S, phase II, inv. no 62/2009), d) roe deer shed antler (courtyard SW, phase II, inv. no 043/2009).

56 36 Daniel Makowiecki Pod względem przestrzennym udział płóz był najwyższy w strefie SW, a następnie w S, wyraźnie mniejszy odsetek odnotowano w strefie NE (ryc. 33). Całkowicie odwrotne proporcje stwierdzono w przypadku grzebieni, których najwyższy odsetek udokumentowano dla tej ostatniej około 40%. Najbardziej wyrównane relacje zanotowano dla narzędzi typu kolec. Pozostałe kategorie stanowiły zdecydowanie mniejszy odsetek, a poszczególne strefy odznaczały się pod tym względem mniejszym zróżnicowaniem. Najlepszym tego przykładem jest grupa przedmiotów zaliczonych do narzędzi rzemieślniczych oraz przedmioty wykonane z kości śródręcza i śródstopia świni, nazywane w literaturze hetkami. Warto także odnotować, iż przedmioty uznane za groty włóczni znaleziono w strefie NE oraz SW. Do wyjątkowych wytworów należy zaliczyć łyżkę zrobioną z poroża łosia, przybornik z poroża, czy też uszkodzony flet oraz cztery tulejki uznane za piszczałki (elementy instrumentu). Na flet wykorzystano kość piszczelową owcy. Był to egzemplarz prawy, na którego stronie doogonowej wywiercono cztery otwory, trzy w części dalszej trzonu, jeden w części bliższej. Od strony dogłowowej umieszczono jeden otwór, tak aby znajdował się on powyżej ostatniego otworu na stronie doogonowej. U podstawy trzonu wykonano półkoliste wcięcie. Dwie piszczałki zrobiono z kości głuszca (dwa różne osobniki) łokciowej i piszczelowej, a dwie kolejne z kości łokciowych gęsi. Opisane przedmioty znaleziono w różnych strefach stanowiska. Ryc. 33. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Udział (%) grup i kategorie przedmiotów z kości oraz ze śladami obróbki w kontekstach przestrzennych (na wykresie do zbioru ze strefy NE dołączono także kilka obiektów znajdujących się w jej pobliżu: z okolic bramy, wału północnego). Fig. 33. Tum, site stronghold and its knoll. Percentage of groups and categories of bone artefacts and with traces of working in spatial context (on diagram several nearby features have been added to the complex from zone NE, i.e. from the vicinity of the gate and northern rampart).

57 s tudia archeozoologiczne Zmiany patologiczne Zmiany patologiczne stwierdzono głównie u ssaków domowych, a ponadto u dzika i kury (tabela 30). Były umiejscowione na zębach oraz na różnych elementach szkieletu. Najwyższy odsetek stanowiły u bydła około 60%, kolejnym gatunkiem jest świnia około 22%. W przypadku pozostałych wartość wskaźnika nie przekracza 6% (ryc. 34). Analizując kategorie zmian patologicznych u bydła należy stwierdzić, iż dominują deformacje odnotowane na różnych kościach (ryc. 35, tab. 30). Wysoki odsetek stanowią złamania/pęknięcia głównie żeber (ryc. 36) oraz zwyrodnienie kości śródstopia i śródręcza (ryc. 37), w tym zeszlifowania powierzchni stawowych, widoczne na członach palcowych (ryc. 38a, b), natomiast te drugie głównie na panewkach miednic (ryc. 38b). Dosyć wyrównany odsetek stanowią nakostniaki (ryc. 39a, b) i zmiany typu szpat tarsitis chronica ancylopoetica (ryc. 39b, c, d). Wśród patologii zauważonych w uzębieniu zwraca uwagę obecność zredukowanego zęba dolnego trzonowego M 3, tzw. dwusłupkowego (ryc. 40). Kolejne, to zmiany wywołane stanami zapalnymi zębodołów i ubytków uzębienia (ryc. 4a) oraz hipoplazja (ryc. 4b). Tabela 30. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Skład zoologiczny i anatomiczny egzemplarzy ze zmianami patologicznymi w kontekście stref Table 30. Tum, site stronghold and its knoll. Zoological and anatomical composition of bone specimens with pathological changes in the context of particular zones Schorzenie kategoria Ossa Bydło Świnia Owca/koza Owca Koza Koń Pies Dzik Kura domowa Razem Majdan NE Ubytek Mandibula Zwyrodnienie zębodołów Mandibula Hipoplazja Dens Asymetria Vertebrae lumbales Złamanie/pęknięcie Costae 3 4 Zwyrodnienie Ulna Zgrubienie Tibia Złamanie Calcaneus 2 Złamanie Os metatarsalev Razem majdan NE Majdan S Modyfikacja Proc. cornualis Deformacja Proc. cornualis Anomalia Mandibula Deformacja Mandibula 2 Deformacja korony Mandibula 2 M3 dwusłupkowy Mandibula 6 6 Ubytek Mandibula Deformacja korony Dentes superiores M3 dwusłupkowy Dentes inferiores Zeszlifowanie Os sacrum

58 38 Daniel Makowiecki Schorzenie kategoria Ossa Bydło Świnia Owca/koza Owca Koza Koń Pies Dzik Kura domowa Razem Nakostniaki Costae Złamanie/pęknięcie Costae Deformacja Scapula Zwyrodnienie Scapula Zwyrodnienie Radius et ulna Deformacja Ossa metacarpalia 3 3 Deformacja Os coxae Deformacja Os femoris Deformacja Ossa metatarsalia 2 3 Deformacja Phalanx proximalis 2 2 Deformacja Phalanx media Zwyrodnienie Axis Nakostniaki Os metacarpale IV Szpat Os centroquartale Nakostniaki Phalanax proximalis anterior Deformacja Phalanx proximalis posterior Deformacja Phalanx media anterior 2 2 Razem majdan S Majdan SW Czterorożność Proc. cornualis Stan zapalny zębodołów Cranium Ubytek Cranium 2 Deformacja Mandibula Guz Mandibula Stan zapalny zębodołów Mandibula 2 Ubytek Mandibula Zwyrodnienie Mandibula Nakostniaki Vertebrae lumbales 2 3 Guz Costae Nakostniaki Costae 2 Złamanie/pęknięcie Costae Deformacja Scapula Zwyrodnienie Scapula Nakostniaki Humerus 2 Zwyrodnienie Radius Deformacja Ulna Zwyrodnienie Radius et ulna Deformacja Ossa metacarpalia Szpat Ossa metacarpalia Zwyrodnienie Ossa metacarpalia 3 4 Deformacja Os coxae 2 2 Zeszlifowanie Os coxae 8 8 Zeszlifowanie Os femoris Nakostniaki Tibia

59 s tudia archeozoologiczne Schorzenie kategoria Ossa Bydło Świnia Owca/koza Owca Koza Koń Pies Dzik Kura domowa Razem Złamanie Tibia 2 2 Złamanie Fibula Blizna po ostrodze Ossa metatarsalia Deformacja Ossa metatarsalia Nakostniaki Ossa metatarsalia 2 2 Szpat Ossa metatarsalia 3 3 Zwyrodnienie Ossa metatarsalia 2 2 Deformacja Phalanx proximalis Nakostniaki Os metacarpale IV Nakostniaki Calcaneus Deformacja Phalanax proximalis anterior 5 5 Deformacja Phalanx proximalis posterior Deformacja Phalanx media anterior Zwyrodnienie Phalanx media anterior Razem majdan SW Kępa Deformacja Proc. cornualis Stan zapalny Proc. cornualis Anomalia Cranium Deformacja korony Cranium Deformacja korony Mandibula 2 Zapalenie bakteryjne Mandibula Hipoplazja Dens caninus superior Deformacja korony Dentes superiores M3 dwusłupkowy Dentes inferiores Nakostniaki Vertebrae lumbales Złamanie/pęknięcie Costae 2 2 Anomalia Humerus 2 2 Deformacja Os coxae Zeszlifowanie Os coxae 3 3 Nakostniaki Os femoris Zgrubienie Tibia Zgrubienie trzonu Tibia Blizna po ostrodze Ossa metatarsalia Szpat Ossa metatarsalia Zgrubienie Ossa metatarsalia Deformacja Phalanx proximalis Nakostniaki Phalanx proximalis Deformacja Phalanx distalis Deformacja Phalanax proximalis anterior 5 5 Nakostniaki Phalanax proximalis anterior 2 2 Deformacja Phalanx proximalis posterior Razem kępa Łącznie

60 320 Daniel Makowiecki % 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 0,0 0,0 6,0,5 22, Grodzisko (n=36) 5, 0,7 2,9 4,4 2,2 Ryc. 34. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Udział zmian patologicznych u poszczególnych kręgowców w materiałach z grodziska i kępy. Fig. 34. Tum, site stronghold and its knoll. Percentage of pathological changes in vertebrates data from the stronghold and its knoll. % 50,0 40,0 30,0 20,0 0,0 0,0 Bydło 52,8 Owca/koza 22,2 Świnia Owca Koza Kępa (n=36), 2,8 2,8 Dzik Koń Kura domowa 2,8 2,8 2,8 Bydło o Świni a Owca/koz a Owc a Ko ń es Pie k Dzi Kura domow a % 35,0 32,5 Grodzisko (n=83) 30,0 25,0 20,0 6,9 Ryc. 35. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Rodzaje zmian patologicznych u bydła w materiałach z grodziska i kępy. Fig. 35. Tum, site stronghold and its knoll. Types of pathological changes of cattle data from the stronghold and its knoll. 5,0 2,0 0,0 5,0,2,2 8,4 7,2,2 6,0 3,6,2 8,4 0,0 % 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 42, Kępa (n=9) 20,0 5,0 0,0 5,0 5,3 5,3 5,3 5,3 5,8 5,3 5,3 0,5 0,0

61 s tudia archeozoologiczne Ryc. 36. Tum, st. grodzisko. Deformacje żeber bydła na skutek złamania/pęknięcia: a) majdan S (faza II, nr inw. 27/2009), b) zmiany po złamaniu i narośl w postaci ostrogi (majdan S, faza II, nr inw. 25/2009. c) majdan SW (faza II, nr inw. 087/2009), d) zmiany w postaci guza od strony przyśrodkowej (majdan SW, faza III, nr inw. 02/2009). Fig. 36. Tum, site stronghold. Deformation of ribs as a result of fracture: a) courtyard S (phase II, inv. no 27/2009), b) changes after fracture and a growth in the form of a spur (courtyard S, phase II, inv. no 25/2009. c) courtyard SW (phase II, inv. no 087/2009), d) changes in the form of a growth from the paracentral side (courtyard SW, phase III, inv. no 02/2009).

