Poradnik dla pacjenta
|
|
- Anna Sobolewska
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Ulga w bólu Poradnik dla pacjenta Patron programu Partner programu Autor: Dr Anna Przeklasa-Muszyńska
2 Spis treści 1. CO TO JEST BÓL? DLACZEGO BOLI? MECHANIZMY POWSTAWANIA BÓLU RODZAJE BÓLU BÓL JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE DLACZEGO NALEŻY USMIERZAĆ BÓL? RODZAJE LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH JAK DZIAŁAJĄ LEKI PRZECIWBÓLOWE? DRABINA ANALGETYCZNA JAKO STANDARD SKUTECZNEJ KONTROLI BÓLU WYZNACZONY PRZEZ WHO STRATEGIE KONTROLI BÓLU ZMIERZ POZIOM ODCZUWANEGO BÓLU JAKI BÓL ODCZUWASZ? Gdzie się udać po poradę? ULGA W BÓLU - O PROGRAMIE... 25
3 2
4 1. Co to jest ból?! Ból jest najczęstszym objawem chorobowym, towarzyszącym nam od najmłodszych lat. Spełnia rolę ostrzegawczo-obronną jest sygnałem, że coś złego dzieje się w organizmie. Jak wynika z definicji, ból jest subiektywnym doznaniem czuciowym i emocjonalnym. Wiąże się zarówno z działaniem bodźca, który go wywołuje, jak też spostrzeżeniem powstającym na podstawie psychicznej interpretacji zachodzących zjawisk. Odczuwanie bólu jest indywidualne dla każdego człowieka. Wpływają na to zarówno nasze wcześniejsze doświadczenia związane z doznawaniem bólu, jak i uwarunkowania psychosomatyczne (dotyczące zależności między psychiką a ciałem). Zawsze jednak ból jest doznaniem nieprzyjemnym. Uczucie bólu może powstawać w wyniku podrażnienia receptorów bólowych, które znajdują się w skórze, stawach i wielu narządach wewnętrznych. Przyczyną bólu może być również uszkodzenie układu nerwowego, zarówno jego części obwodowej (nerwy obwodowe), jak i ośrodkowej (rdzeń kręgowy, mózg). Ból może pojawiać się także bez istniejącego uszkodzenia tkanek, chociaż jest przez chorego do niego odnoszony (ból psychogenny). 3
5 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 2. Dlaczego boli? mechanizmy powstawania bólu Proces powstawania bólu jest zjawiskiem złożonym. W naszej skórze, mięśniach, stawach i narządach wewnętrznych znajdują się receptory bólowe wrażliwe na bodźce mechaniczne, termiczne czy chemiczne. Działanie bodźca uszkadzającego na te receptory powoduje jego przetworzenie na impuls elektryczny. Impuls ten przewodzony jest za pomocą włókien nerwowych do rdzenia kręgowego i dalej do mózgu. W tym momencie uświadamiamy sobie, że coś nas boli. W sytuacjach stresowych (np. wypadek komunikacyjny, pole walki) ok. 30% populacji może nie odczuwać bólu związanego z urazem. Jest to zjawisko tzw. analgezji indukowanej stresem i spowodowane jest uwolnieniem adrenaliny (tzw. hormon stresu).! Ból ma nie tylko charakter somatyczny (czyli związany jest ze stanem naszego organizmu), ale jest zjawiskiem wielowymiarowym. Zatem oprócz fizjologicznego procesu odczuwania bólu, ważna jest także jego subiektywna percepcja, o której decyduje ośrodkowy układ nerwowy. Składają się na nią także aspekty emocjonalne: cierpienie i postawa wobec bólu oraz ekspresja bólu. 4
6 Rodzaje 3. bólu Ze wglądu na kryterium czasu trwania dolegliwości, ból możemy podzielić na: Rodzaj bólu Ból ostry Ból przewlekły Ból przetrwały Opis czas trwania < 3 miesiące, pełni rolę ostrzegawczo-obronną (ból pooperacyjny, pourazowy, związany z procedurami medycznymi). czas trwania > 3 miesiące, nie spełnia roli ostrzegawczo-obronnej, ze względu na charakter i objawy jest uznawany za chorobę samą w sobie i wymaga wielokierunkowych działań terapeutycznych. najczęściej pojawia się w wyniku niewłaściwego leczenia bólu ostrego, utrzymuje się mimo wygojenia tkanek, których uszkodzenie spowodowało ból ostry Niektóre rodzaje bólu przewlekłego Bóle głowy i twarzy Ból w obrębie głowy i twarzy jest jedną z częstych przyczyn zgłaszania się pacjentów do lekarza. Chorzy odczuwający te bóle trafiają zwykle do lekarzy pierwszego kontaktu, neurologów, laryngologów i stomatologów. 5
7 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Opisano ponad 120 rodzajów bólów głowy, ale najczęściej występuje napięciowy ból głowy, migrena tzw. klasterowy ból głowy. Zalicza się je do pierwotnych bólów głowy, natomiast należy pamiętać, że przyczyny bólu głowy mogą być wtórne, zależne od poważnych schorzeń i zawsze należy udać się do lekarza, jeżeli ból występuje po raz pierwszy lub ma bardzo silne natężenie. Aby ułatwić diagnostykę, bóle głowy i twarzy podzielone zostały na kilka kategorii. Bóle głowy i twarzy Zewnątrzczaszkowe Wewnątrzczaszkowe Naczyniopochodne bóle głowy Bóle związane z zaburzeniami nerwów czaszkowych Psychogenne obejmują oko, ucho, nos, gardło, zatoki oboczne, zęby, ślinianki, język. Ból wywołany jest przez infekcje, obrzęki lub nowotwory tych narządów. związane są z występowaniem w obrębie czaszki patologii takich jak np. nowotwory, tętniaki, naczyniaki, krwiaki, obrzęki czy ropnie. wiążą się z migreną, stanem zapalnym tętnic czy rozszerzeniem naczyń wewnątrzczaszkowych spowodowanym przez toksyny (np. alkohol, kofeinę). mogą to być bóle samoistne (neuralgie), to bóle pourazowe, po przebytych zakażeniach wirusowych (półpasiec), wywołane przez guzy czy schorzenia układowe. Często są również skutkiem stwardnienia rozsianego, cukrzycy i innych zaburzeń metabolicznych. uszkodzenia tkanek nie można wykryć dostępnymi metodami badawczymi, ale pacjent mimo to odnosi ból do takiego uszkodzenia; towarzyszą zaburzeniom psychicznym Ból w narządzie ruchu Najczęściej spotykanym rodzajem bólu przewlekłego są zespoły bólowe narządu ruchu towarzyszące takim schorzeniom jak: choroba zwyrodnieniowa stawów, zapalenie stawów, zmiany pourazowe, osteoporoza, układowe choroby tkanki łącznej czy nowotwory. 6
