ANALIZY ZWIERZĘCYCH SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Z OBIEKTÓW KULTURY TRZCINIECKIEJ, ZBADANYCH NA STAN. 17 W SMROKOWIE, GM. SŁOMNIKI

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010 DANUTA MAKOWICZ-POLISZOT ANALIZY ZWIERZĘCYCH SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Z OBIEKTÓW KULTURY TRZCINIECKIEJ, ZBADANYCH NA STAN. 17 W SMROKOWIE, GM. SŁOMNIKI Analizowany zespół kostny pochodzi z dwóch obiektów (nr 11 i ), wyeksplorowanych na stanowisku wielokulturowym w Smrokowie stan. 17, gm. Słomniki, pow. krakowski. Odkryto w nich materiały, datowane na II okres epoki brązu, związane z rozwojem kultury trzcinieckiej na obszarach lessowych Wyżyny Małopolskiej. Metoda badań Zwierzęce szczątki kostne ze Smrokowa poddane zostały analizom zoologicznym, na które złożyły się oznaczenia gatunkowe i anatomiczne, oszacowania ilościowe (kości i osobników), pomiary kości oraz określenia wieku, płci i wielkości zwierząt, jak również obserwacje śladów oraz zmian patologicznych i anomalii na kościach. Przy oszacowaniach liczb kości (NISP Number of Identified Specimens per Species) stosowano zasadę, zgodnie z którą szczątki składające się na jedną kość oraz elementy szkieletu należące do jednego osobnika traktowane są jako pojedynczy egzemplarz. Obliczenia najmniejszych liczb osobników (MNI Minimum Number of Individuals) wykonywano w obrębie obiektów, przy uwzglęnianiu zróżnicowania wieku, płci i wielkości zwierząt (Bökönyi 1970; Chaplin 1971, 70-75). Pomiary kości przeprowadzano zgodnie z ustaleniami A. Driesch (1976). Wiek zwierząt określano na podstawie stopnia skostnienia szkieletu oraz zmian, które są związane z rozwojem i zużyciem zębów. Rozróżniano cztery podstawowe klasy wieku: 1 osobników młodych (juvenilis), 2 prawie dorosłych (subadultus), 3 dorosłych i dojrzałych (adultus + maturus), 4 starych (senilis; Uerpmann 1972, 15-16; Makowicz-Poliszot 1983, 269). W odniesieniu do szkieletu konia wiek określono dzięki ocenie kształtu i powierzchni trącej zębów siecznych (Lutnicki 1972). Płeć zwierząt rozróżniono na podstawie kości bydła, owcy, świni oraz konia. Dla gatunków tych elementami diagnostycznymi były możdżenie rogowe (bydło, owca), śródręcza (bydło) oraz kości szczękowe (koń) i żuchwowe (świnia, koń). Wielkość zwierząt określano biorąc pod uwagę pomiary kości oraz obliczenia wysokości w kłębie, które wykonano dla bydła, psa oraz konia przy uwzględnieniu odpowiednich wskaźników (Matolcsi 1970; Harcourt 1974; Vitt 1952). W celu określenia wielkości bydła oraz konia zastosowano również metodę punktową. W metodzie tej uwzględniono wyniki pomiarów niektórych kości oraz obliczeń wysokości w kłębie, uzyskanych dla przedstawicieli tych gatunków, pochodzących z terenów Polski z okresu od neolitu po średniowiecze (Lasota-Moskalewska 1984; 1997, ; Lasota-Moskalewska, Kobryń, Świeżyński 1987; Kobryń 1989). Wartości te, wyrażone w mm (pomiary) lub cm (wysokości w kłębie), przeliczono na punkty w skali od 0 do 100. Następnie skalę 100-punktową podzielono na trzy klasy: a) wielkości małych od 0 do 30 punktów, b) średnich od 31 do 70 punktów oraz c) dużych od 71 do 100 punktów. Przyporządkowanie wyróżnionym klasom wyników pomiarów kości oraz obliczeń wysokości w kłębie, uzyskanych dla bydła oraz konia ze Smrokowa, umożliwiło określenie wielkości tych zwierząt. Wyniki badań Materiał kostny ze Smrokowa składa się z 291 szczątków, wśród których fragmenty nie nadające się do oznaczenia gatunkowego stanowią około 43%. Szczątki oznaczone pochodzą od ssaków domowych i dzikich (tab. 1). 73