62 322 Daniel Makowiecki Ryc. 37. Tum, st. grodzisko. Zwyrodnienia na kościach śródręcza i śródstopia bydła: a) k. śródręcza, mocna deformacja bloczka przyśrodkowego (majdan S, faza II, nr inw. 25/2009), b) k. śródręcza, mocno zdeformowane końce bliższy i dalszy oraz k. nadgarstka (majdan S, faza III, nr inw.848/2009), c) k. śródstopia, deformacja bloczka przyśrodkowego oraz asymetria (majdan S, faza III, nr inw. 545/2009), d) k. śródstopia, zwyrodnienia okolic części bliższej trzonu (majdan SW, faza III, Nr inw. 004/2009). Fig. 37. Tum, site stronghold. Deformations on metacarpals and metatarsals of cattle: a) metacarpal, heavy deformation of paracentral trochlea (courtyard S, phase II, inv. no 25/2009), b) metacarpal, heavily deformed proximal and distal ends, as well as tarsal bones (courtyard S, phase III, inv. no 848/2009), c) metatarsal, deformation of paracentral trochlea and asymmetry (courtyard S, phase III, inv. no 545/2009), d) metatarsal, degeneration of area of proximal shaft (courtyard SW, phase III, inv. no 004/2009).

63 s tudia archeozoologiczne Ryc. 38. Tum, st. grodzisko Bydło: a) człon palcowy bliższy tylny, zwyrodnienia w okolicach powierzchni stawowej końca bliższego (majdan S, faza II, nr inw. 52/2009, b) człon palcowy środkowy, wypłaszczenie powierzchni stawowej końca bliższego (majdan S, faza III, nr inw. 53/2009), c) miednica, deformacja panewki zeszlifowanie powierzchni stawowej oraz ślady rąbania (majdan S, faza II, nr inw. 30/2009). Fig. 38. Tum, site stronghold. Cattle: a) phalanx I from a hind limb, degenerations near proximal joint surface (courtyard S, phase II, inv. no 52/2009, b) phalanx II, flattening of the proximal joint surface (courtyard S, phase III, inv. no 53/2009), c) pelvis, deformation of acetabulum grinding down of the joint surface and traces of chopping (courtyard S, phase II, inv. no 30/2009). Ryc. 39. Tum, st. grodzisko. Bydło: a) człon palcowy bliższy, deformacje końców oraz osteofity (majdan S, faza II, nr inw. 264/2009), b) człon palcowy środkowy, deformacja powierzchni stawowej końca bliższego (majdan S, faza II, nr inw. 264/2009), c) k. ośrodkowo-czwarta, niewielkie zmiany patologiczne początek zrastania się z kością stępu II + III (majdan S, faza II, nr inw. 30/2009), d) k. śródstopia zrośnięta z kośćmi stępu szpat (majdan SW, faza II, inw. 637/200). Fig. 39. Tum, site stronghold. Cattle: a) phalanx I, deformations of ends and osteoarthritis (courtyard S, phase II, inv. no 264/2009), b) phalanx II, deformation of the proximal joint surface (courtyard S, phase II, inv. no 264/2009), c) os tarsale IV, small pathological changes beginning of fusion with tarsus II + III (courtyard S, phase II, inv. no 30/2009), d) metacarpal fused with the tarsus spavin (courtyard SW, phase II, inv. no 637/200).

64 324 Daniel Makowiecki Ryc. 40. Tum, st. grodzisko. Bydło żuchwa (majdan S, faza IIA, nr inw. 827/2009): a) bez zmian patologicznych, b) zmiany patologiczne anomalia układu słupków na M 3. Fig. 40. Tum, site stronghold. Cattle mandible (courtyard S, phase IIA, inv. no 827/2009): a) without pathological changes, b) pathological changes anomalous arrangement of conules on M 3. Ryc. 4. Tum, st. grodzisko. Bydło: a) żuchwa, zmiany patologiczne ubytki P-M (majdan S, faza III, nr inw. 435/2009), b) żuchwa, hipoplazja M 2 mocne zgrubienia na korzeniach, korzeń doogonowy uszkadza trzon wyrastającego zęba trzonowego M 3 (majdan SW, faza II, 78/200). Fig. 4. Tum, site stronghold. Cattle a) mandible, pathological changes losses PM (courtyard S, phase III, inv. no 435/2009), b) mandible, hypoplasia of M 2 heavy thickening on roots, distal root destroying the crown of the growing molar M 3 (courtyard SW, phase II, inv. no 78/200).

65 s tudia archeozoologiczne Złamania/pęknięcia żeber powstały zapewne na skutek urazów mechanicznych (Gawlikowski, Kobryń 997). Zeszlifowania powierzchni stawowych na członach palcowych, to również najczęstszy przykład zmian odnotowany u bydła w kałduskim kompleksie osadniczym (Makowiecki 200, s. 84). Są wywołane procesem zapalnym exostis, który w zależności od jego trwania może być mniej lub bardziej zaawansowany w przekształcaniu pierwotnego wyglądu kości (Bartosiewicz i in. 997). Odmiennie układają się wskaźniki procentowe poszczególnych kategorii patologicznych u świni. W tym przypadku złamania/pęknięcia żeber oraz złamania kości kończyn, stanowią łącznie połowę odnotowanych przypadków (ryc. 42a, 42b). W tej grupie na uwagę zasługują kości piszczelowe i strzałkowe, zrośnięte trzonami, lecz przyczyną takiego stanu było złamanie tego drugiego elementu. Dosyć znacznym komponentem są deformacje, następnie nakostniaki. Łącznie, spory udział stanowią stany chorobowe zębów i zębodołów (ryc. 43). U konia odnotowano sześć egzemplarzy. Wśród nich były trzy kości śródręcza ze zwyrodnieniami, powstałymi w efekcie zmian starczych, polegających na zrośnięciu trzonów kości rysikowych z kością III (ryc. 44a). Jest to efekt kostnienia połączeń międzykostnych. Za przyczynę uważa się stale i długotrwale działający czynnik stresowy, którym jest praca na twardym podłożu (por. Daugnora, Thomas 2002). Kolejne dwa to nakostniaki na trzonach dwóch kręgów lędźwiowych, w jednym przypadku po stronie prawej, w części dogłowowej (ryc. 44b), a w drugim na krawędzi doogonowej. U osobnika, który przekroczył 20 rok życia zauważono deformacje korony zęba górnego przedtrzonowego P 2 (ryc. 44c). U małych przeżuwaczy zmiany patologiczne zarejestrowano w różnych częściach szkieletu. W przypadku możdżeni, w jednym z nich stwierdzono czterorożność, w drugim rozdwojenie wierzchołka (ryc. 45). Kolejne to deformacje zębodołów żuchwy i szczęki, stwierdzone u dwóch osobników (ryc. 46). Ryc. 42a. Tum, st. grodzisko. Wskaźnik wyodrębnionych kategorii zmian patologicznych u świni (n=30). zwyrodnienie 7% asymetria 3% Fig. 42a. Tum, site stronghold. Indicator of separate categories of pathological changes of a pig (n=30). deformacja 4% deformacja korony 3% złamanie/pęknięcie 34% guz 3% nakostniaki 0% złamanie 7% ubytek 3% zgrubienie 3% stan zapalny zębodołów 3%

66 326 Daniel Makowiecki Ryc. 42b. Tum, st. grodzisko. Zmiany patologiczne u świni: a) żebro, zmiany po złamaniu (majdan S, faza II, nr inw. 66/2009), b-c) k. piszczelowa oraz strzałkowa zrośnięte trzonami (majdan SW, faza III, nr inw. 02/2009 oraz 435/200), d) k. śródstopia V, zmiany po złamaniu na środku trzonu (majdan NE, faza III, nr inw. 965/200), e) łopatka, zmiany po urazie mechanicznym (majdan S, faza II, nr inw. 592/2009), f) łopatka, deformacja panewki, stany zapalne (majdan SW, faza III, nr inw. 024/2009). Fig. 42b. Tum, site stronghold. Pathological changes in pig bones: a) rib, changes after fracture (courtyard S, phase II, inv. no 66/2009), b-c) tibia and fibula with fusion of both shafts (courtyard SW, phase III, inv. no 02/2009 and 435/200), d) metatarsals V, changes after fracture of the midshaft (courtyard NE, phase III, inv. no 965/200), e) shoulder blade, changes after mechanical damage (courtyard S, phase II, inv. no 592/2009), f) shoulder blade, deformation of acetabulum, inflammations (courtyard SW, phase III, inv. no 024/2009). Ryc. 43. Tum, st. grodzisko. Świnia stany chorobowe na zębach i zębodołach: a) żuchwa, zmiany w postaci zgrubienia na trzonie oraz deformacja na kle (majdan S, faza II, nr inw. 662/2009), b) żuchwa, nieprawidłowy zgryz na M 3 (majdan S, faza III, nr inw. 53/2009). Fig. 43. Tum, site stronghold. Pig disease affecting teeth and dental alveoli: a) mandible, changes in the form of thickening on the body and deformed canine (courtyard S, phase II, inv. no 662/2009), b) mandible, malocclusion on M 3 (courtyard S, phase III, inv. no 53/2009).

67 s tudia archeozoologiczne Ryc. 44. Tum, st. grodzisko. Koń: a) k. śródręcza, zmiany patologiczne kość III zrośnięta z II (majdan S, faza III, nr inw. 09/2009), b) kręg lędźwiowy z nakostniakiem na trzonie (majdan SW, faza IIB. inw. 2087/200), c) ząb górny, nieprawidłowy zgryz, deformacja korony P 2 (majdan S, faza II, nr inw. 620/2009). Fig. 44. Tum, site stronghold. Horse: a) metacarpal, pathological changes Mc III fused with Mc II (courtyard S, phase III, inv. no 09/2009), b) lumbar vertebra with ringbone on the body (courtyard SW, phase IIB. inv. no 2087/200), b) upper tooth, malocclusion, deformed crown of P 2 (courtyard S, phase II, inv. no 620/2009). Ryc. 45. Tum, st. grodzisko. Owca samiec, a) możdżeń z rozdwojonym wierzchołkiem (majdan S, faza II, nr inw. 52/2009), b) możdżeń osobnika czterorożnego (majdan SW, faza IIA, nr inw. 2346/200). Fig. 45. Tum, site stronghold. Sheep male, a) horn core with two-left top (courtyard S, phase II, inv. no 52/2009), b) horn core of a four-horn individual (courtyard SW, phase IIA, inv. no 2346/200).