8 Choroba zwyrodnieniowa stawów Zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające stawów określane są ogólnie jako choroba zwyrodnieniowa. Wraz z jej postępami dochodzi do stopniowego zniszczenia chrząstki stawowej. Ból początkowo związany jest z wysiłkiem fizycznym i jest najbardziej dokuczliwy pod koniec dnia. W miarę postępu choroby dolegliwości bólowe pojawiają się także w spoczynku zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy. Przebieg schorzenia jest zróżnicowany. U części chorych postępujący i stały o znacznym stopniu natężenia, natomiast u innych dolegliwości są niewielkie mimo rozległych zmian w stawie. Choroba zwyrodnieniowa może umiejscowić się w obrębie kręgosłupa, który jest najczęstszym miejscem występowania zmian zwyrodnieniowych. Podstawowym objawem jest wówczas ból i ograniczenie ruchomości kręgosłupa w odcinku, którego dotyczy proces chorobowy. Schorzenie może dotyczyć również stawów biodrowych. Zwykle jest ono jednostronne, choć u 20% pacjentów występują schorzenia obustronne. Ból występuje początkowo tylko przy obciążaniu stawów, a następnie pojawia się również w spoczynku. Postępujące ograniczenie ruchomości stawów biodrowych prowadzi do przykurczów i ograniczeń aktywności ruchowej. Do częstych schorzeń należą także zmiany zwyrodnieniowe stawów kolanowych. Rozpoczynają się zwykle po 40 roku życia i obserwujemy je aż u 75% kobiet. Choroba zwyrodnieniowa może dotyczyć również innych stawów (skokowego, stopy, łokciowego, ręki), choć są to dolegliwości zdecydowanie rzadsze. Bóle kręgosłupa Ból kręgosłupa może dotyczyć jednego lub kilku jego odcinków. Może także promieniować do odległych okolic najczęściej kończyn. Bóle kręgosłupa mogą być spowodowane wieloma współistniejącymi ze sobą przyczynami, dlatego właściwe postawienie diagnozy, a tym samym dobór odpowiedniej strategii leczenia, wymaga przeprowadzenia wnikliwych badań. 7
9 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Osteoporoza Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, która powoduje stopniowe zmniejszanie masy kości, a w konsekwencji zwiększoną podatność na ich złamania. Najpoważniejszym następstwem osteoporozy są złamania patologiczne, które dotyczą trzonów kręgów, kości udowej, kości promieniowej, ramiennej oraz miednicy. Dolegliwości bólowe pojawiają się w wyniku schorzeń struktur kostnych, szczególnie kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym. Początkowo ból towarzyszący osteoporozie odczuwamy jedynie po wysiłku fizycznym. W miarę postępu choroby dolegliwości bólowe nasilają się (pojawiają się podczas stania czy nawet siedzenia), zmuszając chorych do pozostawania w pozycji leżącej.? Neuropatyczne zespoły bólowe Ból neuropatyczny powstaje w wyniku urazu lub innego uszkodzenia nerwów, rdzenia kręgowego lub mózgu. Najczęstszą przyczyną pojawienia się zespołu neuropatycznego są: uraz, infekcja, niedokrwienie i zaburzenia metaboliczne. Najbardziej charakterystyczną i zadziwiającą cechą bólu neuropatycznego jest jego różnorodność. Odczuwane dolegliwości zależą od wielu czynników: czasu powstawania bólu, miejsca uszkodzenia, przyczyny wywołującej ból, współistnienia procesów patologicznych, wieku chorego, a także tzw. zmienności osobniczej. Oznacza to, że bardzo podobne uszkodzenie nerwu u pewnych osób prowadzi do powstania bólu neuropatycznego, a u innych nie powoduje żadnych dolegliwości Ból w chorobie nowotworowej Dokładna ocena występowania bólu u chorych na nowotwór jest bardzo trudna. Często dolegliwości bólowe występują już we wczesnych etapach choroby nowotworowej, a w jej fazie terminalnej ból pojawia się u większości chorych. 8
10 Przyczyny dolegliwości: 1. Bóle spowodowane procesem nowotworowym (rozrost nowotworu, naciek na tkanki). 2. Bóle powstałe w wyniku leczenia (leczenie chirurgiczne, chemioterapia, radioterapia). 3. Bóle związane z chorobą nowotworową ( bóle mięśniowo-powięziowe, spowodowane odleżynami, zaparciami). 