2 Ssaki domowe 74 Kości ssaków domowych występują najliczniej w materiale ze Smrokowa (tab. 1). Ich udział w grupie ssaków jest bardzo wysoki i wynosi ok. 99% wg NISP oraz ok. 95% wg MNI (tab. 2). Są one reprezentowane przez następujące gatunki: bydło Bos taurus L., kozy/owce Capra hircus L./Ovis aries L., świnię Sus domesticus L., psa Canis familiaris L. oraz konia Equus caballus L. Proporcje ilościowe ustalone dla tych gatunków na podstawie NISP i MNI przedstawiają się odmiennie. Według NISP pierwsze miejsce wśród ssaków domowych zajmuje bydło, natomiast na kolejnych pozycjach znajdują się kozy/owce, świnia oraz pies. Odsetek kości konia jest najmniejszy i odpowiada kilku procentom. Na podstawie obliczeń MNI na pierwszym miejscu pod względem ilościowym znajduje się również bydło, natomiast na drugim świnia, a następnie koza z owcą, pies oraz koń. Materiał kostny konia składa się ze szkieletu jednego osobnika, który opisany zostanie oddzielnie oraz trzech kości, które nie należą do tego szkieletu (tab. 3). Strukturę wieku zwierząt domowych przedstawiono dla głównych gatunków hodowlanych (bydła, kóz/owiec, świni; tab. 5). Analiza zebranych danych wskazuje na wysokie odsetki osobników dorosłych i dojrzałych w przypadku bydła i kóz/owiec (równe ok. 80% i ok. 65% wg NISP) oraz znacznie mniejszy udział osobników z tej grupy wieku w odniesieniu do świni (równy ok. 29% wg NISP). Wyniki te nie są jednak w pełni miarodajne, ponieważ ilości kości, na podstawie których określono wiek śmierci zwierząt, nie są duże. Płeć oznaczono biorąc pod uwagę kości bydła (możdżenie rogowe, śródręcza), owcy (możdżeń rogowy) oraz świni (kość żuchwowa). Należą one do trzech osobników żeńskich (w tym dwóch reprezentujących bydło oraz jednego, pochodzącego od świni), dwóch kastratów (bydło) oraz jednego samca (barana; tab. 9, 15, 26, 29). Ogółem zmierzono 47 kości bydła, drobnych przeżuwaczy, świni oraz psa (tab. 9-35). Na podstawie śródręczy bydła (należących do samic) obliczono wysokość w kłębie, która waha się w zakresie od 116,1 do 117 cm (tab. 15). Analiza rozkładu wyników pomiarów kości bydła i obliczeń wysokości w kłębie, uzyskanych dla tego gatunku w skali punktowej (ryc. 1) wskazuje na obecność w większości osobników średniej wielkości, którym odpowiadają punkty o rozpiętości od 40 do 6 Trzy punkty (o zakresie od ) charakteryzują osobniki duże, z których jeden może pochodzić od formy przejściowej pomiędzy bydłem a turem lub od mieszańca, będącego efektem krzyżówki formy domowej i dzikiej bydła. Wysokość w kłębie obliczono również na podstawie pomiarów kości ramiennej, promieniowej i łokciowej psa (tab ). Wynosi ona 49,5 cm i odpowiada osobnikowi średniej wielkości (Makowicz-Poliszot, Szmoniewski 2004, s. 524). W zespole kości bydła (liczącym 110 szczątków) występują prawie wszystkie elementy szkieletu łącznie z członami palcowymi. Materiały kostne kóz/owiec, świni oraz psa złożone są z kilkudziesięciu szczątków. W przypadku drobnych przeżuwaczy brakuje członów palcowych, natomiast zidentyfikowane fragmenty kości reprezentują różne partie szkieletu. Wśród szczątków psa brakuje większości kręgów oraz niektórych kości kończyn tylnych. Kości konia (poza elementami należącymi do szkieletu jednego osobnika), występujące w ilości kilku sztuk pochodzą z dalszych odcinków kończyn (tab. 6). Materiał kostny bydła rozdzielono ze względu na przynależność do wartościowych i małowartościowych części tuszy (tab. 8). Analiza uzyskanych danych świadczy o przewadze ostatnio wymienionych, wśród których zaznacza się najwyższy udział kości głowy, równy ok. 35%. Odsetki elementów z wartościowych części tuszy odpowiadają kilkunastu procentom i są najwyższe w przypadku tułowia (16,4%). Szkielet konia W jamie nr odkryto prawie kompletny szkielet konia w wieku ponad 20 lat, a więc bardzo starego (senilis), o wysokości w kłębie zamykającej się w granicach od 2,4 do 8,4 cm, płci męskiej, na co wskazuje obecność kłów w szczękach i żuchwach (tab. 3, 41-42, 45, 47, 49, 54). W szkielecie brakowało tylko pojedynczych elementów (tab. 6): kości pośrodkowej z nadgarstka lewego, dwóch kości stępu I+II (prawej i lewej) oraz jednej kości stępu IV (lewej), kości śródstopia II (prawej) i IV (lewej) oraz trzeszczek członów palcowych I i III (pęcinowych i kopytowych) w ilości kilku sztuk. Czaszka konia po wyeksplorowaniu rozpadła się na ok. 100 fragmentów. Ponadto łopatka prawa zachowała się w połowie wielkości, natomiast z kości strzałkowych pozostały tylko końce bliższe. Pozostałe kości szkieletu były dobrze zachowane. Wyniki pomiarów kości konia oraz obliczeń wysokości w kłębie przeliczono na punkty, których wartości zamknęły się w granicach od 37 do 95 (ryc. 2). Stwierdzono, że wymiary większe (od 45 do 95 punktów) ma odcinek zeugopodialny (kości promieniowe i piszczelowe), wymiary mniejsze (od 40 do 75 punktów) odnoszą się do odcinka metapodialnego (śródręcza, śródstopia), natomiast wymiary najmniejsze (od 35 do 57 punktów) cechują odcinek akropodialny (człony palcowe). Biorąc pod uwagę uzyskane obliczenia wysokości w kłębie można przyjąć, że omawiany szkielet pochodzi od konia niskiego, typu tarpana. Na podstawie wskaźników szerokości trzonów śródręczy, które odpowiadają wartościom równym 15,8 oraz 17,0 można go zaliczyć do konia średnio grubonogiego oraz grubonogiego (Lasota-Moskalewska 1997, 162).

3 Ssaki dzikie Ssaki dzikie reprezentowane są tylko przez 2 gatunki: jelenia Cervus elaphus L. oraz sarnę Capreolus capreolus L. Udział kości tych zwierząt wśród wszystkich szczątków ze Smrokowa jest bardzo mały i nie przekracza 1%, natomiast w grupie ssaków wynosi 1,6% wg NISP oraz 6,5% wg MNI (tab. 1, 2, 4, 7). Ocena śladów na kościach oraz zmian patologicznych i anomalii W zespole szczątków ssaków domowych znajduje się jedna kość ze śladami wskazującymi na konsumpcję mięsa. Jest to fragment kości czołowej bydła z nacięciami, które mogły powstać w czasie skórowania, czyli ściągania skóry ze zwierzęcia (ryc. 3). W badanym materiale zidentyfikowano również kości ze zmianami patologicznymi. Należą do nich: człon palcowy I bydła ze zmianami wytwórczymi i zwyrodnieniowymi tzw. nakostniakami (ryc. 4; tab. 23) oraz dwa człony palcowe (I i II) konia ze zmianami rozrostowymi i zapalnymi (szpat; ryc. 5). Na kościach ssaków domowych zaobserwowano również anomalie. Jedna z nich wystąpiła na kości żuchwowej bydła, w której trzeci trzonowiec M3 jest dwupłatowy (ryc. 6 a-c; tab. 10), w związku z czym ma kształt zbliżony do drugiego trzonowca (M2). Inny rodzaj anomalii odnosi się do żuchwy konia (należącej do szkieletu), w której wystąpiły w postaci szczątkowej dwa dodatkowe czwarte siekacze (prawy i lewy I4, ryc. 7; tab. 37). Jest to tzw. polyodontia, która przejawia się zwielokrotnieniem liczby zębów. Podsumowanie Zespół kostny ze Smrokowa składa się z kilkuset szczątków, nie jest więc zbyt liczny. Dominują w nim kości ssaków domowych, co wskazuje na główną rolę hodowli w dostarczaniu pożywienia mięsnego (tab.1, 2). Wśród szczątków tych zwierząt najliczniej występują elementy szkieletu bydła, natomiast mniejszą liczebność mają kości pozostałych gatunków (tab. 3). Można przypuszczać, że bydło oraz drobne przeżuwacze hodowane były nie tylko na mięso, lecz również dla wartości przyżyciowych, takich, jak mleko, wełna, nawóz, siła robocza, natomiast chów świń był typowo ukierunkowany na mięso. Wskazują na to wyniki badań nad strukturą wieku wymienionych gatunków (tab. 5) oraz obecność w materiale kostnym możdżeni rogowych wołów (tab. 9), które mogły być wykorzystywane do pracy w zaprzęgu. Rozdzielenie elementów tułowia bydła na części tuszy mniej i bardziej wartościowe (tab. 8) może świadczyć o uzupełnianiu diety mięsnej głowizną (wysoki odsetek kości głowy) oraz o preferowaniu (spośród części wartościowych) elementów, odpowiadających takim częściom tuszy (wyróżnianym obecnie), jak szyja, karkówka, antrykot, mostek, szponder, rozbratel i rostbef. Wyniki pomiarów kości oraz obliczeń wysokości w kłębie, uzyskanych dla bydła ze Smrokowa wskazują na hodowlę zwierząt średniorosłych (o wysokości w kłębie równej 116 do 117 cm) i dużych, wśród których mogły występować osobniki z zakresu przejściowego pomiędzy bydłem a turem lub będące efektem krzyżówek tych gatunków (tab. 9-25; ryc. 1). Obliczenia wysokości w kłębie, uzyskane na podstawie pomiarów kości psa (tab ) odpowiadają wartości 49,5 cm i odnoszą się do psów średniej wielkości. Rezultaty analizy osteometrycznej, przeprowadzonej dla kości szkieletu konia ze Smrokowa (tab ; ryc. 2) mogą świadczyć o utrzymywaniu koni typu tarpana, o wysokości w kłębie równej ok. 2-8 cm, które mogły należeć do tzw. koni średnio grubonogich oraz grubonogich. Instytut Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Krakowie 75