68 328 Daniel Makowiecki Ryc. 46. Tum, st. grodzisko. Zmiany patologiczne u małych przeżuwaczy: a) koza żuchwa, deformacja wyrostka kłykciowego i ślady rąbania (majdan S, faza II, nr inw. 592/2009, b) owca/koza czaszka, nieprawidłowy rozwój uzębienia przedtrzonowego, stany zapalne wokół zębodołów (majdan SW, faza III, nr inw. 028/2009). Fig. 46. Tum, site stronghold. Pathological changes recorded in small ruminants: a) goat mandible, deformation of condyloid process and traces of chopping (courtyard S, phase II, inv. no 592/2009, b) sheep /goat skull, abnormal development of premolar teeth, inflammations around dental alveoli (courtyard SW, phase III, inv. no 028/2009). Ryc. 47. Tum, st. grodzisko. Dzik żuchwa. Zmiany patologiczne na M 3 (majdan S, faza II, nr inw. 896/2009). Fig. 47. Tum, site stronghold. Wild boar mandible. Pathological changes on M 3 (courtyard S, phase II, inv. No 896/2009). Ryc. 48. Tum, st. kępa przygrodowa. Kura (samiec?) tarsometatarsus, blizna po ostrodze (kępa, faza II, nr inw. 5/20). Fig. 48. Tum, site Stronghold knoll. Domestic fowl (male?) tarsometatarsus, scar from spur (extramural activity area, phase II, inv. no 5/20). Dodatkowo na jednej z żuchw odnotowano deformacje wyrostka kłykciowego. Wśród kręgów znaleziono axis i kręg trzeci, zrośnięte ze sobą trzonami. Na dwóch kościach ramiennych, zauważono nakostniaki, umiejscowione na końcu dalszym obu egzemplarzy, od strony bocznej. Zmiany zwyrodnieniowe odnotowano też na kości promieniowej, w okolicach końca bliższego. U dzika stwierdzono ubytek zębów w szczęce, deformację korony zęba trzonowego dolnego M 3 (ryc. 47). Oba przypadki wystąpiły u osobników bardzo starych, odpowiednio około 6 7 lat i powyżej 8 lat. Kolejne patologie to nakostniak umiejscowiony na trzonie

69 s tudia archeozoologiczne kręgu lędźwiowego, jego łuku dobrzusznym od strony doogonowej oraz zwyrodnienie kości promieniowej. Zmiany patologiczne u kury stwierdzono na dwóch kościach tarsometatarsus oraz tibiotarsus (ryc. 48). Były to odpowiednio: blizna po ostrodze, następnie deformacje trzonu wraz ze śladami usunięcia ostrogi i w końcu nakostniak umiejscowiony także na trzonie Kontekst chronologiczny Szczątki kostne ze stref S i SW przyporządkowano do wszystkich faz, natomiast w NE tylko do III (ryc. 49). Dominującym komponentem są ssaki domowe, niemal w każdym kontekście chronologicznym ich udział jest wyrównany, zawierający się w przedziale od 89 do 96%. Niższy odsetek niemal o 0% odnotowano dla podfazy IIB w strefie SW. Dotyczy to szczególnie obiektów nr 83, 90, 95 i 96, a w tych drugich warstwy 226. W wymienionych jednostkach stratygraficznych omawiana grupa zawiera się w przedziale od 78 do 85% (ryc. 50). Porównując ze sobą zbiory z najmłodszych dziejów grodu, odnotowano niższą wartość wskaźnika w strefie NE o około 3 4%. Z pozostałych grup, których odsetek 87,6 90,0 Majdan NE 80,0 bardzo rzadko przekracza 5 0%, 70,0 dominują pozostałości ssaków dzikich. Uzyskany dla nich wskaźnik 40,0 60,0 50,0 Ssaki domowe Ssaki dzikie Ptaki Ryby % 30,0 jest zróżnicowany w poszczególnych 20,0 0,0 fazach ze stref S i SW. W pierwszej 0,0 jednak, w etapie najmłodszym, osiąga wartość 7%. W drugiej z nich, 90,0 00,0 96,3 89,9 Majdan S 92,2 9,3 80,0 uzyskane wielkości ssaków dzikich 70,0 60,0 są dosyć znaczne dla obu faz, osiągając około 9%, natomiast w podfazie 50,0 % 40,0 30,0 20,0 IIB grupa ta stanowi niemal 4,5%, 0,0 4,4 2,0 2, jedynie w podfazie IIA jest niższa 0,0 około 7%. Podobnie jak w przypadku ssaków domowych, tym razem o relatywnie wyższym wskaźniku ssaków dzikich zadecydowały dane z wymienionych powyżej kontek- Ryc. 49. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Grupy kręgowców i udział (%) ich szczątków w poszczególnych fazach. Fig. 49. Tum, site stronghold and its knoll. Groups of vertebrates and their percentages in particular phases. 00,0 90,0 80,0 70,0 60,0 % 50,0 40,0 30,0 20,0 0,0 0,0 00,0 80,0 60,0 % 40,0 20,0 0,0 6, 6,0 II IIA IIB III 89,4 9,4 Majdan SW 90,3 83,9 9,2 6,9 II IIA 94,0 95,7 Kępa 4,9,0 3,2 4,4 IIB 7,0 9,5 II I/IIA III III 8,9 III 8,5

70 330 Daniel Makowiecki 00% 90% 80% 70% 60% Ssaki domowe Ssaki dzikie Ptaki 0,8,5 2, 0,6,8 3,6 20,0 6,5 8,2 6,6 Ryc. 50. Tum, st. grodzisko. Grupy kręgowców i udział (%) ich szczątków w fazie IIB, w obiektach strefy SW grodziska. Fig. 50. Tum, site stronghold. Groups of vertebrates and their percentages in phase IIB; features from the zone SW of the stronghold. 50% 40% 30% 20% 0% 0% 85,6 78,5 8,4 8,3 8,6 083 (n=8) 090 (n=65) 095 (n=990) 096 Razem Obiekty 60 Bydło Świnia Owca/koza Koń 50 46,3 44,9 Majdan NE 39, , ,2 % ,3 0 III (n=2470) Majdan S 57,2 56,9 Ryc. 5. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Ssaki domowe konsumpcyjne i udział (%) ich szczątków w poszczególnych strefach, według faz osadniczych. Fig. 5. Tum, site stronghold and its knoll. Consumed domestic mammals and their percentages in particular zones, according to settlement phases. 40 % 30 37,0 35,5 30,2 30, % ,6 2,9 2, 0,8 6,7,0 0,5,9 II (n=5384) IIA (n=434) IIB (n=659) III (n=94) Majdan SW 44, 43,9 38,6 30,8 3,8 9,3 9,4 0,5 2,6 3,5,9 2,8 II (n=459) IIA (n=800) IIB (n=356) III (n=5229) ,3 Kępa 47,0 56,3 % ,0 36,3 32,0 4,9 9,2 8,6 3,5,8 3, II ( n=3770) I/IIA ( n=683) III (n=28)

71 s tudia archeozoologiczne stów stratygraficznych. W nich udział analizowanej grupy zawiera się w przedziale od 3 do 20% (ryc. 50). Podsumowując powyższe spostrzeżenia, trzeba też zauważyć, iż we wszystkich strefach to dla fazy III poziom tej grupy ssaków jest dosyć wysoki, gdyż osiąga około 6 9%. Z ptaków i ryb, jedynie w fazie III szczątki pierwszej grupy, wyróżniają się wartością wskaźnika, osiągając 6% (ryc. 49). Układ ssaków domowych konsumpcyjnych, uporządkowany według wskaźnika procentowego, jest identyczny niemal we wszystkich fazach rozpatrywanych według stref grodziska (ryc. 5). Kolejnymi gatunkami, poczynając od najwyższego udziału szczątków są: bydło, świnia, owca/ koza, na końcu zaś koń. Pod tym względem jedynie podfazy IIA i IIB w strefie SW są odmienne, gdyż w pierwszej dominują kości świni, w drugiej z nich odsetek bydła i świni jest niemal identyczny. Dosyć wyrównany wskaźnik dla tych taksonów uzyskano także dla fazy III w strefie NE. Odnośnie do owcy/kozy na uwagę zasługuje dosyć wysoki odsetek w Ryc. 52. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Ssaki dzikie i udział (%) ich szczątków w poszczególnych strefach, według faz osadniczych. III fazie zarejestrowany w strefie Fig. 52. Tum, site stronghold and its knoll. Wild mammals and the NE, wynoszący 22%, podczas gdy percentages in particular zones, according to settlement phases. w pozostałych maksymalnie osiąga on wartość około 5%. W przy- Animalia minuta 45 Majdan NE padku konia, na ogół jego szczątki Ursus arctos 35 Sus scrofa 30 % 25 nie przekraczają 2 3%, jedynie w Cervus elaphus 20 Alces alces 5 podfazach IIA stref S i SW jest on 0 Capreolus capreolus 5 wyższy, osiągając dla tej pierwszej Bos primigenius 0 III (n=73) blisko 7% (ryc. 5). 70 Majdan S 70 Majdan S W grupie ssaków dzikich, , dynamika względnego wskaźnika 7 27, szczątków poszczególnych gatunków jest zdecydowanie większa, 0,20 % 564 % , , ,680 niż u ssaków domowych konsumpcyjnych (ryc. 52) II (n=265) III (n=47) Najbardziej czytelnym tego Majdan SW 79 przykładem są dzik i jeleń. Pierwszy z gatunków stanowi od do 79% w zbiorach fazy II i jej % 40 podfazach majdanu, w jego części S i SW. Jednak w fazie III odsetek ten jest wyraźnie mniejszy, w zamian tego najwyższą wartość II (n=474) IIA (n=6) IIB (n=233) III (n=57) przyjmują pozostałości jelenia, 60,7 Kępa od 44 do 47%. Warto nadmienić, iż jest ona spowodowana obecno ścią przede wszystkim kości dłu- % 30 gich, a nie poroża (tabela 6), które 20 niekiedy ze względów na wartości 0 0 3, ,26 0,20, , II (n=96)