4. Bóle koincydencyjne, występujące u chorego na nowotwór, ale niezwiązane z chorobą nowotworową (np. bóle głowy). Ból przebijający ostry, przemijający ból, który przyjmuje postać napadów i nakłada się na dotychczas istniejące, stałe dolegliwości towarzyszące danej chorobie. O bólu przebijającym mówi się także w przypadku dolegliwości, które czasem są odczuwane przez chorego ( przebijają się ) mimo podjęcia ogólnie skutecznej terapii przeciwbólowej. Swoim nasileniem bóle przebijające przewyższają ból podstawowy. Dotyczą 40-60% chorych leczonych z powodu bólu nowotworowego. Cechy bólu przebijającego: napadowy charakter szybkość narastania znaczne nasilenie krótkotrwałość W przypadku choroby nowotworowej często mówi się o tzw. bólu totalnym, na który poza wymienionymi przyczynami mają duży wpływ również aspekty emocjonalne takie jak gniew, lęk czy depresja. Często spotykamy się także z sytuacją, że na prawidłowo rozpoznany i leczony ból nowotworowy nakłada się zakłócenie w postaci dodatkowych dolegliwości zwanych bólem przebijającym. Dzięki odpowiednio dobranej farmakoterapii (uwzględniającej schemat stosowania leków przeciwbólowych zwany drabiną analgetyczną WHO) skuteczne leczenie bólu jest możliwe u ok. 90% pacjentów chorych na nowotwór. Aby leczenie było skuteczne, należy: zastosować odpowiedni lek, w odpowiedniej dawce, z odpowiednią częstotliwością, odpowiednią drogą (preferowane nieinwazyjne drogi podania). 9
11 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 4. Ból jako zjawisko społeczne Odczuwanie bólu oraz jego następstwa często wywołują nieprzyjemne konsekwencje nie tylko dla nas, ale i naszych bliskich. Zatem ból ma nie tylko konsekwencje fizyczne i psychologiczne, ale również społeczne. Społeczne konsekwencje odczuwania bólu: Silne i przewlekłe dolegliwości bólowe utrudniają normalne funkcjonowanie i wykonywanie codziennych obowiązków. Prowadzą do stopniowej eliminacji przejawów aktywności społecznej chory koncentruje swoje myśli na bólu i bezustannym szukaniu jego przyczyny. Mogą powodować izolację psychiczną i zamknięcie się w sobie chory ma poczucie znacznego zawężenia dostępnego dla chorego świata. Mogą być powodem konfliktów z rodziną czy przyjaciółmi chory może popaść w depresyjny nastrój objawiający się smutkiem, rozdrażnieniem i wybuchami gniewu. 10
12 Dlaczego należy uśmierzać ból? 5. U wszystkich chorych cierpiących z powodu przewlekłego bólu dochodzi do zmian związanych z zaburzeniami fizjologicznymi, psychologicznymi i społecznymi wpływających na obniżenie jakości życia. Zależą one przede wszystkim od czasu trwania bólu i stopnia jego natężenia, a nie od przyczyny powstania bólu. U chorych z bólem przewlekłym występują często zaburzenia snu i apetytu, obniżenie libido i aktywności seksualnej, ociężałość psychoruchowa i obniżony próg bólu. Zaburzenia snu charakteryzują się początkowo trudnościami z zasypianiem, ponieważ chorzy nie mogą znaleźć wygodnej pozycji, a ból jest postrzegany jako bardziej dokuczliwy. Sen jest niespokojny i przerywają go napady bólu. Wielu chorych po przebudzeniu czuje zmęczenie oraz wyczerpanie fizyczne i psychiczne. Ból przewlekły jest również przyczyną zmiany wzorca zachowań związanego z jedzeniem. Często cierpimy wówczas na utratę apetytu i spadek ciężaru ciała. Część chorych odczuwa niepokój i nadmierną chęć jedzenia, co przy niedostatecznej aktywności ruchowej (ograniczonej z powodu bólu) może być przyczyną otyłości, dodatkowo upośledzającej aktywność fizyczną. U osób cierpiących na przewlekłe bóle może pojawić się również depresyjny nastrój, objawiający się nie tylko smutkiem, ale także rozdrażnieniem i wybuchami gniewu. Powoduje to częste konflikty 11
13 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu z rodziną czy przyjaciółmi, doprowadza do stopniowej eliminacji wszelkich przejawów aktywności społecznej, izolacji psychicznej, zamknięcia się w sobie i poczucia znacznego zawężenia dostępnego dla chorych świata. Większość czasu pacjenci pozostają w pozycji leżącej, a ich myśli koncentrują się na bólu i bezustannym szukaniu jego przyczyny oraz sposobów uśmierzenia. Większość chorych nie jest w stanie pracować zawodowo, znacznie zmniejszają się ich dochody, obniża się standard życia i pozycja w rodzinie. Dlatego często osoby cierpiące na silne i przewlekłe bóle postrzegają swoją sytuację jako beznadziejną. W desperacji domagają się coraz to nowych zabiegów operacyjnych, szukają pomocy u znachorów, bioenergoterapeutów, domagają się przepisywania wielu preparatów przeciwbólowych mających zmniejszyć ich cierpienie. Nadużywanie leków może prowadzić do zatruć i uzależnień, dodatkowo obniża aktywność fizyczną i niekorzystnie wpływa na procesy myślowe oraz psychikę chorego. Ból przewlekły jest chorobą samą w sobie i jak każda choroba wymaga leczenia. Ze względu na złożony charakter, czesto wymaga postępowania wielokierunkowego! 12