4 LITERATURA Bökönyi S A new method for determination of the number of individuals in animal bone material, American Journal of Archaeology 74, Chaplin R. E The Study of Animal Bones from Archaeological Sites, London-New York. Driesch A A guide to the measurement of animal bones from archaeological sites, Peabody Museum Bulletins 1, I-IX, 1- Harcourt R. A The Dog in Prehistoric and Early Historic Britain, Journal of Archaeological Science 1, Kobryń H Zastosowanie metody punktowej w badaniach wykopaliskowych szczątków kostnych konia, Archeologia Polski 34/1, 7-1 Lasota-Moskalewska A Morphotic changes of domestic cattle skeleton from the Neolithic Age to the beginning of the Iron Age, Wiadomości Archeologiczne 45/2, Podstawy archeozoologii. Szczątki ssaków, Warszawa. Lasota-Moskalewska A., Kobryń H., Świeżyński K Changes in the size of the domestic and wild pig from the Neolithic to the Middle Age, Acta Theriologica 32, 51-8 Lutnicki W Uzębienie zwierząt domowych, Warszawa-Kraków. Makowicz-Poliszot D Hodowla zwierząt u społeczności ludzkich dorzecza górnej Wisły w eneolicie i we wczesnej epoce brązu. (Uwagi o programie badań), Sprawozda - nia Archeologiczne 35, Makowicz-Poliszot D., Szmoniewski B., Sz Archeozoological analysis of an early medieval animal-human burial in Stradów, site III, Sprawozdania Archeologiczne 56, Matolcsi J Historische Erforschung der Kőrpergrősse des Rindes auf Grund von ungarischem Knochenmaterial, Zeitschrift für Tierzüchtung und Züchtungsbiologie 87/2, 89- Uerpmann H. P Tierknochenfunde und Wirtschaftsarchäologie. Eine kritische Studie der Methoden der Osteo- Archäologie, Abhandlungen und Berichte, Archäologische Informationen Vitt V. O Lošadi Pazyrykskich Kurganov, Sovetskaja Archeologia 16,

5 Tabela Smroków, stan. 1 Zestawienie szczątków zwierząt Table Smroków, site 1 List of animal remains Grupa zwierząt n % Ssaki domowe ,4 Ssaki dzikie 2 0,7 Nie określone ,9 Razem Tabela Smroków, stan. 1 Udział ssaków domowych i dzikich w materiale kostnym Table Smroków, site 1 Proportion of domestic and wild mammals in bone material Grupa zwierząt NISP MNI n % n % Ssaki domowe , ,6 Ssaki dzikie 2 1,2 2 5,4 Razem Tabela Smroków, stan. 1 Udział poszczególnych gatunków ssaków domowych w materiale kostnym (* w tym szkielet 1 osobnika) Table Smroków, site 1 Proportion of particular species of domestic mammals in bone material (* including a skeleton of 1 specimen) Gatunek NISP MNI n % n % Bos taurus L , ,5 Capra hircus L. Ovis aries L , Sus domesticus L ,6 9 25,7 Canis familiaris L. 15 9,1 6 17,1 Equus caballus L. 4* 2,4 2 5,7 Razem Tabela Smroków, stan. 1 Udział poszczególnych gatunków ssaków dzikich w materiale kostnym Table Smroków, site 1 Proportion of particular species of wild mammals in bone material Gatunek NISP MNI n % n % Cervus elaphus L Capreolus capreolus L Razem Tabela Smroków, stan. 1 Struktura wieku bydła, kóz/owiec oraz świni w materiale kostnym Table Smroków, site 1 Age structure of cattle, goats / sheep and pigs in bone material Klasa wieku Bos taurus L. Capra hircus L. Ovis aries L. Sus domesticus L. NISP MNI NISP MNI NISP MNI n % n % n % n % n % n % juvenilis 4 8,2 2 18,2 1 5, ,3 3 33,3 subadultus 6 12,2 2 18,2 5 29, ,4 3 33,3 adultus + maturus 39 79,6 7 63, , ,4 2 22,3 senilis 1 5,9 1 11,1 Razem

6 Elementy szkieletu Tabela Smroków, stan. 1 Elementy szkieletu ssaków domowych w materiale kostnym (* szkielet konia liczony wg NISP jako jedna jednostka osteologiczna) Table Smroków, site 1 Elements of domestic mammal skeletons in bone material (* horse skeleton counted acc. to NISP as one osteological unit) Bos taurus L. Capra hircus L. Ovis aries L. Ovis aries L. Sus domesticus L. Canis familiaris L. Equus caballus L. Processus cornualis 9 1 Cranium * Mandibula Dentes Os hyoideum 1 Vertebrae cervicales Vertebrae thoracales 5 18 Vertebrae lumbales 1 6 Vertebrae caudales 16 Sacrum 1 1 Costae Sternum 6 Scapula Humerus Radius Ulna Carpalia 3 Metacarpus Pelvis Femur Patella 2 Tibia Fibula 2 Os malleolare 1 Tarsalia Metatarsus Metapodium 3 Phalanx I Phalanx II Phalanx III 2 4 Ossa sesamoidea 1 5 Razem