72 332 Daniel Makowiecki Ryc. 53. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Udział (%) zespołów osteologicznych ze względu na partie tuszy bydła w poszczególnych strefach, według faz osadniczych. Fig. 53. Tum, site stronghold and its knoll. Percentages of osteological data sets referring to the division of the cattle carcass in particular zones, according to settlement phases. 35 Majdan NE Głowizna 30 Stopki 25 Karkówka Rozbratel + antrykot 20 % Rostbef + poledwica 5 Szponder + mostek 0 Łopatka + gicz 5 Udziec + gicz 0 III 40 Majdan S % II IIA IIB III 35 Majdan SW % II IIA IIB III 35 Kępa % II I/IIA III surowca, czy też jego duże rozdrobnienie może stanowić najwyższy komponent w zbiorze (por. Osypińska 20), czy też jeden ze znaczących (Makowiecki 200, s. 29). Zwyżka materiałów tego gatunku jest znaczna, biorąc pod uwagę, iż w starszej fazie udział szczątków wahał się od 5 6%. Z kolei spadek dzika jest też znaczny, gdyż w fazie młodszej zawiera się w przedziale od 26 36%. Gatunkiem, dla którego zanotowano wzrost szczątków jest sarna, gdyż w fazie starszej odsetek wynosi 6 %, natomiast w młodszej 9 6%. Pozostałe ssaki dzikie animalia minuta (mięsno-futerkowe) stanowią niewielki odsetek, godny podkreślenia jest relatywnie wysoki udział pozostałości tura w fazie III, dla strefy S majdanu (ryc. 52). Szczegółowy rozkład elementów anatomicznych ze względu na wartości procentowe w poszczególnych fazach, dla wydzielonych stref u ssaków domowych konsumpcyjnych bydła, świni, owcy/kozy jest bardzo zbliżony do siebie (ryc. 6 8). Podobne spostrzeżenie można sformułować rozpatrując kości pogrupowane według zespołów tuszy zwierzęcej (ryc ). U bydła charakterystyczną cechą jest duże ich zróżnicowanie ze względu na wartości procentowe. Dlatego też kolejność we wszystkich fazach jest odmienna. Dominującym komponentem, niemal we wszystkich kontekstach chronologicznych, są żeberka (ryc. 53). Kolejne to łopatka i udziec, a następnie głowizna i stopki, najmniejsze zaś wartości uzyskano dla zespołów wchodzących w skład szyi oraz grzbietu. Wartości głowizny są najwyższe w strefie S, szczególnie w fazach IIA i IIB, natomiast wyraźnie niższe w III. Niskie wartości głowizny odnotowano dla majdanu SW, przy czym najniższą, w najmłodszym zbiorze III poniżej 0%, podobną w tym samym kon-

73 s tudia archeozoologiczne tekście III dla majdanu NE. Wszędzie tam, gdzie udział głowizny Ryc. 54. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Udział (%) zespołów osteologicznych ze względu na partie tuszy świni w poszczególnych strefach, według faz osadniczych. jest relatywnie wyższy, dla łopatki Fig. 54. Tum, site stronghold and its knoll. Percentages of i udźca oszacowano niższe wartości. osteological data sets referring to the division of the pig carcass Odnośnie do tych części tuszy, in particular zones, according to settlement phases. należy zaznaczyć, że ich wartości procentowe są najmniej zróżnicowane Głowizna Stopki Majdan NE w sekwencji chronologicz- 20 Karkówka Schab piersiowy nej strefy SW. % 5 Schab lędźwiowy U świni dominuje głowizna, bardzo zbliżone do niej udziały odnotowano dla żeberek, łopatki Żeberka Łopatka + golonka Szynka + golonka i szynki, najniższe zaś dla sto- III (n=920) 45,0 Majdan S pek i partii z okolic kręgosłupa 40,0 (ryc. 54). Warto jednak spostrzec, 35,0 30,0 że i tym razem najniższe wartości 25,0 % 20,0 głowizny odnotowano w okolicach 5,0 SW majdanu, na dodatek, w fazie III, w tym samym miejscu, 0,0 50 5,0 0,0 udział żeber jest zdecydowanie II (n=94) IIA (n=54) IIB (n=99) III (n=582) niższy w porównaniu do łopatki Majdan SW i szynki, podczas gdy w starszej, oraz obu jej podfazach, relacje były odwrotne. % Jeszcze bardziej odmienny 0 5 obraz graficzny uzyskano dla 0 małych przeżuwaczy (ryc. 55). II (n=773) IIA (n=353) IIB (n=595) III (n=62) W ich przypadku najczęściej dominującym Kępa komponentem jest ło patka i udziec, rzadziej głowizna, 25 % 20 czy żeberka. Odnośnie do tych 5 0 pierwszych, można stwierdzić 5 wysoką przewagę nad głowizną 0 II (n=369) III (n=4) we wszystkich fazach w zbiorach I/IIA (n=248) z majdanu SW. Z kolei, w strefie S odsetek głowizny jest wyraźnie wyższy, osiągając wartości charakterystyczne dla łopatki i udźca. Warto też odnotować, iż zarówno w fazie II jak i III w kontekście przestrzennym SW uwidoczniła się przewaga udźca w stosunku do łopatki. Relatywnie wysoki udział głowizny odnotowano we wszystkich fazach majdanu S. W przypadku pozostałych zwierząt dane dotyczące rozkładów anatomicznych są także zróżnicowane. Jednak znaczne rozpiętości w liczebności (zazwyczaj niskiej) ich zbiorów, ograniczyły w znacznym stopniu uchwycenie czytelnych cech, tak jak było to w przypadku przeżuwaczy

74 334 Daniel Makowiecki Ryc. 55. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Udział (%) i świni. Dlatego też, w tej kwestii ograniczono się jedynie do zespołów osteologicznych ze względu na partie tuszy małych przeżuwaczy w poszczególnych strefach, według faz osadniczych. krótkiego komentarza, wskazując Fig. 55. Tum, site stronghold and its knoll. Percentages of osteological najbardziej istotne cechy dla wybranych data sets referring to the division of the carcasses of the small ruminants in particular zones, according to settlement phases. gatunków, tj. konia, dzika 25 i jelenia. W materiałach pochodzących od pierwszego z gatun- Majdan NE Głowizna 20 Stopki Karkówka 5 ków zauważono większe zróżnicowanie wartości procentowych w Antrykot % Comber 0 Żeberka Łopatka Udziec 5 0 III (n=549) Majdan S poszczególnych strefach fazy III, niż z fazy starszej (ryc. 9). Zwracają też uwagę wyższe wartości 30,0 25,0 20,0 % 5,0 0,0 5,0 0,0 II (n=842) IIA (n=56) IIB (n=80) III (n=206) kończyny miednicznej w pierwszym zwymienionych kontekstów chronologiczno-przestrzennych niż w dru gim, czy też relatywnie wyższy udział czaszki w zbiorach z majdanu NE % Majdan SW U dzika udział głowizny jest wysoki, podobnie jak u świni. Jednak w fazie III strefy SW jest wyraźnie niższy o 0%, niż w młodszym kontekście II, podobnie jak odsetek łopatki i udźca (ryc. 56) % II (n=4292) IIA (n=0) IIB (n=28) III (n=549) Kępa Odwrotną tendencję zanotowano za to dla majdanu S. Jeszcze inne relacje zanotowano w zbiorach z fazy III w okolicach wieży, gdzie odsetek kości z głowizny jest niemal taki sam, jak z szynki. Wartości tych drugich są identyczne jak w najmłodszym zbiorze z majdanu SW. 0 II (n=346) I/IIA (n=02) Odnośnie do jelenia, we wszystkich fazach jednoznacznie wykazano wyraźnie wyższy udział kości z łopatki i udźca niż z głowy, czy też poroża (ryc. ). Zwraca też uwagę niska liczebność kości śródręcza i śródstopia, które pod względem diagnostycznym należą do elementów łatwych podczas identyfikacji makroskopowej. Nic więc dziwnego, iż na stanowiskach o podobnym, znaczącym udziale jelenia należą do liczniejszych jednostek anatomicznych. Przykładem są tu materiały ze stanowisk Ziemi Lubuskiej, np. Krosno Odrzańskie (Makowiecka, Makowiecki 2006) i Nowiniec (Makowiecki, Makowiecka 202), a na ziemi chełmińskiej w Kładusie (Makowiecki 200), gdzie udział pozostałości jelenia należy do dosyć liczebnych komponentów.

75 s tudia archeozoologiczne Ryc. 56. Tum, st. grodzisko i kępa przygrodowa. Udział (%) zespołów osteologicznych ze względu na partie tuszy dzika, według faz osadniczych. Fig. 56. Tum, site stronghold and its knoll. Percentages of osteolgical data sets referring to the division of the wild boar carcass, according to settlement phases. Głowizna Stopki Karkówka Schab piersiowy schab lędźwiowy Żeberka Łopatka + golonka Szynka + golonka Majdan NE 20 5 % III (n=45) % 35,0 30,0 25,0 20,0 5,0 0,0 5,0 0,0 Majdan S II ( n=78) III (n=4) Majdan SW % II (n=35) III (n=88) Kępa % II (n=9) 3.2. Kępa przygrodowa W materiałach z tego miejsca udokumentowano pozostałości 25 taksonów, w tym 9 z dokładnością co do gatunku, w przypadku pozostałych identyfikacja była mniej precyzyjna, gdyż odnosi się bądź do rodzaju (np. Canis, Bos ), bądź też do umownych taksonów, takich jak owca/ koza, tur/żubr, gęś dzika/domowa. Podobnie jak w zbiorach z grodziska, także w tej części kompleksu dominują pozostałości ssaków domowych, przy czym ich odsetek jest wyższy o blisko 7% w stosunku do strefy NE grodziska i 3,5% do S (ryc. 2). Pozostałe grupy kręgowców stanowią minimalny odsetek, nie stwierdzono tu szczątków ryb.