14 6. Rodzaje leków przeciwbólowych 6.1. Analgetyki nieopioidowe Stosowane są do uśmierzania dolegliwości bólowych o umiarkowanym natężeniu. Leki należące do tej grupy to paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne NLPZ (np. kwas acetylosalicylowy, ibuprofen). Większość leków z tej grupy dostępna jest bez recepty, jednak nie można z góry przewidzieć, który preparat będzie najbardziej skuteczny. Należy również uwzględnić możliwość wystąpienia działań ubocznych, zwłaszcza w przypadku długotrwałego stosowania tego typu leków Leki opioidowe W leczeniu bólu znalazły zastosowanie zarówno tzw. słabe, jak i silne leki opioidowe. Słabe leki opioidowe (tramadol, dihydrokodeina, kodeina) wykazują efekt pułapowy. Oznacza to, że przekroczenie ich dawki maksymalnej spowoduje wystąpienie objawów niepożądanych, ale nie zwiększy działania analgetycznego leku. Do silnych opioidów należą: morfina, buprenorfina, fentanyl, metadon, oksykodon. Silne opiody nie wykazują efektu pułapowego. Czy wszystkie opioidy są takie same? Leki opioidowe różnią się pod względem efektywności, czasu działania (krótko działające, o kontrolowanym działaniu), biodostępności 13
15 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu (wchłaniania w przewodzie pokarmowym), metabolizmu, możliwości stosowania ich w połączeniu z innymi lekami czy rodzaju ewentualnych objawów niepożądanych (np. zaparcia, duszności). Należy również pamiętać o tym, że ograniczają sprawność psychofizyczną i stosując je, nie powinno się prowadzić pojazdów mechanicznych. Kiedy lekarz może zalecić stosowanie opiodów?! Leczenie bólu w różnych fazach choroby nowotworowej: w czasie aktywnego leczenia (chemioterapii, radioterapii), w terminalnej fazie choroby nowotworowej (opieka paliatywna). Leczenie bólu w schorzeniach układu kostno-stawowego (bóle kręgosłupa, choroba zwyrodnieniowa stawów). Leczenie bólu neuropatycznego. Leczenie bólu pooperacyjnego zarówno w oddziale szpitalnym, jak też w warunkach ambulatoryjnych. Kiedy lekarz może zalecić stosowanie leków nieopioidowych?! Leczenie bólu o słabym i umiarkowanym stopniu natężenia (bóle układu kostno-stawowego, bóle mięśniowe, stany gorączkowe, bóle głowy, bóle menstruacyjne). Leczenie bólu o umiarkowanym stopniu natężenia w chorobie nowotworowej (I stopień drabiny WHO). Leczenie uzupełniające w leczeniu na wyższych szczeblach drabiny WHO w połączeniu z opioidami i lekami adiuwantowymi. Leczenie bólu pooperacyjnego (po zabiegach stomatologicznych, zabiegach chirurgii jednego dnia). 14
16 7. Jak działają leki przeciwbólowe? 7.1. Analgetyki nieopioidowe Paracetamol Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) Należy do grupy nieopioidowych leków przeciwbólowych o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, pozbawiony jest działania przeciwzapalnego. Stosowany do uśmierzania bólu o umiarkowanym natężeniu. Można przyjmować go łącznie z NLPZ i opioidami. Jest lekiem bezpiecznym również, jeśli jest konieczność stosowania dla kobiet w ciąży i dzieci. Niesteroidowe leki przeciwzapalne to grupa związków o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym. Leki z tej grupy są powszechnie stosowane zarówno w bólu ostrym, jak i przewlekłym. Można kojarzyć je z paracetamolem i opioidami Słabe opioidy Tramadol Należy do grupy słabych leków opioidowych i posiada podwójny mechanizm działania. Nie wywołuje tolerancji tzn., że nie dochodzi do osłabienia działania leku w wyniku jego wielokrotnego stosowania. Istnieją dwa podstawowe rodzaje tramadolu: preparat krótko działający oraz lek o powolnym uwalnianiu substancji aktywnej (retard). Na rynku dostępny jest w postaci kapsułek, tabletek, czopków, kropli oraz roztworu do iniekcji. Tramadol sam lub w połączeniu z paracetamolem jest skuteczny w leczeniu bólu o znacznym natężeniu. 15
17 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 7.2. Słabe opioidy Kodeina Dihydrokodeina Łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego i jest metabolizowana w wątrobie. Około 10% kodeiny ulega przemianie do morfiny i prawdopodobnie tylko ta część leku jest odpowiedzialna za działanie analgetyczne. Stosowana w bólu o umiarkowanym i dużym natężeniu (II stopień drabiny WHO patrz rozdział 8). Jest pochodną kodeiny i posiada podobny metabolizm. Na rynku dostępna jest w formie tabletek o kontrolowanym uwalnianiu, przyjmowanych co 12 godzin. Stosowana w bólu o umiarkowanym i dużym stopniu natężenia (II stopień drabiny WHO) Silne opioidy Morfina Stosowana w bólu o dużym stopniu natężenia (III stopień drabiny WHO).Według zaleceń WHO, powinna być podawana głównie drogą doustną. Wówczas wchłania się w 30-69%. Bardzo wygodną formą podawania leku są tabletki o przedłużonym, kontrolowanym uwalnianiu substancji czynnej. Pozwala to na stosowanie preparatów zawierających morfinę 2 razy na dobę. Lek zapewnia dobrą kontrolę bólów nowotworowych. Czas jego działania wynosi 12 godzin. Fentanyl Lek opioidowy razy silniejszy od morfiny. Może być stosowany przezskórnie w postaci plastrów. Stosowany w bólu o dużym natężeniu (III stopień drabiny WHO). Buprenorfina Dostępna w postaci tabletek podjęzykowych oraz plastrów. Stosowana w bólu o dużym natężeniu (III stopień drabiny WHO). 16