7 Tabela Smroków, stan. 1 Elementy szkieletu ssaków dzikich w materiale kostnym Table Smroków, site 1 Elements of wild mammal skeletons in bone material Tabela Smroków, stan. 1 Rozdział elementów szkieletu bydła na wartościowe i małowartościowe części tuszy na podstawie materiału kostnego Table Smroków, site 1 Division of cattle skeleton elements into more and less valuable cuts of meat on the basis of bone material Elementy szkieletu Cervus elaphus L. Capreolus capreolus L. Mandibula 1 Dentes 1 Razem 1 1 Część anatomiczna Wartościowe części tuszy Tułów (szyja, karkówka, antrykot, mostek, szponder, rozbratel, rostbef) Bliższe odcinki kończyny piersiowej (łopatka, goleń przednia) Bliższe odcinki kończyny miednicznej (udziec, goleń tylna) Bos taurus L. n % 18 16,4 11,8 15,7 Małowartościowe części tuszy Głowa (głowizna) 39 35,4 Dalsze odcinki kończyny piersiowej (nogi, stopki) Dalsze odcinki kończyny miednicznej (nogi, stopki) 14 12, ,0 Razem Tabela 9. Wyniki pomiarów możdżeni rogowych bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 obwód u podstawy, 2 największa średnica podstawy, 3 najmniejsza średnica podstawy, 4 dł. po największej krzywiźnie, 5 wskaźnik, 6 płeć (k. kastrat) Table 9. Measurement results for horncores of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 circumference at the base, 2 maximum diameter of the base, 3 minimum diameter of the base, 4 length of the largest curvature, 5 index, 6 gender (c. castrate) Tabela 10. Wyniki pomiarów kości żuchwowych bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 dł. P2-M3, 2 a) dł. M3, 2 b) szer. M3, 2 c) stopień starcia M3 (* anomalia M3 [dwupłatowy]) Table 10. Measurement results for mandibular bones of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length P2-M3, 2 a) length M3, 2 b) width M3, 2 c) abrasion degree of M3 (* anomaly M3 [biplane]) 290/03 316/03 315/03 252/03 247,0 90,5 65,0 71,8 k. (86,0) k. a) b) c) 28,0* 14,5 ++ 7,0 36,5 15,5 +/++ 79

8 Tabela 1 Wyniki pomiarów łopatek bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 najmniejsza dł. szyjki, 2 największa dł. wyrostka stawowego, 3 dł. panewki, 4 szer. panewki Table 1 Measurement results for scopulae of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 minimum length of neck, 2 maximum length of articular process, 3 length of glenoid cavity, 4 width of glenoid cavity Tabela 1 Wyniki pomiarów kości ramiennej bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. końca dalszego, 2 największa szer. bloczka, 3 głęb. końca dalszego Table 1 Measurement results for humerus of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width of the farther end, 2 maximum width of trochlea, 3 depth of the farther end 287/03 315/03 287/03 50,5 74,0 63,0 54,0 (63,0) 83,5 71,0 55,0 79,0 70,0 71,0 Tabela. Wyniki pomiarów kości promieniowej bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. końca dalszego, 2 największa szer. powierzchni stawowej dalszej, 3 głęb. końca dalszego Table. Measurement results for radius of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width of the farther end, 2 maximum width of farther articular surface, 3 depth of the farther end Tabela 1 Wyniki pomiarów kości łokciowych bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 głęb. od wyrostka haczykowatego, 2 największa szer. powierzchni stawowej bliższej Table 1 Measurement results for ulnae of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 depth from unicate process, 2 maximum width of nearer articular surface 287/03 75,0 51,0 285/03 82,5 80,0 54,0 316/03 72,5 54,0 Tabela 1 Wyniki pomiarów śródręczy bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer. końca bliższego, 3 najmniejsza szer. trzonu, 4 największa szer. końca dalszego, 5 głęb. końca bliższego, 6 najmniejsza głęb. trzonu, 7 głęb. końca dalszego, 8 wskaźnik szer. trzonu, 9 płeć (ż. osobnik żeński), 10 wys. w kłębie (w cm) (* osobnik prawie dorosły) Table 1 Measurement results for metacarpi of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width of the nearer end, 3 minimum width of the shaft, 4 maximum width of the farther end, 5 depth of the nearer end, 6 minimum depth of the shaft, 7 depth of the farther end, 8 indicator of width of the shaft, 9 gender (ż. female), 10 withers height (in cm) (* almost mature specimen) /03 194,0* 58,0 33,0 59,0 36,0 21,5 31,5 17,0 ż. 117,0 316/03 192,5 56,0 30,5 58,0 35,5 21,0 31,5 15,8 ż. 116,1 80

9 Tabela 1 Wyniki pomiarów kości miednicznej bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 dł. panewki Table 1 Measurement results for pelvis of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length of acetabulum Tabela 1 Wyniki pomiarów kości piszczelowych bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. końca dalszego, 2 głęb. końca dalszego Table 1 Measurement results for tibiae of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width of the farther end, 2 depth of the farther end 252/03 290/03 (66,0) 67,0 48,5 68,0 50,5 Tabela 1 Wyniki pomiarów strzałeczki bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa głęb. Table 1 Measurement results for osmalleolare of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum depth Tabela 19. Wyniki pomiarów kości skokowej bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł. bocznej połowy, 2 największa dł. przyśrodkowej połowy, 3 głęb. bocznej połowy, 4 głęb. przyśrodkowej połowy, 5 największa szer. końca dalszego Table 19. Measurement results for talus of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length of side half, 2 maximum length of medial half, 3 depth of side half, 4 depth of medial half, 5 maximum width of the farther end 290/03 290/03 35,5 66,5 59,5 39,0 39,5 49,0 Tabela 20. Wyniki pomiarów kości piętowej bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer., 2 największa głęb. Table 20. Measurement results for calcaneus of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width, 2 maximum depth Tabela 2 Wyniki pomiarów kości stępu ośrodkowej +IV bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. Table 2 Measurement results for centrotarsal bone +IV of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width 290/03 315/03 48,0 57,5 54,5 81

10 Tabela 2 Wyniki pomiarów śródstopi bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. końca bliższego, 2 największa szer. końca dalszego, 3 głęb. końca bliższego, 4 głęb. końca dalszego Table 2 Measurement results for metatarsi of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width of nearer end, 2 maximum width of farther end, 3 depth of nearer end, 4 depth of farther end Tabela 2 Wyniki pomiarów członów palcowych I bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł. bocznej połowy, 2 największa szer. końca bliższego, 3 najmniejsza szer. trzonu, 4 największa szer. końca dalszego, 5 przedni (prz.), tylny (t.) (* kość nieforemna [narośla kostne tzw. nakostniaki], ** osobnik prawie dorosły) Table 2 Measurement results for phalanges I of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length of lateral half, 2 maximum width of nearer end, 3 minimum width of the shaft, 4 maximum width of farther end, 5 front (prz.), back (t.) (* deformed bone [bony excrescence known as ringbone], ** almost mature specimen) 279/03 297/03 316/03 276/03 286/03 314/03 49,0 44,5 43,0 52,5 29,5-28, ,0* 38,5 31,0 41,0 prz. 58,0** 30,0 24,5 27,5 prz. Tabela 2 Wyniki pomiarów członów palcowych II bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer. końca bliższego, 3 najmniejsza szer. trzonu, 4 największa szer. końca dalszego, 5 przedni (prz.), tylny (t.) Table 2 Measurement results for phalanges II of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width of the nearer end, 3 minimum width of the shaft, 4 maximum width of the farther end, 5 front (prz.), back (t.) 38,0 30,0 23,0 24,0 prz. 40,0 28,5 22,5 24,0 prz. Tabela 2 Wyniki pomiarów członu palcowego III bydła Bos taurus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa (przekątna) dł. podeszwy, 2 dł. powierzchni grzbietowej, 3 szer. w środku podeszwy, 4 przedni (prz.), tylny (t.) (* - osobnik prawie dorosły) Table 2 Measurement results for phalange III of cattle Bos taurus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum (diagonal) length of sole, 2 length of dorsal surface, 3 width in centre of sole, 4 front (prz.), back (t.) (* almost mature specimen) 314/03 67,5* 51,5 21,0 prz. 65,5 52,0 21,0 prz. 82