76 336 Daniel Makowiecki Kontekst przestrzenny i chronologiczny taksonów zoologicznych Najliczniejsze zbiory pochodziły ze strefy centralnej, gdyż liczyły ponad 3700 rozpoznanych egzemplarzy (tabela 3), przy czym zdecydowana większość odpowiadała fazie II, około 500 szczątków przyporządkowano do I/IIA, a jedynie 87 do zbioru najmłodszego. Kolejnym, pod względem rozpoznanych kości był obszar S, jednakże z wyraźnie mniejszą próbą, liczącą około 850 rozpoznanych szczątków. Podobnie, jak w poprzedniej strefie, także i w tym kontekście najliczniejsze pochodziły z fazy II, a następnie I/IIA oraz niewiele ponad 20 egzem- Tabela 3. Tum, st. kępa przygrodowa. Lista taksonów zoologicznych oraz liczebność ich szczątków w poszczególnych fazach i strefach przestrzennych Table 3. Tum, site Stronghold knoll. Number of zoological taxa and the amount of their remains in particular phases and spatial zones Strefa N Strefa P Strefa C Strefa S Zwierzęta, Animal faza II faza III Σ faza II faza III Σ faza I/IIA faza II faza III Σ faza I/IIA faza II faza III Σ Σ Bydło, Bos primigenius f. taurus Świnia, Sus scrofa f. domestica Owca/koza, Ovis ammon f aries/capra aegagrus f. hircus Owca, Ovis ammon f. aries Koza, Capra aegagrus f. hircus Koń, Equus ferus f. caballus Pies, Canis lupus f. familiaris Zając szarak, Lepus europaeus (Pall. 778) Wiewiórka, Sciurus 2 vulgaris L. 758 Bóbr, Castor fiber L., Wilk, Canis lupus L., 758 Wilk/pies, Canis lupus L., 758/ Canis lupus f. familiaris Dzik, Sus scrofa L., Jeleń, Cervus elaphus L., Łoś, Alces alces (L., 758) Sarna, Capreolus capreolus (L., 758) Tur/żubr, Bos primigenius/ 2 Bison bonasus Bos sp Ptaki, Aves Gęś domowa/gęgawa, Anser anser/a. anser f. domestica Gęś, Anser sp. 2 Cietrzew, Tetrao tetrix (L. 758) Głuszec, Tetrao 2 urogallus (L. 758) Kura domowa, Gallus gallus f. domestica Sum, Silurus glanis L., 758 Rozpoznane (n)

77 s tudia archeozoologiczne Strefa N Strefa P Strefa C Strefa S Zwierzęta, Animal faza II faza III Σ faza II faza III Σ faza I/IIA faza II faza III Σ faza I/IIA faza II faza III Σ Σ Rozpoznane(%) 56,9 73,7 59, 66,7 75,0 67,3 65,2 7,9 76,3 64,6 64,6 75,3 9,7 72,4 70,8 Nierozpoznane (n) Nierozpoznane (%) 43, 26,3 40,9 33,3 25,0 32,7 34,8 28, 23,7 35,4 35,4 24,7 8,3 27,6 29,2 Razem Człowiek, Homo sapiens 2 Ryc. 57. Tum, st. kępa przygrodowa. Grupy kręgowców i udział (%) ich szczątków w strefach centralnej i południowej. plarzy ze zbioru najmłodszego. W strefie P materiały faunistyczne przyporządkowano do czasów najstarszych. Składało się na nie blisko 200 pozostałości, natomiast z najmłodszej próby rozpoznano jedynie 8. Najmniej liczny zbiór zbadano z północnego (N) krańca stanowiska. Zawierał on 74 elementy z fazy II i 4 z fazy III. We wszystkich strefach pozostałości ssaków dzikich były dominującą grupą (ryc. 57). W strefie C oraz S w kolejnych fazach odsetek jej szczątków spadał, za to tendencję wzrostową odnotowano dla ssaków dzikich. Porównując obie strefy pod względem wartości wskaźnika procentowego poszczególnych grup, można stwierdzić, iż różnice pomiędzy nimi w obu fazach są niewielkie. Mogą wynikać ze znacznej rozpiętości w liczebności prób. Wśród szczątków kręgowców z grupy ssaków domowych konsumpcyjnych we wszystkich strefach udokumentowano przewagę bydła nad świnią oraz ma- Fig. 57. Tum, site Stronghold knoll. Extramural activity area. Groups of vertebrates and their percentages in the central and southern zones.

78 338 Daniel Makowiecki łymi przeżuwaczami i koniem (tabela 3). Jest to cecha charakterystyczna dla zbiorów z całego stanowiska, dla wszystkich faz (ryc. 5). Ponadto, w strefach C i S odnotowano wzrost odsetka szczątków bydła w kolejnych fazach i odwrotną tendencję dla pozostałości świni oraz owcy/kozy (ryc. 58). Warto zaznaczyć, iż jakkolwiek różnice pomiędzy odsetkiem bydła a świni są znaczące to jednak w obiekcie 46, datowanym na II fazę, udział szczątków obu zwierząt jest dosyć wyrównany, odpowiednio 45,8% i 4,5%, w zbiorze ssaków domowych liczącym 853 elementy. Ssaki dzikie reprezentowane są głównie przez dzika (tabela 3), którego szczątki w fazie II stanowią aż 6%. Trzeba też zaznaczyć, iż jest to jedyny zbiór w całym kompleksie, w którym udział łosia osiąga 3% przewyższając nawet jelenia. Udział sarny, podobnie jak w zbiorach z majdanu SW osiąga wysoki poziom, wynoszący około 0% (ryc. 52). Ryc. 58. Tum, st. kępa przygrodowa. Ssaki domowe konsumpcyjne i udział (%) ich szczątków w strefach centralnej i południowej. Fig. 58. Tum, site Stronghold knoll. Extramural activity area. Consumed domestic mammals and their percentages in the central and southern zones Kontekst chronologiczny taksonów anatomicznych Pozostałości bydła, świni, małych przeżuwaczy domowych i konia pochodzą z niemal wszystkich elementów anatomicznych, jednakże dotyczy to głównie najliczniejszych zbiorów z fazy II (tabela 4 9, ryc. 6 9). Ze ssaków łownych, dosyć dobrze udokumentowano skład anatomiczny dzika (tabela 5, ryc. 0). W przypadku pozostałych gatunków reprezentatywność tej cechy jest ograniczona, ze względu na niską liczebność prób w poszczególnych fazach. Jednakże, można ogólnie stwierdzić, iż elementy kostne pochodzą z różnych odcinków anatomicznych, a więc różnych partii ciała zwierząt, w tym najczęściej są to kości kończyn oraz głowy (tabela 0 3, 5 9). Wśród szczątków bydła w fazie II dominującym komponentem są żebra oraz łopatka i udziec (ryc. 53). Materiały z młodszego po-

79 s tudia archeozoologiczne ziomu chronologicznego różnią się od starszego wyraźnie wyższym odsetkiem drugiej i trzeciej z wymienionych partii, a ponadto mniejszym udziałem głowizny. Jakkolwiek u świni, w każdej z faz, udziały szczątków z poszczególnych partii tuszy osiągają zróżnicowane wartości, to jednak najwięcej ich pochodzi z głowizny, a następnie z szynki, łopatki i żeber (ryc. 54). Nieco odmienny układ danych uzyskano w zbiorach małych przeżuwaczy, u których dominującymi komponentami jest łopatka, następnie udziec, natomiast resztki z głowizny odznaczają się wyraźnie mniejszym odsetkiem (ryc. 55) Wiek osobniczy (uboju, upolowania) Wiek osobniczy ustalono przede wszystkim dla ssaków domowych. W przypadku bydła były to obserwacje poczynione na 50 egzemplarzach (tabela 20). Przyporządkowano je do niemal wszystkich kategorii wiekowych. Wśród najliczniejszych znalazły się osobniki w wieku 9 28 miesięcy, a następnie 5 7 lat oraz 2,5 3,5 roku. Uzyskane dane liczbowe, przedstawione w układzie graficznym, prezentują rozkład kilkumodalny, zbliżony do ustaleń ze stref grodziska (ryc. 3). Dla małych przeżuwaczy dane uzyskano na podstawie niewielu, bo tylko 8 obserwacji (tabela 2). Na ich podstawie stwierdzono jednak obecność niemal wszystkich kategorii wiekowych z najliczniejszymi 4 8 miesięcy, 0 7 miesięcy i 2 3 lata. W efekcie kilkumodalny obraz graficzny, różni się od tego uzyskanego dla grodziska jedynie wartościami wskaźnika (ryc. 3). Najwięcej informacji zebrano dla świni, gdyż do badań nadawało się aż egzemplarzy (tabela 22). Pomimo tego nie wszystkie kategorie wieku zostały udokumentowane, w szczególności zabrakło wskazań dla grup wiekowych poniżej 4 6 miesięcy. Pod względem wysokiej frekwencji wyróżnić można zbiór powyżej 6 miesięcy, natomiast w klasach o zamkniętych przedziałach dominują sztuki w wieku 2 6 miesięcy oraz 2 3,5 roku. W obrazie graficznym uzyskano obraz kilkumodalny, z wyraźną dominacją pierwszej z klas (ryc. 3). Dla konia wiek osobniczy ustalono na podstawie 4 obserwacji. Najliczniejszą kategorią były sztuki w wieku około 0 2 lat (tabela 23). W porównaniu do danych ze strefy SW grodziska, gdzie liczebność obserwacji była podobna, zwraca uwagę koncentracja oznaczeń przypadających na klasy od około 8 0 lat do 0 2 lat. W przypadku dzika zebrano nieliczne dane (tabela 24). Na ich podstawie stwierdzono obecność pojedynczych osobników z klas starszych, powyżej 4 lata i jednego w wieku 9 20 miesięcy Relacje płci Uzyskano nieliczne dane odnoszące się do bydła. Na podstawie czterech kości śródstopia wskazano trzy egzemplarze pochodzące od krów i dwie od kastratów. W przypadku 2 kości miednicznych stwierdzono taką samą liczbę obu płci. Więcej informacji zebrano dla świni (tabela 25). Na podstawie większości badanych kategorii anatomicznych stwierdzono przewagę samców nad samicami. U owcy odnotowano jedynie obecność możdżeni pochodzących od trzech samców (tryków). Wśród 0 możdżeni kozy cztery z nich należały do samic, a sześć do samców. U konia jedna z żuchw pochodziła od samca, a jedna z czaszek od samicy. Wśród pięciu kości tarsometatarsus kury, cztery należały do samic, jedna do samca.