18 Drabina analgetyczna jako standard skutecznej kontroli 8. bólu wyznaczony przez WHO Podstawową metodą leczenia bólu jest farmakoterapia. W 1986 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała i wprowadziła wytyczne leczenia bólu zwane schematem WHO lub trójstopniową drabiną analgetyczną. Stała się ona światowym standardem leczenia przeciwbólowego. Mimo że odnosi się do leczenia bólu nowotworowego, jest także powszechnie stosowana w leczeniu bólu przewlekłego o innym podłożu. Jak wynika z badań prowadzonych również w Polsce, dzięki wykorzystaniu instrukcji zamieszczonych w dokumencie WHO, 85-90% pacjentów może być skutecznie leczonych przeciwbólowo. Trójstopniowa drabina analgetyczna WHO 3. silny lek opioidowy + nieopioidowy lek przeciwbólowy + lek wspomagający 1. nieopioidowy lek przeciwbólowy + lek wspomagający słaby lek opioidowy + nieopioidowy lek przeciwbólowy + lek wspomagający 17
19 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Jak leczy się ból?! Zgodnie z wytycznymi WHO leczenie przeciwbólowe rozpoczyna się od podania prostych analgetyków (paracetamolu lub NLPZ). Jeżeli ból narasta, stosuje się słabe opioidy, a gdy dolegliwości nie ustępują, zwiększa się dawkę analgetyków. W kolejnych stadiach odczuwania bólu stosowane są silne leki opioidowe. Na każdym etapie leczenia zaleca się łączenie preparatów przeciwbólowych z innymi lekami, wzmacniającymi ich działanie. Leki należy podawać według indywidualnie dobranej dawki. Nie należy obawiać się zwiększenia dawki do maksymalnej, ponieważ właściwa dawka terapeutyczna to taka, która skutecznie uśmierza ból. Środki przeciwbólowe powinny być przyjmowane zgodnie z tzw. zasadą zegara, czyli w stałych odstępach czasowych, co gwarantuje ich skuteczność. Brak kolejnej dawki w odpowiednim czasie grozi nawrotem bólu. Według wytycznych WHO najlepiej wybierać nieinwazyjne drogi podawania leku przede wszystkim drogę doustną. Alternatywną formą jest przezskórna terapia przeciwbólowa w postaci plastrów. Stosowanie iniekcji podskórnych i domięśniowych nie jest zalecane, ze względu na dyskomfort pacjenta związany z ukłuciem. Ponadto wymagają one zaangażowania pielęgniarek lub opiekunów. 18
20 Strategie 9.kontroli bólu Leczenie bólu przewlekłego powinno przebiegać wielokierunkowo. Do dyspozycji mamy metody farmakologiczne, leczenie fizykalne i rehabilitację, neuromodulację, metody psychologiczne, a w wybranych przypadkach także techniki inwazyjne. Niezmiernie ważne jest zapewnienie pacjentowi troskliwej i wszechstronnej opieki oraz każdorazowe wyjaśnienie i uzyskanie akceptacji wybranej metody leczenia Farmakoterapia Farmakoterapia zawsze powinna być dobierana indywidualnie. To, co pomaga jednej osobie, innej nie musi pomóc, a wręcz może zaszkodzić. Wybór leku musi być dokonywany w oparciu o właściwe rozpoznanie, a także stosowane dotychczas leczenie przeciwbólowe. Należy przy tym uwzględnić ewentualne objawy niepożądane, które pojawiały się w trakcie poprzednich zastosowań danego preparatu lub leków z danej grupy. Ważną rolę odgrywa także uwzględnienie możliwości interakcji proponowanych leków z pozostałymi preparatami, zażywanymi przez chorego z powodu innych chorób. Często, aby uzyskać skuteczną kontrolę bólu stosuje się kombinację leków o różnych mechanizmach działania. Są one dostępne również w postaci gotowych preparatów zawierających połączenie 2 lub więcej składników. 19
21 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Leczenie fizykalne i rehabilitacja Fizykoterapia jest metodą wspomagającą stosowaną w terapii bólu. Najpopularniejsze metody leczenia fizykalnego to: termoterapia (ciepło), krioterapia (zimno), laseroterapia, elektroterapia, techniki manualne, wyciąg leczniczy, kinezyterapia. Metody te zastosowane w odpowiedni sposób mogą u niektórych pacjentów poprawić jakość życia i sprawność ruchową Neuromodulacja Zabiegi neuromodulacyjne mają na celu pobudzenie systemów przeciwbólowych. Obecnie stosowanych jest kilka metod neuromodulacji: przezskórna elektrostymulacja nerwów (TENS), stymulacja nerwów obwodowych, akupunktura i wibracja. Neuromodulacja należy do metod wspomagających leczenie bólu i poprzez uaktywnienie mechanizmów hamujących odczuwanie bólu może zmniejszyć dolegliwości bólowe i poprawić jakość życia pacjenta z bólem przewlekłym Psychologiczne metody terapii Czynniki psychologiczne mają duży wpływ na odczuwanie bólu, a także skuteczność jego leczenia. Dlatego też każdy chory z przewlekłym bólem powinien mieć możliwość skorzystania z profesjonalnej pomocy psychologicznej, dzięki której można wpływać na emocjonalny aspekt doznań bólowych. Spośród metod psychologicznych, które mogą być skuteczne jako techniki wspomagające w leczeniu bólu przewlekłego, najczęściej wykorzystywane są: terapia poznawcza, terapia behawioralna, techniki relaksacyjne oraz hipnoterapia Metody inwazyjne Inwazyjne metody leczenia bólu powinny być zlecane i wykonywane wyłącznie przez doświadczonych specjalistów w ściśle określonych przypadkach. Istnieje wiele takich sposobów: od blokad poszczególnych nerwów, poprzez dokanałowe podawanie leków (np. nieczulenie zewnątrzoponowe podczas porodu), aż po zabiegi neurodestrukcyjne (termolezja, neuroliza) i neurochirurgiczne. Współczesna medycyna oferuje coraz więcej sposobów leczenia bólu. Dzięki temu może przynosić ulgę osobom cierpiącym z powodu różnego rodzaju dolegliwości.