11 Tabela 2 Wyniki pomiarów możdżenia rogowego owcy Ovis aries L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 obwód u podstawy, 2 największa średnica podstawy, 3 najmniejsza średnica podstawy, 4 płeć (m. osobnik męski) Table 2 Measurement results for horncore of sheep Ovis aries L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 perimeter at base, 2 maximum diameter of base, 3 minimum diameter of base, 4 gender (m. male) 299/03 150,0 52,5 41,5 m. Tabela 29. Wyniki pomiarów kości żuchwowych świni Sus domesticus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 dł. M3Id, 2 dł. M3C, 3 dł. M3P1, 3 a) dł. M3P2, 4 dł. M1M3, 5 dł. P1P4, 5 a) dł. P2P4, 6 a) dł. M3, 6 b) szer. M3, 6 c) stopień starcia M3, 7 dł. P2I3, 8 dł. spojenia, 9 a) wys. z tyłu M3, 9 b) wys. przed M1, 9 c) wys. przed P2, 10 największa średnica zębodołu C, 11 płeć (ż. osobnik żeński, m. osobnik męski) Table 29. Measurement results for mandibular bones of pig Sus domesticus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length M3Id, 2 length M3C, 3 length M3P1, 3 a) length M3P2, 4 length M1M3, 5 length P1P4, 5 a) length P2P4, 6 a) length M3, 6 b) width M3, 6 c) abrasion degree of M3, 7 length P2I3, 8 length of symphysis, 9 a) height at back of M3, 9 b) height before M1, 9 c) height before P2, 10 maximum diameter of tooth socket C, 11 gender (ż. female, m. male) 274 Tabela 2 Wyniki pomiarów kości ramiennej owcy Ovis aries L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. końca dalszego, 2 największa szer. bloczka, 3 głęb. końca dalszego Table 2 Measurement results for humerus of sheep Ovis aries L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width of farther end, 2 maximum width of trochlea, 3 depth of farther end 27,0 25,5 23,0 a) a) a) b) c) 9. a) b) c) ,0 16,0 ++/ ,0 140,0 5,0 107,5 72,0 62,5 36,0 38,0 17, ,0 76,0 52,5 46,5 49,5,0 ż. 31,0 (15,0) ++ Tabela 2 Wyniki pomiarów kości miednicznej owcy Ovis aries L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 dł. panewki Table 2 Measurement results for pelvis of sheep Ovis aries L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length of acetabulum 315/03 29,0 83

12 Tabela 30. Wyniki pomiarów czaszki psa Canis familiaris L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 dł. A-P, 2 dł. tylny brzeg kłykcia potylicznego-p, 3 dł. B-P, 4 dł. B-S, 5 dł. S-P, 6 dł. B-N, 7 dł. A-środek czoła, 8 dł. N-P, 9 a dł. O-F, 9 b dł. F-P, 9 c w.p.c.=(f-p):(o-f)x100, 10 dł. N-Rh, 11 dł. jamy czaszkowej, 12 - dł. przedni brzeg oczodołu-p, dł. St-P, a dł. podniebienia, 14 dł. St-Po, 14 a dł. horyzontalnej części kości podniebiennej, 15 dł. szeregu zębów policzkowych (dł. M3-C), 16 dł. M1-M2, 17 dł. P1-P4, 18 dł. P4, 18 a największa szer. P4, 19 dł. zębodołu P4, 20 dł./szer. M1, 21 dł./szer. M2, 22 największa średnica puszki kości skroniowej, 23 szer. Ot-Ot, 24 szer. pomiędzy otworami słuchowymi, 25 największa szer. pomiędzy kłykciami stawowymi, 26 - największa szer. pomiędzy podstawami wyrostków jarzmowych, 27 największa szer. otworu potylicznego wielkiego, 28 wys. B-O, 29 szer. Eu-Eu, 30 szer. Zy-Zy, 31 - wąskość czaszki, 32 szer. Ect-Ect, 33 - szer. Ent-Ent, 34 największa szer. podniebienia, 35 najmniejsza szer. podniebienia, 36 szer. pomiędzy zębodołami zębów narożnych, 37 największa wewnętrzna wys. oczodołu, 38 wys. czaszki, 39 wys. czaszki bez grzebienia strzałkowego, 40 wys. A-B, 41 wys. C Table 30. Measurement results for skull of dog Canis familiaris L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length A-P, 2 length of back edge of occipital condyle-p, 3 length B-P, 4 length B-S, 5 length S-P, 6 length B-N, 7 length A-forehead centre, 8 length N-P, 9 a length O-F, 9 b length F-P, 9 c w.p.c.=(f-p):(o-f)x100, 10 length N-Rh, 11 length of skull cavity, 12 - front length of eye socket edge-p, length St-P, a length of palate, 14 length St-Po, 14 a length of horizontal section of palate bone, 15 length of a row of buccal teeth (length M3-C), 16 length M1-M2, 17 length P1-P4, 18 length P4, 18 a maximum width P4, 19 length of tooth socket P4, 20 length/width M1, 21 length/width M2, 22 maximum diameter of temporal bone, 23 width Ot-Ot, 24 width between ear openings, 25 maximum width between articular condyles, 26 maximum width between bases of zygomatic processes, 27 maximum width of great occipital foramen, 28 height B-O, 29 width Eu-Eu, 30 width Zy-Zy, 31 narrowness of skull, 32 width Ect-Ect, 33 width Ent-Ent, 34 maximum width of palate, 35 minimum width of palate, 36 width between tooth sockets of corner teeth, 37 maximum internal height of eye socket, 38 height of skull, 39 height of skull without crista sagitalis, 40 height A-B, 41 height C a) b) c) a) 1 14 a) a) /03 165,0 156,0 149,0 42,5 106,0 90,0 85,0 81,0 84,0 92,5 110 (66,0) 106,0 40,0 17,5 8,5 17,0 22,0 52,0 57,5 33,0 42,5 17,0 15,0 50,0 32,5 31,0 49,0 45,5 41,5 35,0 16,0 9,0 12,0/14,0 35,5 84