80 340 Daniel Makowiecki Ślady rzeźnictwa Negatywy narzędzi rzeźniczych oraz ślady prażenia zarejestrowano na 33 egzemplarzach kości ssaków (tabela 32). Ślady rąbania, podobnie jak w przypadku zbiorów z grodu, są najliczniejszą kategorią. Odnotowano je przeważnie na żebrach oraz łopatkach. Spora ich liczba została zauważona na elementach kręgosłupa. Z tej partii pochodzą też luźne wyrostki kolczyste odcinka piersiowego i wyrostki poprzeczne kręgów lędźwiowych. Negatywy ostrych narzędzi rąbiących przebiegały najczęściej po obu stronach trzonu kręgów lędźwiowych. Stwierdzono także trzy przypadki cięć tylko z lewej strony. Ponadto odnotowano orientację ukośną i prostopadłe do osi kręgosłupa, a także przez środek trzonu, wzdłuż osi. Tabela 32. Tum, st. kępa przygrodowa. Kości ze śladami obróbki rzeźniczej i kulinarnej Table 32. Tum, site Stronghold knoll. Bones with traces of butchery and culinary processing Rzeźnictwo Ossa, Kość Bydło Świnia Owca/koza Koń Pies Dzik Jeleń Łoś Σ Łamanie Ossa metacarpalia, k. śródręcza Ossa metatarsalia, k. śródstopia Nóż Talus, k. skokowa 3 4 Radius, k. promieniowa Ossa metacarpalia, k. śródręcza 3 3 Prażenie Os femoris, k. udowa Ossa metatarsalia, k. śródstopia 7 8 Phalanax proximalis anterior, cz. palcowy przedni Cranium, czaszka 2 2 Mandibula, żuchwa 2 Costae, żebra Scapula, łopatka 4 Humerus, k. ramienna Rąbanie Ossa metacarpalia, k. śródręcza 2 2 Os coxae, miednica Tibia, k. piszczelowa Axis, kr. szyjny II Calcaneus, k. piętowa Phalanx proximalis posterior, cz. palcowy tylny Vertebrae thoracicae, kr. piersiowe Rąbanie prostopadłe Radius, k. promieniowa Atlas, kr. szyjny I Rąbanie ukośne Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe 2 Vertebrae cervicales, kr. szyjne Rąbanie wzdłuż Vertebrae thoracicae, kr. piersiowe Atlas, kr. szyjny I Vertebrae thoracicae, kr. piersiowe Rąbanie z lewej Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe Os sacrum, k. krzyżowa Rąbanie z obu stron Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe 5 5 Wyrostek kolczysty Vertebrae thoracicae, kr. piersiowe Wyrostek poprzeczny Vertebrae lumbales, kr. lędźwiowe Razem

81 s tudia archeozoologiczne Ślady noża odnotowano jedynie na czterech kościach skokowych, w środkowej części, od strony dogłowowej, za to dosyć licznie zauważono charakterystyczne spękania powierzchni kości wraz z przebarwieniami czarnymi, bądź brunatnymi, powstałymi na skutek prażenia. Najczęściej były umiejscowione na trzonach kości śródstopia i śródręcza. Pod względem gatunkowym, opisane ślady zarejestrowano przede wszystkim u gatunków tzw. konsumpcyjnych, a więc najliczniej na kościach bydła, a także (zdecydowanie rzadziej) u świni, owcy/kozy, konia, dzika, jelenia i łosia. Ponadto, ślady rąbania odkryto na kości psa (tabela 32). Podsumowując uwagi na powyższy temat, można stwierdzić, iż uzyskane dane kategorie są bardzo podobne do tych z grodziska Przedmioty z kości i poroża oraz ślady obrabiania Spośród 55 egzemplarzy uznanych za wytwory, bądź kości poddane procesowi obróbki, najwięcej pochodziło od owcy/kozy, bydła, konia, jelenia i sarny, a mniej od świni oraz jesiotra. Pod względem kategorii użytkowych najliczniejsze były kolce, znaczny odsetek zbioru stanowiły płozy oraz groty. Pozostałe kategorie były wyraźnie mniej liczne (tabela 33, ryc. 33). Pod względem anatomicznym, pierwsze z nich, to przede wszystkim kości śródręcza i śródstopia małych przeżuwaczy, w tym sarny. Płozy wykonano z tych samych elementów głównie konia, Tabela 33. Tum, st. kępa przygrodowa. Skład zoologiczny i anatomiczny egzemplarzy ze śladami obróbki oraz przedmiotów Table 33. Tum, site Stronghold knoll. Zoological and anatomical composition of bone specimens with traces of processing and artefacts Zwierzęta (n) Kategoria (n) Cornu Proc. cornualis Cranium Radius Tibia Fibula Metacarpus Metatarsus Os metatarsale III Ossa longa Phalanx proximalis ne Bydło (n=8) Świnia (n=3) grot (2) 2 kolec () obróbka () odpad () oprawka () ostrze/nóż () płoza () hetka () igła () płoza () grot () Owca/koza (n=4) kolec (2) 2 przedmiot () Owca (n=5) kolec (5) 2 2 Koń (n=8) płoza (7) 5 przedmiot () grot (3) 2 Jeleń (n=6) obróbka () przedmiot (2) 2

82 342 Daniel Makowiecki Zwierzęta (n) Kategoria (n) Cornu Proc. cornualis Cranium Radius Tibia Fibula Metacarpus Metatarsus Os metatarsale III Ossa longa Phalanx proximalis ne kolec (2) 2 Sarna (n=5) obróbka (2) 2 przedmiot () Jeleniowate (n=2) grzebień (2) 2 grot (2) Duży ssak (n=7) przedmiot (3) 2 trzpień (2) dłuto () grzebień () N (n=6) kolec () krążek () trzpień () tulejka () Jesiotr atlantycki (n=) ozdoba () Razem Ryc. 59. Tum, st. kępa przygrodowa. Ozdoba wykonana z kości operculare jesiotra (Kępa przygrodowa, faza II, nr inw. 408/20). Fig. 59. Tum, site Stronghold knoll. Ornament made from operculum of a sturgeon (extramural activity area, phase II, inv. no 408/20). a ponadto z kości bydła i świni. Do wytworzenia grotów przeznaczono kości długie ssaków domowych oraz poroże jelenia. Wśród omawianego zestawu źródeł na uwagę zasługuje ozdoba wykonana z kości jesiotra. Było nią prawdopodobnie operculare, jedna z największych kości łuku gnykowego głowy (ryc. 59).

83 s tudia archeozoologiczne Zmiany patologiczne W zbadanym zbiorze odnotowano 36 egzemplarzy ze zmianami patologicznymi (tabela 30). Podobnie jak w materiałach z grodziska i tym razem najwięcej przypadków stwierdzono u bydła, wyraźnie mniej u świni, następnie u konia, a po jednej u owcy/kozy, owcy, psa, dzika i kury. U pierwszego z wymienionych gatunków były to najczęściej deformacje powierzchni stawowych członów palcowych, ponadto odnotowano zeszlifowania panewki miednicy, zwyrodnienie będące efektem szpatu, zgrubienia tkanki na trzonach kości długich, złamania/pęknięcia żeber. Na jednym możdżeniu zauważono ślady stanu zapalnego, wywołanego złamaniem rogu (możdżenia). W przypadku zębów stwierdzono obecność zęba trzonowego M 3 dwusłupkowego oraz zęba trzonowego górnego M 3 z nieprawidłowo startą koroną. U świni do anomalii genetycznych zaliczono brak otworu nadbloczkowego na dwóch kościach ramiennych, nieprawidłowości w uzębieniu w jednym przypadku ząb przedtrzonowy P 2 był ustawiony ukośnie do szeregu zębowego. Ponadto w przypadku uzębienia stwierdzono nieprawidłowe starcie koron w szeregu górnym oraz dolnym (u dwóch odrębnych osobników). Na trzonie kości piszczelowej zauważono zgrubienie, wywołane stanem zapalnym po przebytym urazie mechanicznym, natomiast na członie palcowym bliższym narośl kostną. Wśród egzemplarzy zbadanych u konia dwa z nich to człony palcowe z nakostniakami. U jednego z osobników wystąpiły w postaci rozbudowanych osteofitów na kości pęcinowej i koronowej. Kolejny przypadek to nakostniak po prawej stronie trzonu kręgu lędźwiowego. Jedyną zmianą zauważoną na uzębieniu jest starcie przedniej części zęba przedtrzonowego P 2 w żuchwie klaczy w wieku osobniczym około 7 8 lat. U owcy odnotowano deformacje możdżenia, którymi było kilka ledwo widocznych wgnieceń po jego stronie bocznej i przyśrodkowej. Kolejnym przypadkiem jest podłużne nierównomierne wgłębienie w powierzchni stawowej wyrostka żuchwy owcy/kozy, wywołane prawdopodobnie zapaleniem bakteryjnym. Na kości udowej psa zauważono narośl kostną, tzw. ostrogę. U dzika, na kle górnym stwierdzono niewielkie deformacje, czytelne u jego podstawy, które uznano za efekt hipoplazji. Wśród ptaków, zmiany patologiczne stwierdzono jedynie u kury. Była to kość tarsometatarsus z blizną po ostrodze. 4. Depozyty szkieletowe Wymieniona kategoria źródeł faunistycznych stanowiła niewielki odsetek spośród zbadanych materiałów. Ponad 330 fragmentów lub całych kości należało do kilkunastu szkieletów bydła, świni, konia i psa (tabela 34 40). Pod względem anatomicznym były zachowane w różnym stopniu. Odnośnie do pierwszego z gatunków były to części szkieletów trzech osobników, odkrytych w części S i SW majdanu, w warstwach datowanych na fazę II. Jeden z nich pochodził z cielęcia około 3 6 miesięcy, następny od osobnika w wieku około 2,5 roku oraz trzeci od zwierzęcia dorosłego, które osiągnęło 5 7 lat (tabela 34).

84 344 Daniel Makowiecki Tabela 34. Tum, st. grodzisko. Bydło depozyty szkieletowe. Faza II (X/XI pocz. XII wieku) Table 34. Tum, site stronghold. Cattle skeleton deposits. Phase II (0/ th century beginning of the 2 th century) Nr inw. Strefa Kość n Opis Wykop 5C, w-wa /2009 majdan S Kr. szyjne 3 V, VI, VII; +-/+-*; osobnik około 2,5 roku 0950/2009 majdan S Kr. piersiowe 4 początkowy odcinek 0950/2009 majdan S Kr. piersiowe wyrostek kolczysty 0950/2009 majdan S Żebra 6 duże fragmenty, uszkodzenia eksploracyjne, brak śladów wietrzenia Razem 4 Wykop 56B, w-wa 6-7/8 872/2009 majdan S Czaszka zachowana w całości, uszkodzenia eksploracyjne, osobnik 5-7 lat (M3+++ ) 872/2009 majdan S K. gnykowa 2 prawa, lewa 872/2009 majdan S Żuchwa 2 lewa, prawa; 6-7 lat 872/2009 majdan S Kr. szyjny I 872/2009 majdan S Kr. szyjny II 872/2009 majdan S Kr. szyjne 2 III i IV Razem 9 Wykop 78C, w-wa 3 965/200 majdan SW Kr. szyjne 965/200 majdan SW K. łokciowa 965/200 majdan SW Miednica 965/200 majdan SW K. piszczelowa prawa, cielę 965/200 majdan SW K. skokowa lewa, 965/200 majdan SW Kości długie 4 Razem 9 *) Opis stanu zrośnięcia nasad z trzonem: (+) nasada zrośnięta, (-) nasada nie zrośnięta; określnik podany na pierwszym miejscu odnosi się do nasady bliższej, na drugim miejscu do nasady dalszej. *) Description of the state of ossification of the bases with the shaft: (+) ossified base, (-) non-ossified base, first indicator refers to proximal base, second to distal base. Tabela 35. Tum, st. grodzisko. Świnia - depozyty szkieletowe. Faza II (X/XI pocz. XII wieku) Table 35. Tum, site stronghold. Pig skeleton deposits. Phase II (0/ th century beginning of the 2 th century) Nr inw. Strefa Kość n Opis Wykop 50D, w-wa /2009 majdan S Łopatka lewa 0966/2009 majdan S K. ramienna prawa 0966/2009 majdan S K. łokciowa 0966/2009 majdan S Miednica prawa 0966/2009 majdan S K. śródręcza/śródstopia Razem 5 Wykop 5D, w-wa 0 275/2009 majdan S Łopatka 3 przepalone kości z jednego osobnika o nie ukończonym procesie kostnienia 275/2009 majdan S K. ramienna 2 275/2009 majdan S K. promieniowa 275/2009 majdan S K. łokciowa 2 275/2009 majdan S Kości nadgarstka 275/2009 majdan S Miednica 2 275/2009 majdan S K. udowa 3 275/2009 majdan S K. piszczelowa 3