22 10. Zmierz poziom odczuwanego bólu Skala mierzenia bólu Wybierz liczbę od 0 do 10, która najlepiej opisuje natężenie odczuwanego bólu brak bólu maksymalny ból Wybierz obraz, który najlepiej opisuje natężenie odczuwanego bólu
23 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Jaki ból 11. odczuwasz? Aby właściwie ocenić ból, należy zapoznać się z jego charakterem, co pozwala podjąć odpowiednie metody leczenia. W tym celu warto odpowiedzieć na następujące pytania: Czy ból jest stały, napadowy czy nawracający? Jaki jest charakter bólu (tępy, ostry, piekący, kłujący itd.)? Jaki jest natężenie bólu (aktualnie i w czasie największego nasilenia)? Co wyzwala ból lub zwiększa jego natężenie? Co przynosi ulgę w dolegliwościach? Czy ból zaburza sen? W jakim stopniu ból zaburza codzienną aktywność? 22
24 Jakie leczenie dotychczas stosowałeś? Czy wystąpiły objawy niepożądane związane ze stosowanym leczeniem? Jakie inne objawy towarzyszą bólowi? Czy leczysz się na inne schorzenia? Jeśli tak, jakie? Czy mogą one mieć związek z dolegliwościami bólowymi? Kliniczna ocena chorego z bólem przewlekłym powinna uwzględnić wielowymiarowy charakter bólu, w tym również jego aspekty psychologiczne. Kwestionariusz Melzacka (MPQ) należy do najczęściej stosowanych narzędzi pomiaru bólu. Jego podstawową zaletą jest możliwość zarówno ilościowej, jak i jakościowej oceny dolegliwości bólowych odczuwanych przez pacjenta. 23
25 Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Gdzie się udać po 12. poradę? Ból jest odczuciem subiektywnym, dlatego bardzo ważną rolę odgrywa właściwy dobór strategii leczenia. Dolegliwości bólowe będące objawem różnych chorób mogą być skutecznie leczone przez każdego lekarza zgodnie z zaleceniami WHO. Natomiast jeśli chodzi o leczenie przyczynowe powinniśmy udać się do lekarza specjalisty. Np. ból głowy może być objawem schorzenia neurologicznego, ale także efektem migreny, nadciśnienia tętniczego czy też zatrucia tlenkiem węgla. Aby właściwie zdiagnozować ból, udaj się do lekarza pierwszego kontaktu, który jeśli zaistnieje taka potrzeba skieruje Cię do odpowiedniego specjalisty. Cierpisz na ból przewlekły? Ból przewlekły jest kompleksowo leczony w specjalistycznych poradniach leczenia bólu. Są do nich kierowani pacjenci, w przypadku których mimo zastosowania odpowiednio dobranej farmakoterapii występują trudności z pełną kontrolą bólu. Mapkę poradni leczenia bólu można znaleźć na stronie internetowej 24
26 Ulga w bólu o programie Ulga w bólu Ogólnopolski program skutecznej kontroli bólu ma na celu zwiększenie świadomości Polaków nt. standardów skutecznego leczenia przewlekłego bólu o średnim i dużym natężeniu. Ideą kampanii jest popularyzowanie nowoczesnych i bezpiecznych strategii kontroli bólu z wykorzystaniem pełnej drabiny analgetycznej WHO, a także likwidacja mitów i stereotypów związanych z farmakologicznym leczeniem bólu. Nadzór merytoryczny nad programem objęła Rada Programowa w składzie: Dr hab. med. Jan Dobrogowski Prezes Polskiego Towarzystwa Badania Bólu oraz Kierownik Zakładu Badania i Leczenia Bólu Katedry Anestezjologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Prof. dr hab. n. med. Jerzy Wordliczek Kierownik Oddziału Klinicznego Leczenia Bólu Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Dr n. med. Anna Przeklasa - Muszyńska Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Zakład Badania i Leczenia Bólu Katedry Anestezjologii i Intensywnej Terapii CM UJ Lek. med. Magdalena Kocot - Kępska Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Zakład Badania i Leczenia Bólu Katedry Anestezjologii i Intensywnej Terapii CM UJ Patronat nad programem objęło Polskie Towarzystwo Badania Bólu (PTBB). Partnerem programu jest firma farmaceutyczna Grunenthal. 25
Ewaluacja badań medycznych według EBM (medycyny opartej na dowodach naukowych) poziomy wiarygodności... 613 Wykaz skrótów... 613
IX 1. MECHANIZMY POWSTAWANIA BÓLU Jerzy Wordliczek, Jan Dobrogowski... 1 Patomechanizm bólu ostrego... 3 Patomechanizm bólu przewlekłego... 9 Ból neuropatyczny... 10 Ośrodkowa sensytyzacja... 15 2. METODY
Bardziej szczegółowoPriorytety w zakresie leczenia bólu w Polsce Posiedzenie Sejmowej Komisji 24 IX 2015 Projekt wystąpienia
Prof. dr hab. Jan Dobrogowski Prezes Polskiego Towarzystwa Badania Bólu Priorytety w zakresie leczenia bólu w Polsce Posiedzenie Sejmowej Komisji 24 IX 2015 Projekt wystąpienia Ból jest najczęstszym objawem
Bardziej szczegółowoKatalog usług AZ MED Sp. z o.o.
Katalog usług AZ MED Sp. z o.o. Oferujemy leczenie bólu bez względu na jego pochodzenie i przyczyny AZ MED Informacje ogólne W zakresie działaności AZ MED Sp. z o.o. działają poradnie: leczenia bólu (neurologia,ortopedia
Bardziej szczegółowoCZY ZAWSZE POTRAFIMY ZAPEWNIĆ CHORYM SKUTECZNE POSTĘPOWANIE PRZECIWBÓLOWE. Wojciech Leppert
CZY ZAWSZE POTRAFIMY ZAPEWNIĆ CHORYM SKUTECZNE POSTĘPOWANIE PRZECIWBÓLOWE Wojciech Leppert Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu IV ZJAZD POLSKIEGO
Bardziej szczegółowoWiększość leków przeciwbólowych można zaliczyć do jednej z następujących. 1) analgetyki nieopioidowe: paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne;
1 Definicja i epidemiologia bólu nowotworowego. Zasady leczenia bólu nowotworowego według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Grupy Ekspertów Europejskiego Towarzystwa Opieki Paliatywnej (EAPC) i polskich
Bardziej szczegółowoRekomendacje dotyczące postępowania przeciwbólowego w ginekologii i położnictwie
Rekomendacje dotyczące postępowania przeciwbólowego w ginekologii i położnictwie W dniach 12 i 1 stycznia 2007 roku w Kazimierzu Dolnym n. Wisłą Zespól Ekspertów Polskiego Towarzystwa Badania Bólu oraz
Bardziej szczegółowoEPIDEMIOLOGIA RAKA TRZUSTKI
CZY WSPÓŁCZESNE METODY FARMAKOLOGICZNEGO LECZENIA BÓLU NOWOTWOROWEGO WPŁYWAJĄ NA POPRAWĘ JAKOŚCI ŻYCIA PACJENTÓW Z RAKIEM TRZUSTKI? praca wykonywana pod kierunkiem: dr hab. n. med. prof. nadzw. UM Waldemara
Bardziej szczegółowoInformacja dla pacjentów
info Informacja dla pacjentów ze szpiczakiem mnogim leczonych bortezomibem Polineuropatia indukowana bortezomibem Konsultacja merytoryczna: Prof. dr hab. Lidia Usnarska-Zubkiewicz Katedra i Klinika Hematologii,
Bardziej szczegółowoOxycodon w terapii bólu ostrego. Hanna Misiołek. Katedra Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Medycyny Ratunkowej SUM Katowice
Oxycodon w terapii bólu ostrego Hanna Misiołek Katedra Anestezjologii, Intensywnej Terapii i Medycyny Ratunkowej SUM Katowice Charakterystyka Oksykodon (Oxycodonum) organiczny związek chemiczny, strukturalnie
Bardziej szczegółowoTermin BÓL PRZEBIJAJĄCY został spopularyzowany na przełomie lat 80` i 90` przez Portenoy`a Wprowadzenie na rynek pierwszych preparatów CR Nowy
Termin BÓL PRZEBIJAJĄCY został spopularyzowany na przełomie lat 80` i 90` przez Portenoy`a Wprowadzenie na rynek pierwszych preparatów CR Nowy problem - jak zapewnić szybkie zniesienie bólu w okresach
Bardziej szczegółowoOcena ogólna: Raport całkowity z okresu od 04.05.2007 do 15.11.2007
W Niepublicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej ABC medic Praktyka Grupowa Lekarzy Rodzinnych w Zielonej Górze w okresie od 04.05.2007-15.11.2007 została przeprowadzona ocena efektów klinicznych u pacjentów
Bardziej szczegółowoZenz, Strumpf Willweber-Strumpf. Leczenie Bólu PRZEWODNIK KIESZONKOWY. Redakcja wydania I polskiego. Jerzy Wordliczek. Polska.