13 Tabela 3 Wyniki pomiarów kręgu szyjnego I psa Canis familiaris L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa szer. pomiędzy skrzydłami, 2 największa dł., 3 największa szer. powierzchni stawowej przedniej, 4 największa szer. powierzchni stawowej tylnej, 5 największa dł. od powierzchni stawowej przedniej do tylnej, 6 dł. łuku grzbietowego, 7 wys. Table 3 Measurement results for cervical vertebra I of dog Canis familiaris L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width between wings, 2 maximum length, 3 maximum width of front articular surface, 4 maximum width of back articular surface, 5 maximum length from front to back articular surface, 6 length of dorsal arch, 7 height Tabela 3 Wyniki pomiarów kości ramiennej psa Canis familiaris L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł., 2 największa dł. od głowy, 3 największa szer. końca bliższego, 4 najmniejsza szer. trzonu, 5 największa szer. końca dalszego, 6 głęb. końca bliższego, 7 najmniejsza głęb. trzonu, 8 głęb. końca dalszego, 9 wys. w kłębie (w cm) Table 3 Measurement results for humerus of dog Canis familiaris L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum length from head, 3 maximum width of the nearer end, 4 minimum width of the shaft, 5 maximum width of the farther end, 6 depth of the nearer end, 7 minimum depth of the shaft, 8 depth of the farther end, 9 withers height (in cm) 286/03 314/03 32,0 33,0 27,5 25,5 14,5 24, ,0 148,0 26,5 12,0 32,0 37,5,0 25,0 49,5 31,5 25,0 Tabela 3 Wyniki pomiarów kości promieniowej psa Canis familiaris L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer. końca bliższego, 3 najmniejsza szer. trzonu, 4 największa szer. końca dalszego, 5 głęb. końca bliższego, 6 najmniejsza głęb. trzonu, 7 głęb. końca dalszego, 8 wys. w kłębie (w cm) Table 3 Measurement results for radius of dog Canis familiaris L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width of the nearer end, 3 minimum width of the shaft, 4 maximum width of the farther end, 5 depth of the nearer end, 6 minimum depth of the shaft, 7 depth of the farther end, 8 withers height (in cm) Tabela 3Wyniki pomiarów kości łokciowej psa Canis familiaris L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł., 2 głęb. od wyrostka haczykowatego, 3 najmniejsza głęb. wyrostka łokciowego, 4 największa szer. powierzchni stawowej bliższej, 5 wys. w kłębie Table 3 Measurement results for ulna of dog Canis familiaris L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 depth from uncinate process, 3 minimum depth of olecranon, 4 maximum width of nearer articular surface, 5 withers height 314/03 23,5,0 149,5 17,5 12,5 23,5 12,0 6,0,5 49,5 176,0 24,0 20,0 16,5 49,5 85

14 Tabela 3 Wyniki pomiarów kości śródręczy psa Canis familiaris L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 największa dł., 2 szer. końca dalszego, 3 nr kości Table 3 Measurement results for metacarpi of dog Canis familiaris L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 width of the farther end, 3 no. bone 290/93 314/03 314/03 314/03 51,5 9,0 V 54,0 9,0 II 60,5 8,5 III 59,5 8,0 IV Tabela 3 Wyniki pomiarów czaszki konia Equus caballus L. ze Smrokowa, stan. 1 Pomiary: 1 dł. P2-M3 (miara zębodołów), 1 a dł. P2-M3 (dł. powierzchni grzbietowej), 2 dł. M1-M3 (miara zębodołów), 2 a dł. M1-M3 (dł. powierzchni grzbietowej), 3 dł. P2-P4 (miara zębodołów), 3 a dł. P2-P4 (dł. powierzchni grzbietowej), 4 dł./szer. P2, 5 dł./szer. P3, 6 dł./szer. P4, 7 dł./szer. M1, 8 dł./szer. M2, 9 dł./szer. M3, 10 stopień starcia zębów, 11 największa szer. pomiędzy kłykciami stawowymi, 12 największa szer. pomiędzy wyrostkami jarzmowymi, największa szer. otworu potylicznego wielkiego, 14 największa szer. pyska, 15 największa szer. pomiędzy łukami siekaczy, 16 najmniejsza szer. w obrębie krawędzi bezzębnej, 17 największa szer. podniebienia Table 3 Measurement results for skull of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length P2-M3 (size of tooth sockets), 1 a length P2-M3 (length of dorsal surface), 2 length M1-M3 (size of tooth sockets), 2 a length M1-M3 (length of dorsal surface), 3 length P2-P4 (size of tooth sockets), 3 a length P2-P4 (length of dorsal surface), 4 length/width P2, 5 length/width P3, 6 length/width P4, 7 length/width M1, 8 length/width M2, 9 length/width M3, 10 abrasion degree of tooth, 11 maximum width between articular condyles, 12 maximum width between zygomatic processes, maximum width of great occipital foramen, 14 maximum width of mouth, 15 maximum width between incisor arches, 16 minimum width within toothless edge, 17 maximum width of the palate 1 a). 2 a). 3 a) ,0 178,0 82,0 80,0 102,0 100,0 42,0/25,0 32,0/28,5 30,0/30,0 26,0/27,0 26,0/26,0 30,0/25,0 +++ (82,0) (102,5) (33,0) 78,0 79,0 69,0 (118,0) 86

15 Tabela 3 Wyniki pomiarów żuchwy konia Pomiary: 1 dł. Goc-Id, 2 wyrostek stawowy-id, 3 dł. Goc-M3, 4 dł. M3-Id, 5 dł. Goc-P2, 6 dł. P2-M3 (miara zębodołów), 6 a dł. P2-M3 (dł. powierzchni grzbietowej), 7 dł. M1-M3 (miara zębodołów), 7 a dł. M1-M3 (dł. powierzchni grzbietowej), 8 dł. P2-P4 (miara zębodołów), 8 a dł. P2-P4 (dł. powierzchni grzbietowej), 9 dł./szer. P2, 10 dł./szer. P3, 11 dł./szer. P4, 12 dł./szer. M1, dł./szer. M2, 14 dł./szer. M3, 15 stopień starcia zębów, 16 dł. diastemy, 17 największa szer. łuku siecznego (miara zębodołów), 18 największa szer. łuku siecznego (miara pow. grzbietowej), 19 najmniejsza szer. łuku siecznego w obrębie diastemy, 20 wys. Gov-wyrostek stawowy, 21 wys. Gov-wcięcie żuchwy, 22 wys. Gov-Cr, 23 a wys. z tyłu M3, 23 b wys. przed M1, 23 c wys. przed P2, 24 szer. Gol-Gol, 25 szer. trzonów żuchwy pomiędzy wyrostkami stawowymi (* dł. P2-I4 [anomalia dodatkowy ząb I4]) Table 3 Measurement results for mandible of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length Goc-Id, 2 articular process-id, 3 length Goc-M3, 4 length M3-Id, 5 length Goc-P2, 6 length P2-M3 (size of tooth sockets), 6 a length P2-M3 (length of dorsal surface), 7 length M1-M3 (size of tooth sockets), 7 a length M1-M3 (length of dorsal surface), 8 length P2-P4 (size of tooth sockets), 8 a length P2-P4 (length of dorsal surface), 9 length/width P2, 10 length/width P3, 11 length/width P4, 12 length/width M1, length/width M2, 14 length/width M3, 15 abrasion degree of tooth, 16 length of diastema, 17 maximum width of incisor arch (measure of tooth sockets), 18 maximum width of incisor arch (measure of dorsal surface), 19 minimum width of incisor arch within diastema, 20 height Gov-articular process, 21 height Gov-incision of mandible, 22 height Gov-Cr, 23 a height at back of M3, 23 b height before M1, 23 c height before P2, 24 width Gol-Gol, 25 width of mandible shafts between articular processes (* length P2-I4 [anomaly additional tooth I4]) 6 a). 7 a). 8 a) a) b) c) ,0 424,0 116,0 284,0 300,0 186,0 179,0 88,0 87,0 96,5 93,0 34,0/18,5 31,5/20,0 29,0/19,5 26,5/18,5 26,5/16,0 36,0/16, ,0* (75,0) (65,0) 41,0 215,0 192,0 108,0 77,5 55,0 124,0 201,0 Tabela 3 Wyniki pomiarów kręgu szyjnego I konia Pomiary: 1 największa szer. skrzydeł, 2 największa dł., 3 największa szer. powierzchni stawowej przedniej, 4 największa szer. powierzchni stawowej tylnej, 5 największa dł. od powierzchni stawowej przedniej do tylnej, 6 wys. Table 3 Measurement results for cervical vertebra I of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width of wings, 2 maximum length, 3 maximum width of front articular surface, 4 maximum width of back articular surface, 5 maximum length from front to back surface, 6 height 140,5 (91,5) (80,0) 83,5 88,0 76,5 87