85 s tudia archeozoologiczne Nr inw. Strefa Kość n Opis 275/2009 majdan S K. piętowa 275/2009 majdan S N 65 drobne fragmenty kości Razem 83 Wykop 53A, w-wa 8 09/2009 majdan SW Czaszka drobny fragment k. łzowej i jarzmowej prawej 09/2009 majdan SW Kr. piersiowe 2 09/2009 majdan SW Łopatka drobny fragment 09/2009 majdan SW K. ramienna prawa; -o*, 2** 09/2009 majdan SW K. udowa lewa; o-, 23 09/2009 majdan SW K. udowa lewa; o-, 2 09/2009 majdan SW K. udowa lewa; --, 2, niemal wyrośnięta 09/2009 majdan SW K. śródręcza/śródstopia Razem 9 co najmniej 3 osobniki *) Opis stanu zrośnięcia nasad z trzonem: (+) nasada zrośnięta, (-) nasada nie zrośnięta; określnik podany na pierwszym miejscu odnosi się do nasady bliższej, na drugim miejscu do nasady dalszej. **) Opis stanu zachowania kości: 23 cała, z nasadami bliższą i dalszą, - nasada bliższa lub jej fragment, 2 - trzon, 3 nasada dalsza lub jej fragment. *) Description of the state of ossification of the bases with the shaft: (+) ossified base, (-) non-ossified base, first indicator refers to proximal base, second to distal base. **) Description of the state of bone preservation: 23 complete with proximal and distal bases, proximal base or its fragment, 2 shaft, 3 distal base or its fragment. Tabela 36. Tum, st. grodzisko. Koń depozyt szkieletowy. Faza II (X/XI pocz. XII wieku) Table 36. Tum, site stronghold. Horse skeleton deposits. Phase II (0/ th century beginning of the 2 th century) Nr inw. Strefa Kość Liczba Opis Pomiary Wykop 77C, w-wa 7 664/200 majdan SW Kr. piersiowe 3 ++* 664/200 majdan SW K. piszczelowa prawa, ++, obszerny ubytek efekt gryzienia przez psa GL=356; SD=40,5; Bd=72,3; WH=40,4 cm 664/200 majdan SW Kości stępu 2 prawe 664/200 majdan SW K. śródstopia prawa GL=268; Bp=48,8; SD=3,; Bd=48,; WH=40,2 cm 664/200 majdan SW K. piętowa prawa GL=2,8; GB=5 664/200 majdan SW K. skokowa prawa 664/200 majdan SW Cz. palcowy bliższy tylny prawy GL=83,; Bp=52,2; SD=33,4; Bd=45,3 664/200 majdan SW Cz. palcowy środkowy tylny prawy GL=49,5; Bp=49,2; SD=4,; Bd=45,5 664/200 majdan SW Cz. palcowy dalszy tylny prawy Razem 2 *) por. tab. 35. *) cf. table 35.

86 346 Daniel Makowiecki Tabela 37. Tum, st. grodzisko. Koń depozyty szkieletowe. Faza III (poł. XIII poł. XIV wieku) Table 37. Tum, site stronghold. Horse skeleton deposits. Phase III (half of the 3 th century half of the 4 th century) Nr inw. Strefa Kość n Opis Pomiary Wykop 53B, w-wa 2 004/2009 majdan SW K. udowa prawa, 0 fragmentów, zachowana niemal w całości, o+* 004/2009 majdan SW K. piszczelowa prawa, ++, 23***; podłużne pęknięcia na trzonie 004/2009 majdan SW K. śródstopia prawa, o+, 23 Bd=5 004/2009 majdan SW K. śródstopia II lewa 004/2009 majdan SW K. śródstopia III lewa, +o Bp=48,5 004/2009 majdan SW K. śródstopia III lewa, ++; 23 GL=247,7; SD=30; Bd=48,; WH=29,4 cm 004/2009 majdan SW K. śródstopia III prawa, 23 Bd=48,5 004/2009 majdan SW K. śródstopia IV lewa 004/2009 majdan SW Cz. palcowy bliższy tylny lewy GL=80,3; Bp=52,4; SD=32,3; Bd=46,6 004/2009 majdan SW Cz. palcowy bliższy tylny prawy Bd=4,5 Razem 0 Wykop 6D, 64A; w-wa /200 majdan NE K. ramienna lewa, na głowie ślady ogryzania przez psa, ++ GLC=265,7; SD=33,4; Bd=82,2 0973/200 majdan NE K. ramienna prawa, zachowany niemal cały trzon Bd=82,3 i koniec dalszy 0973/200 majdan NE K. promieniowa prawa, zachowany fragment końca bliższego 0973/200 majdan NE K. promieniowa lewa, cała GL=329,4; Bp=83,9; SD=38,; Bd=75; WH=35,8 cm 0973/200 majdan NE K. łokciowa 2 prawa, lewa; ślady ogryzania na wyrostkach łokciowych obu kości 0973/200 majdan NE K. śródręcza prawa, część dalsza trzonu i koniec Bd=5,3 dalszy 0973/200 majdan NE Cz. palcowy środkowy przedni prawy GL=49; Bp=54.3; SD=45,7; Bd= /200 majdan NE Cz. palcowy dalszy przedni prawy Razem 9 Wykop 79B, w-wa /200 majdan NE K. promieniowa lewa Bd=75,8 268/200 majdan NE Kość nadgarstka promieniowa lewa 268/200 majdan NE Kość nadgarstka pośrodkowa lewa 268/200 majdan NE Kość nadgarstka III lewa 268/200 majdan NE Kość nadgarstka dodatkowa lewa 268/200 majdan NE K. śródręcza lewa Bp=50,4 268/200 majdan NE K. śródręcza IV lewa Razem 7 * i **) por. tab. 35. * i **) cf. table 35.

87 s tudia archeozoologiczne Tabela 38. Tum, st. kępa przygrodowa. Koń depozyt szkieletowy. Ob. 46. Faza II (X/XI pocz. XII wieku) Table 38. Tum, site Stronghold knoll. Horse skeleton deposits. Feature 46. Phase II 0/ th century beginning of the 2 th century) Nr inw. Wykop W-wa Kość Liczba Opis Pomiary 2057/20 99A, 0B 3 Czaszka P 2 lewy starty, uszkodzona część twarzowa i sieczna, widoczne ubytki k. szczękowych od strony policzkowej oraz koron zębów, widoczne ciemne zabarwienie na zębach oraz k. szczękowej po obu stronach policzkowych 2065/20 99A, 0B 4 Czaszka fr. kości skroniowej prawej okolice powierzchni stawowej do połączenia z żuchwą 2039/20 99A, 0B 2 K. gnykowa 2057/20 99A, 0B 3 Żuchwa lewa, widoczne ślady ognia; na P 2 ślady starcia przedniej części zęba efekt wędzidła, żuchwa mocniej zniszczona od strony policzkowej, samica 7 8 lat 2065/20 99A, 0B 4 Żuchwa prawa, fragment kąta z wyrostkiem stawowym 2065/20 99A, 0B 4 Żuchwa lewa, fragment kąta 2029/20 99B 2 Kr. szyjny I zachowany w całości 2029/20 99B 2 Kr. szyjny II zachowany w całości, +/+-* 2029/20 99B 2 Kr. szyjne III, +/-, zachowany w całości 2057/20 99A, 0B 3 Kr. szyjne 4 IV-VII; zachowane w całości, głowa zrośnięta, dół w trakcie zrastania 2057/20 99A, 0B 3 Kr. piersiowe 2 zachowane w całości; +-; ubytki na niektórych wyrostkach kolczystych; głowa zrośnięta, dół w trakcie zrastania 2045/20 0C 2 Kr. piersiowe / Kr. piersiowe 3 odcinek dalszy, +/+-, zachowane w całości, w porządku anatomicznym 2054/20 0C 3 Kr. piersiowe fragment łuku dogrzbietowego z wyrostkiem kolczystym 2056/20 0D 3 Kr. piersiowe o- 2057/20 99A, 0B 3 Kr. lędźwiowe 6 zachowane w całości; +-; na wyrostkach stawowych doogonowych II kręgu widoczne osteofity, szczególnie na wyrostku lewym 2067/20 0C 4 Kr. lędźwiowe o-; 23** 2067/20 0C 4 Kr. lędźwiowe 2 wyrostki poprzeczne 2057/20 99A, 0B 3 K. krzyżowa 204/20 99B 2 Żebra /20 99B 4 Żebra /20 99A,B 5 Żebra /20 99A, 0B 2 Żebra /20 99A, 0B 3 Żebra 40 uszkodzenia eksploracyjne 2065/20 99A, 0B 4 Żebra /20 0C 2 Żebra /20 0C 2 Żebra /20 0C 3 Żebra /20 0C 4 Żebra 2056/20 0D 3 Żebra 3 fragmenty 2057/20 99A, 0B 3 Miednica lewa, zachowana w całości, widoczne tylko przebarwienia na k. biodrowej część dogłowowa LP-M=70,8