Zenz, Strumpf Willweber-Strumpf Leczenie Bólu PRZEWODNIK KIESZONKOWY Redakcja wydania I polskiego Jerzy Wordliczek MedPharm Polska Leczenie lbóln przewodnik kieszonkowy Michael Zenz Michael Strum pf t
Bardziej szczegółowoPodstaw y rehabilitacji dla studentów m edycyny
Podstaw y rehabilitacji dla studentów m edycyny Redakcja naukowa prof. dr hab. n. k. f. Zdzisława Wrzosek dr n. med. Janusz Bolanowski Warszawa Wydawnictwo Lekarskie PZWL Spis treści Wstęp - Zdzisława
Bardziej szczegółowoNIEINWAZYJNA TERAPIA NIETRZYMANIA MOCZU SALUS-TALENT
NIEINWAZYJNA TERAPIA NIETRZYMANIA MOCZU SALUS-TALENT WPROWADZENIE Pacjenci coraz częściej zwracają uwagę na swoje problemy intymne. Problemy intymne zawierają w sobie schorzenia takie jak: nietrzymanie
Bardziej szczegółowoSpis treści ZASADY WYKONYWANIA REGIONALNYCH BLOKAD NERWÓW. Przedmowa... Przedmowa do wydania polskiego... Wstęp... Autorzy...
Spis treści Przedmowa................................................ Przedmowa do wydania polskiego.............................. Wstęp.................................................... Autorzy...................................................
Bardziej szczegółowoOPIEKA NAD PACJENTEM CHORYM PRZEWLEKLE
OPIEKA NAD PACJENTEM CHORYM PRZEWLEKLE Zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy i opiekuńczo-leczniczy Zadaniem zakładu opiekuńczego jest okresowe objęcie całodobową pielęgnacją oraz kontynuacją leczenia świadczeniobiorców
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych WIEDZA
Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: MEDYCYNA BÓLU Typ studiów: niestacjonarne, doskonalące Symbol Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA K_W01 K_W02
Bardziej szczegółowoProgram praktyk zawodowych dla kierunku: Fizjoterapia ( studia stacjonarne i niestacjonarne)
Wyższa Szkoła Mazowiecka w Warszawie Wydział Nauk Medycznych Program praktyk zawodowych dla kierunku: Fizjoterapia ( studia stacjonarne i niestacjonarne) Student studiów pierwszego stopnia (licencjat)
Bardziej szczegółowoAneks III. Zmiany w odpowiednich punktach Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla Pacjenta
Uwaga: Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla Pacjenta Ta Charakterystyka Produktu Leczniczego, oznakowanie opakowań i ulotka dla pacjenta jest wynikiem
Bardziej szczegółowoAneks III. Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta
Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotkach dla pacjenta Uwaga: Konieczna może być późniejsza aktualizacja zmian w charakterystyce produktu leczniczego i ulotce
Bardziej szczegółowoSTRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM
STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM Wstęp Choroby nowotworowe są poważnym problemem współczesnych społeczeństw. Rozpoznawanie trudności w funkcjonowaniu psychosomatycznym pacjentów jest konieczne do świadczenia
Bardziej szczegółowoELEMENTY FARMAKOLOGII OGÓLNEJ I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU FARMAKOTERAPII BÓLU
Barbara FILIPEK Gabriel NOWAK Jacek SAPA Włodzimierz OPOKA Marek BEDNARSKI Małgorzata ZYGMUNT ELEMENTY FARMAKOLOGII OGÓLNEJ I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU FARMAKOTERAPII BÓLU Copyright by Barbara Filipek,
Bardziej szczegółowoZespół S u d e cka /
ANDRZEJ ZYLUK Zespół S u d e cka / algodystrofia / CRPS DIAGNOSTYKA I LECZENIE prof. dr hab. n. med. A N D R Z E J Z Y L U K Zespół Sudecka / a lg o d y s tro fia / CRPS DIAGNOSTYKA I LECZENIE & PZWL Spis
Bardziej szczegółowoDO ROZWAŻENIA NA KAŻDYM STOPNIU DRABINY:
DRABINA ANALGETYCZNA schemat opracowany na potrzeby terapii bólów nowotworowych, który można stosowad także w innych stanach bólowych jako pewną wytyczną. DO ROZWAŻENIA NA KAŻDYM STOPNIU DRABINY: -koanalgetyki,
Bardziej szczegółowoZespoły bólowe kręgosłupa
Zespoły bólowe kręgosłupa W około 70-80% przypadków pierwszego spotkania pacjenta i lekarza nie daje ustalić się dokładnie przyczyny bólów kręgosłupa. Świadczy to o złożoności tego problemu. Mimo tego
Bardziej szczegółowoNazwa studiów: MEDYCYNA BÓLU Typ studiów: doskonalące. Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA K_W01 K_W02 K_W03 K_W04 K_W05 K_W06 K_W07
Nazwa studiów: MEDYCYNA BÓLU Typ studiów: doskonalące Załącznik nr 7 do zarządzenia nr 12 Rektora UJ z 15 lutego 2012 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Symbol Efekty kształcenia
Bardziej szczegółowoZASTOSOWANIE I POSTĘPOWANIE Z CEWNIKAMI ZEWNĄTRZOPONOWYMI W CENTRUM ONKOLOGII W WARSZAWIE
ZASTOSOWANIE I POSTĘPOWANIE Z CEWNIKAMI ZEWNĄTRZOPONOWYMI W CENTRUM ONKOLOGII W WARSZAWIE Tabela nr 1 UNERWIENIE NARZĄDÓW narząd nerwy rdzeniowe ilość segmentów płuco Th2 Th10 9 przełyk Th4 Th5 2 żołądek
Bardziej szczegółowoWybrane zaburzenia lękowe. Tomasz Tafliński
Wybrane zaburzenia lękowe Tomasz Tafliński Cel prezentacji Przedstawienie najważniejszych objawów oraz rekomendacji klinicznych dotyczących rozpoznawania i leczenia: Uogólnionego zaburzenia lękowego (GAD)
Bardziej szczegółowoANEKS III Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta
ANEKS III Zmiany w odpowiednich punktach charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta Uwaga: Konieczna może być późniejsza aktualizacja charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta
Bardziej szczegółowoPrzedmowa do wydania polskiego. Przedmowa. 1.1 Fizjologia bólu i. 1.2 Miejsca działania środków przeciwbólowych w bólach głowy 4. 1.