16 Tabela 39. Wyniki pomiarów kręgu szyjnego II konia Pomiary: 1 największa dł. trzonu wraz z zębem, 2 największa dł. łuku wraz z wyrostkiem stawowym tylnym, 3 szer. powierzchni stawowej przedniej, 4 szer. pomiędzy wyrostkami stawowymi tylnymi, 5 szer. pomiędzy wyrostkami poprzecznymi, 6 najmniejsza szer. kręgu, 7 szer. powierzchni stawowej tylnej, 8 największa wys. Table 39. Measurement results for cervical vertebra II of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length of the shaft with tooth, 2 maximum length of arch with back articular process, 3 width of front articular surface, 4 width between back articular processes, 5 width between transverse processes, 6 minimum width of vertebra, 7 - width of back articular surface, 8 maximum height Tabela 40. Wyniki pomiarów łopatki konia Pomiary: 1 dł. grzbietowa, 2 najmniejsza dł. szyjki, 3 największa dł. wyrostka stawowego, 4 dł. panewki, 5 szer. panewki Table 40. Measurement results for scapulae of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 dorsal length, 2 minimum length of neck, 3 maximum length of articular process, 4 length of glenoid cavity, 5 width of glenoid cavity 146,0 105,0 81,0 38,0 42,5 38,5 103,0 171,0 64,0 87,0 54,0 47,5 Tabela 4 Wyniki pomiarów kości ramiennej konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa dł. boczna, 3 dł. główkowa, 4 największa szer. końca bliższego, 5 najmniejsza szer. trzonu, 6 największa szer. końca dalszego, 7 największa szer. bloczka, 8 głęb. końca bliższego, 9 - najmniejsza głęb. trzonu, 10 głęb. końca dalszego, 11 wys. w kłębie (w cm) Table 4 Measurement results for humerus of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum lateral length, 3 head length, 4 maximum width of the nearer end, 5 minimum width of the shaft, 6 maximum width of the farther end, 7 maximum width of trochlea, 8 depth of the nearer end, 9 minimum depth of the shaft, 10 depth of the farther end, 11 withers height (in cm) ,0 275,0 260,0 92,0 33,0 83,0 71,0 95,0 41,0 80,0 2,4 88

17 Tabela 4 Wyniki pomiarów kości promieniowej konia Pomiary: 1 największa dł., 2 fizjologiczna dł., 3 dł. boczna, 4 największa szer. końca bliższego, 5 największa szer. powierzchni stawowej bliższej, 6 najmniejsza szer. trzonu, 7 najmniejszy obwód trzonu, 8 największa szer. końca dalszego, 9 największa szer. powierzchni stawowej dalszej, 10 głęb. końca bliższego, 11 najmniejsza głęb. trzonu, 12 głęb. końca dalszego, wys. w kłębie (w cm) Table 4 Measurement results for radius of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 physiological length, 3 lateral length, 4 maximum width of nearer end, 5 maximum width of nearer articular surface, 6 minimum width of the shaft, 7 minimum perimeter of the shaft, 8 maximum width of the farther end, 9 maximum width of farther articular surface, 10 depth of the nearer end, 11 minimum depth of the shaft, 12 depth of the farther end, withers height (in cm) Tabela 4 Wyniki pomiarów kości łokciowej konia Pomiary: 1 głęb. od wyrostka haczykowatego, 2 najmniejsza głęb. wyrostka łokciowego, 3 największa szer. powierzchni stawowej bliższej Table 4 Measurement results for ulna of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 depth from unicate process, 2 minimum depth of olecranon, 3 maximum width of nearer articular surface 60,0 42,5 43, ,0 328,0 316,0 80,0 71,0 38,5 110,0 76,0 64,0 45,0 46,0 27,0 8,4 Tabela 4 Wyniki pomiarów kości śródręcza konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa dł. boczna, 3 zewnętrzna dł. boczna, 4 największa szer. końca bliższego, 5 najmniejsza szer. trzonu, 6 najmniejszy obwód trzonu 7 największa szer. końca dalszego, 8 głęb. końca bliższego, 9 najmniejsza głęb. trzonu 10 głęb. końca dalszego, 11 wys. w kłębie (w cm) Table 4 Measurement results for metacarpus of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum lateral length, 3 exterior lateral length, 4 maximum width of the nearer end, 5 minimum width of the shaft, 6 minimum perimeter of the shaft 7 maximum width of the farther end, 8 depth of the nearer end, 9 minimum depth of the shaft 10 depth of the farther end, 11 withers height (in cm) Tabela 4 Wyniki pomiarów kości nadgarstka II+III konia Pomiary: 1 największa szer. Table 4 Measurement results for wrist bones II+III of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width 45, ,0 215,5 208,5 50,5 34,0 102,0 50,0 34,0 24,0 35,0 4,9 89

18 Tabela 4 Wyniki pomiarów kości miednicznej konia Pomiary: 1 dł. panewki Table 4 Measurement results for pelvis of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 length of acetabulum Tabela 4 Wyniki pomiarów rzepki konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer., 3 największa głęb. Table 4 Measurement results for patella of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width, 3 maximum depth 45,0 66,0 65,5 38,0 Tabela 4 Wyniki pomiarów kości udowej konia Pomiary: 1 największa dł., 2 dł. główkowa, 3 największa szer. końca bliższego, 4 najmniejsza szer. trzonu, 5 najmniejszy obwód trzonu, 6 największa szer. końca dalszego, 7 głęb. głowy, 8 najmniejsza głęb. trzonu, 9 głęb. końca dalszego, 10 wys. w kłębie (w cm) Table 4 Measurement results for femur of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 head length, 3 maximum width of the nearer end, 4 minimum width of the shaft, 5 minimum perimeter of the shaft, 6 maximum width of the farther end, 7 depth of head, 8 minimum depth of the shaft, 9 depth of the farther end, 10 withers height (in cm) Tabela 49. Wyniki pomiarów kości piszczelowej konia Pomiary: 1 największa dł., 2 dł. boczna, 3 największa szer. końca bliższego, 4 najmniejsza szer. trzonu, 5 najmniejszy obwód trzonu, 6 największa szer. końca dalszego, 7 głęb. końca bliższego, 8 najmniejsza głęb. trzonu, 9 głęb. końca dalszego, 10 wys. w kłębie (w cm) Table 49. Measurement results for tibia of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 side length, 3 maximum width of nearer end, 4 minimum width of the shaft, 5 minimum perimeter of the shaft, 6 maximum width of farther end, 7 depth of nearer end, 8 minimum depth of the shaft, 9 depth of farther end, 10 withers height (in cm) ,0 335,5 112,5 36,0 9,0 87,5 54,0 45,0 111,0 0, ,0 316,0 94,5 40,0 115,0 71,5 86,0 28,5 45,5 7,2 90