88 348 Daniel Makowiecki Nr inw. Wykop W-wa Kość Liczba Opis Pomiary 2057/20 99A, 0B 3 Miednica prawa, zachowana w całości, stan zachowania dobry, bez śladów wietrzenia, niewielkie ubytki eksploracyjne 2045/20 0C 2 Miednica lewa, fragment k. kulszowej 2057/20 99A, 0B 3 K. udowa prawa, widoczne ślady zrastania z trzonem na końcu bliższym, koniec dalszy całkowicie zrośnięty; na obu kłykciach oraz bloczkach końca dalszego czarne ślady ognia szczególnie na kłykciu przyśrodkowym, cała kość w dobrym stanie, brak śladów wietrzenia, czytelne jedynie ciemne przebarwienia (od popiołu?) 2057/20 99A, 0B 3 K. udowa lewa, widoczne ślady zrastania z trzonem na końcu bliższym, koniec dalszy całkowicie zrośnięty; na obu kłykciach oraz bloczkach końca dalszego czarne ślady ognia więcej bardziej niż na kości prawej; część przebarwień barwy biało-siwej, cała kość w dobrym stanie, brak śladów wietrzenia, czytelne jedynie intensywne ciemne przebarwienia od strony dogłowowo-bocznej (od popiołu?) 2065/20 99A, 0B 4 K. piszczelowa prawa, niemal cały koniec bliższy oraz część doogonowa trzonu, część dogłowowa z obszernym ubytkiem spowodowanym przebywaniem w ogniu, barwa czarna 2056/20 0D 3 K. piszczelowa lewa, niemal cały koniec bliższy oraz część doogonowa trzonu, część dogłowowa z obszernym ubytkiem spowodowanym przebywaniem w ogniu, barwa czarna Razem 46 GL=370; Bp=08,5; SD=35; Bd=83,6; WH=28 cm Bp=08,4; SD=35,5 * i **) por. tab. 35. * i **) cf. table 35. Tabela 39. Tum, st. grodziskoi kępa przygrodowa. Pies depozyty szkieletowe. Faza II (X/XI pocz. XII wieku) Table 39. Tum, site stronghold and its knoll. Dog skeleton deposits. Phase II (0/ th century beginning of the 2 th century) Nr inw. Strefa Kość n Opis Pomiary Wykop 50D, w-wa /2009 majdan S Czaszka puszka mózgowa uszkodzona podczas eksploracji, starcie zębów - lekkie starcie wierzchołków koron, szew wieńcowy w trakcie zrastania, międzyczołowy niezrośnięty, czołowo-szczękowy w trakcie zrastania 0948/2009 majdan S K. ramienna prawa, +o*;2** 0966/2009 majdan S Kr. szyjne III, IV lub V 0966/2009 majdan S Łopatka prawa 0966/2009 majdan S K. ramienna lewa, ++, 23; uszkodzenia eksploracyjne Bd=3,8 0966/2009 majdan S K. udowa prawa Bp=40,3 0966/2009 majdan S K. piszczelowa lewa, 23 Bd=2,8 0966/2009 majdan S K. piszczelowa prawa, /2009 majdan S N 2 Razem 0

89 s tudia archeozoologiczne Nr inw. Strefa Kość n Opis Pomiary Wykop 00A, w-wa 2 86/20 kępa Czaszka 4 fragmenty, okolice podstawy, fr. k. skroniowej i szczękowa prawa; na zębie M guzki starte całkowicie 86/20 kępa Kr. piersiowe ++ 86/20 kępa Kr. lędźwiowe ++ 86/20 kępa Żebra 86/20 kępa K. ramienna prawa, ++; 23 GL=20,; Bp=24,6; SD=0,2; Bd=27,8; WH=38,5 cm 86/20 kępa K. ramienna lewa, ++; 23 86/20 kępa K. łokciowa lewa, +o; 86/20 kępa K. łokciowa 86/20 kępa Miednica fragment k. biodrowej 86/20 kępa K. udowa prawa, ++; 23 GL=29,2; Bp=32,5; SD=0,2; Bd=26,3; WH=39,3 cm 86/20 kępa K. udowa lewa, o+; 23 Bd=26,7 86/20 kępa K. piszczelowa prawa, ++; 23 GL=24,8; Bp=29; SD=9,7; Bd=9,2; WH=37,4 cn Razem 2 * i **) por. tab. 35. * i **) cf. table 35. Tabela 40. Tum, st. grodzisko. Pies depozyt szkieletowy. Faza III (poł. XIII poł. XIV wieku) Table 40. Tum, site stronghold. Dog skeleton deposits. Phase III (half of the 3 th century half of the 4 th century) Nr inw. Strefa Kość n Opis Obserwacje osteometryczne Wykop 52D, w-wa 5 026/2009 majdan SW Czaszka 2 fragmenty, kość szczękowa lewa i prawa 026/2009 majdan SW Żuchwa 2 lewa, prawa; zmiany patologiczne przyzębowe - stan LM =20,9 zapalny pomiędzy P 4 a M ; osobnik około 0 lub powyżej 0 lat, guzki zębów górnych i dolnych M starte niemal całkowicie 026/2009 majdan SW K. ramienna lewa Bd=26,6 Razem 4

90 350 Daniel Makowiecki Depozyty świni, podobnie jak bydła, pochodziły z tego samego okresu i z takich samych stref grodziska (tabela 35). Stwierdzono obecność kilku kości warchlaka (ryc. 60), przepalone kości z jednego osobnika o nie ukończonym procesie kostnienia (ryc. 6), a więc w wieku nie przekraczającym 2 miesięcy oraz depozyt złożony z kilku kości, pochodzących co najmniej z trzech młodych osobników. We wszystkich przypadkach reprezentowały one obydwie kończyny, tj. piersiową i miedniczną. Ostatni z depozytów, prawdopodobnie miał inną genezę niż pozostałe szczątki kostne, które wraz z nim zalegały w warstwie. Cechowała je jaśniejsza barwa i mniejszy stopień fosylizacji. W przypadku konia, w większości są to elementy pochodzące od mocno zdekompletowanych kośćców, reprezentujących Ryc. 60. Tum, st. grodzisko. Świnia szczątki z osobnika (warchlaka), kończynę piersiową, bądź miedniczną. Wydobyto je z warstw majdan S (faza II, nr inw. 966/2009): a) łopatka, b) k. ramienna, c) k. łokciowa, d) miednica, e) k. śródręcza/śródstopia. majdanu SW i NE (tabela 36 i 37). Fig. 60. Tum, site stronghold. Pig remains of one individual Pierwszy z nich, z warstwy datowanej na II fazę składa się z trzech (a piglet), courtyard S, phase II, inv. no 966/2009: a) scapula, b) humerus, c) ulna, d) pelvis, e) metacarpal/metatarsal. kręgów piersiowych oraz kości wchodzących w skład kończyny miednicznej. Wysokość w kłębie zwierzęcia oszacowano na 40 cm (tabela 36). Natomiast z fazy III pochodzi kilka kości reprezentujących kończynę miedniczną osobnika, którego wysokość, ustalona na podstawie długości kości śródstopia, wynosiła 29,4 cm (tabela 37). W warstwach strefy NE znajdowało się odpowiednio dziewięć i siedem kości, pochodzących z kończyny piersiowej. W przypadku pierwszego z depozytów, na podstawie jednej z kości promieniowych, ustalono wielkość osobnika na 35,8 cm. Ponadto na jego kości ramiennej oraz łokciowych widoczne były ślady ogryzania przez psa (tabela 37).

91 s tudia archeozoologiczne Ryc. 6. Tum, st. grodzisko. Świnia przepalone kości z jednego osobnika (majdan S, faza II, nr inw. 275/2009). Fig. 6. Tum, site stronghold. Pig burned bones of one individual (courtyard S, phase II, inv. no 275/2009).

92 352 Daniel Makowiecki Ryc. 62. Tum, st. kępa przygrodowa. Depozyt szkieletowy konia (kępa, faza II, ob. 46): a) czaszka (nr inw. 2065/20), b) żuchwa lewa (nr inw. 2057/20), c) odcinek szyjny kręgosłupa (nr inw. 2029/20 i 2057/20), d) odcinek piersiowy, lędźwiowy i k. krzyżowa (nr inw. 2045/20, 2054/20, 2056/20, 2057/20 i 2067/20), e) k. piszczelowa (nr inw. 2056/20), f) miednice (nr inw. 2045/20 i 2057/20), g) k. udowe (nr inw. 2057/20). Fig. 62. Tum, site its knoll. Horse skeleton deposit (extramural activity area, phase II, inv. no 46): a) skull (inv. no 2065/20), b) left mandible (inv. no 2057/20), c) Cervical vertebrae (inv. no 2029/20 and 2057/20), d) sections of thoracic, lumbar and sacral vertebrae (inv. no 2045/20, 2054/20, 2056/20, 2057/20 and 2067/20), e) tibia (inv. no 2056/20), f) pelvises (inv. no 2045/20 and 2057/20), g) femurs (inv. no 2057/20).

93 s tudia archeozoologiczne Z kępy przygrodowej, z ob. 46, pochodzi kościec konia, z którego zachowały się pozostałości czaszki, żebra oraz niektóre z kości kończyny miednicznej (tabela 38, ryc. 62). Nie stwierdzono obecności elementów kończyny piersiowej. Wiek osobniczy zwierzęcia oceniono na 7 8 lat. Czaszka i żuchwa były uszkodzone, z ciemnymi zabarwieniami na zębach, będących śladami ognia. Na zębie przedtrzonowym P 2, stwierdzono ślady starcia przedniej części korony. Natomiast na II kręgu lędźwiowym zauważono zmiany patologiczne w postaci osteofitów. Na obydwu kościach udowych widoczne były ślady ognia, a na piszczelowych ubytki spowodowane przebywaniem w ogniu (ryc. 62). Ryc. 63. Tum, st. kępa przygrodowa. Pies elementy szkieletu (faza II, nr inw. 86/20. Fig. 63. Tum, site Stronghold knoll. Dog skeletal elements (phase II, inv. no 86/20.

94 354 Daniel Makowiecki Nieliczne kości pochodziły od trzech szkieletów psa. Odkryto je w warstwach z fazy II w S części majdanu i kępy przygrodowej oraz z fazy III w części SW majdanu. Pierwszy z nich reprezentowany był przez 0 kości, pochodzących od osobnika, którego wiek ustalono na około 0 lat (tabela 39). Drugi, także niekompletny, należał do zwierzęcia o wysokości w kłębie około cm (tabela 39, ryc. 63). Ryc. 64. Tum, st. grodzisko. Pies elementy szkieletu (majdan SW, faza III, nr inw. 026/2009): a-b) czaszka kości szczękowe, c) k. ramienna lewa, d) żuchwa lewa, e) żuchwa prawa. Fig. 64. Tum, site stronghold. Dog skeletal elements (courtyard SW, phase III, inv. no 026/2009): a-b) skull maxillae, c) left humerus, d) left mandible, e) right mandible.