19 Tabela 50. Wyniki pomiarów kości skokowych konia Pomiary: 1 największa wys., 2 największa szer., 3 szer. powierzchni stawowej dalszej Tabel 50. Measurement results for talus of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum height, 2 maximum width, 3 width of farther articular surface Tabela 5 Wyniki pomiarów kości piętowej konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer., 3 największa głęb. Table 5 Measurement results for calcaneus of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width, 3 maximum depth 315/03 65,0 51,0 59,0 60,0 50,0 108,0 53,0 58,0 Tabela 5 Wyniki pomiarów kości stępu ośrodkowej konia Pomiary: 1 największa szer. Table 5 Measurement results for centrotarsal bone of the horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width 56,0 Tabela 5 Wyniki pomiarów śródstopia konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa dł. boczna, 3 zewnętrzna dł. boczna, 4 największa szer. końca bliższego, 5 najmniejsza szer. trzonu, 6 najmniejszy obwód trzonu 7 największa szer. końca dalszego, 8 głęb. końca bliższego, 9 najmniejsza głęb. trzonu 10 głęb. końca dalszego, 11 wys. w kłębie (w cm) Table 5 Measurement results for metatarsus of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum side length, 3 exterior side length, 4 maximum width of the nearer end, 5 minimum width of the shaft, 6 minimum perimeter of the shaft 7 maximum width of farther end, 8 depth of the nearer end, 9 minimum depth of the shaft 10 depth of farther end, 11 withers height (in cm) Tabela 5 Wyniki pomiarów kości stępu III konia Pomiary: 1 największa szer. Table 5 Measurement results for tarsus bone III of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum width (50,5) ,0 259,0 251,0 52,0 30,0 97,0 53,0 44,0 27,5 37,0 6,5 91

20 Tabela 5 Wyniki pomiarów członów palcowych I konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer. końca bliższego, 3 szer. powierzchni stawowej bliższej, 4 najmniejsza szer. trzonu, 5 największa szer. końca dalszego, 6 szer. powierzchni stawowej dalszej, 7 głęb. końca bliższego, 8 przedni (prz.), tylny (t.) Table 5 Measurement results for phalanges I of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width of nearer end, 3 width of nearer articular surface, 4 minimum width of the shaft, 5 maximum width of farther end, 6 width of farther articular surface, 7 depth of the nearer end, 8 front (prz.), back (t.) Tabela 5 Wyniki pomiarów członów palcowych II konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer. końca bliższego, 3 szer. powierzchni stawowej bliższej, 4 najmniejsza szer. trzonu, 5 największa szer. końca dalszego, 6 głęb. końca bliższego, 7 przedni (prz.), tylny (t.) Table 5 Measurement results for phalanges II of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width of the nearer end, 3 width of nearer articular surface, 4 minimum width of the shaft, 5 maximum width of farther end, 6 depth of the nearer end, 7 front (prz.), back (t.) 84,5 55,5 51,0 34,0 46,0 42,0 39,0 prz. 87,0 56,5 50,0 35,0 48,5 44,0 37,0 t. 45,0 53,0 44,5 46,5 48,0 31,0 prz. 46,0 52,5 42,5 43,5 45,5 33,5 t. Tabela 5 Wyniki pomiarów członów palcowych III konia Pomiary: 1 największa dł., 2 największa szer., 3 dł. powierzchni stawowej, 4 szer. powierzchni stawowej, 5 dł. grzbietowa, 6 wys., 7 - przedni (prz.), tylny (t.) Table 5 Measurement results for phalanges III of horse Equus caballus L. from Smrokow, site 1 Measurements: 1 maximum length, 2 maximum width, 3 length of articular surface, 4 width of articular surface, 5 dorsal length, 6 height, 7 front (prz.), back (t.) (60,0) (70,0) 19,5 46,0 (50,0) 45,0 prz. (70,0) (67,0) 25,5 42,0 54,0 45,0 t. 92

21 DANUTA MAKOWICZ-POLISZOT Analyses of animal bone remains from the Trzciniec Culture objects, examined on site 17 in Smroków, distr. Słomniki Summary Analysed set of bones comes from two objects (no. 11 and ), excavated on a multi-cultural site in Smroków, site 17, distr. Słomniki. Materials discovered there can be dated to the II period of the Bronze Epoch, and are associated with the development of the Trzciniec Culture in the loess areas of the Lesser Poland Upland. Animal bone relics from Smrokow were subject to zoological analyses, which consisted of species and anatomical identification, quantitative assessment (bones and specimens), measurements of bones and estimating age, gender and size of animals, as well as observation of traces, patological changes and ano - malies in bones. The analysed set consisted of 291 fragments, 43% of which were not suitable for species identification. Identified remains belong to domestic and wild mammals. Bones of domestic mammals are the most numerous and are represented by the following species: cattle Bos taurus L., goats / sheep Capra hircus L./Ovis aries L., pig Sus domesticus L., dog Canis fami - liaris L. and horse Equus caballus L. Cattle remains constitute the majority, bones of the remaining species are less numerous. Bone material of the horse consists of an almost complete skeleton of one specimen and three bones which do not belong to that skeleton. High proportion of domestic mammals bones in the material from Smrokow can indicate the main role played by animal husbandry in providing meat for food. On the basis of the domestic animals age structure analysis it can be surmised that cattle and goats / sheep were bred not only for meat, but also to provide milk, wool, dung and workforce, while pigs were bred typically for meat. Separating elements of cattle skeleton into less and more valuable cuts of meat can be evidence that the meat diet was supplemented with brawn. Bone measurement results and calculations of withers height obtained for cattle indicate that medium-size and large animals were bred, among which could occur specimens representing the transition stage between cattle and aurochs, or those which were the result of cross-breeding between the two species. Rezults of research of the horse skeleton, which was found in object no., allow for identifying it as that of a very old specimen (over 20 years old) male, its withers height varying from 4 to 4 cm. It represents a low horse of the tarpan type, its built resembling that of medium-thick-legged and thicklegged horses. 93