Przedmowa do wydania polskiego Przedmowa V VI 1 Anatomia i fizjologia 1.1 Fizjologia bólu i 1.2 Miejsca działania środków przeciwbólowych w bólach głowy 4 1.3 Patogeneza 6 1.4 Klasyfikacja International
Bardziej szczegółowoASMAG FORTE 34 mg jonów magnezu, tabletki Magnesii hydroaspartas
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla użytkownika ASMAG FORTE 34 mg jonów magnezu, tabletki Magnesii hydroaspartas Należy uważnie zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku, ponieważ
Bardziej szczegółowoDyskopatia & co dalej? Henryk Dyczek 2010
Dyskopatia & co dalej? Henryk Dyczek 2010 Definicja - 1 Dyskopatia szerokie pojęcie obejmujące schorzenia krążka międzykręgowego. W większości przypadków jest to pierwszy z etapów choroby zwyrodnieniowej
Bardziej szczegółowoROTACJA OPIOIDÓW MICHAŁ GRACZYK
ROTACJA OPIOIDÓW MICHAŁ GRACZYK OPIOIDY RÓŻNIĄ SIĘ MIĘDZY SOBĄ: Różnym działaniem receptorowym Działaniem na różne typy (i podtypy warianty, dimery) receptorów opioidowych w różny sposób Działaniem nieopioidowym
Bardziej szczegółowoJak radzić sobie z bólem w przebiegu szpiczaka mnogiego?
Jak radzić sobie z bólem w przebiegu szpiczaka mnogiego? Michał Graczyk Katedra i Zakład Opieki Paliatywnej UMK w Toruniu Collegium Medicum w Bydgoszczy Co to jest ból? Ból jest subiektywnym, przykrym
Bardziej szczegółowoProblemy kostne u chorych ze szpiczakiem mnogim doświadczenia własne
Problemy kostne u chorych ze szpiczakiem mnogim doświadczenia własne dr n.med. Piotr Wojciechowski Szpiczak Mnogi Szpiczak Mnogi (MM) jest najczęstszą przyczyną pierwotnych nowotworów kości u dorosłych.
Bardziej szczegółowoZadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata
Podnoszenie kompetencji kadr medycznych uczestniczących w realizacji profilaktycznej opieki psychiatrycznej, w tym wczesnego wykrywania objawów zaburzeń psychicznych KONSPEKT ZAJĘĆ szczegółowy przebieg
Bardziej szczegółowoMONITOROWANIE BÓLU PRZEWLEKŁEGO U PACJENTA Z CHOROBĄ NOWOTWOROWĄ ROLA PIELĘGNIARKI. Izabela Kaptacz Warszawa 17 kwietnia 2015
MONITOROWANIE BÓLU PRZEWLEKŁEGO U PACJENTA Z CHOROBĄ NOWOTWOROWĄ ROLA PIELĘGNIARKI Izabela Kaptacz Warszawa 17 kwietnia 2015 Ból i inne objawy towarzyszące u pacjenta z chorobą nowotworową są ważnym elementem
Bardziej szczegółowoCZY OPIOIDY SĄ NIEZBĘDNE DO ZNIECZULENIA OGÓLNEGO?
CZY OPIOIDY SĄ NIEZBĘDNE DO ZNIECZULENIA OGÓLNEGO? NA PODSTAWIE: ARE OPIOIDS INDISPENSABLE FOR GENERAL ANAESTHESIA? TALMAGE D. EGAN1 1 DEPARTMENT OF ANESTHESIOLOGY, UNIVERSITY OF UTAH SCHOOL OF MEDICINE,
Bardziej szczegółowoRola współpracy między lekarzem a pacjentem jaskrowym Anna Kamińska
Rola współpracy między lekarzem a pacjentem jaskrowym Anna Kamińska Katedra i Klinika Okulistyki, II WL, Warszawski Uniwersytet Medyczny Kierownik Kliniki: Profesor Jacek P. Szaflik Epidemiologia jaskry
Bardziej szczegółowoStreszczenie Wstęp: Cel pracy:
Streszczenie Wstęp: Ocena bólu, który jest zjawiskiem bardzo złożonym z klinicznego punktu widzenia, stanowi jedno z istotnych wyzwań współczesnej medycyny. Rzetelne oszacowanie bólu ma podstawowe znaczenie
Bardziej szczegółowoOpis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych
Załącznik nr 2 do zarządzenia nr 100 Rektora UJ z 2 października 2017 r. Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Tabela odniesienia efektów kształcenia dla studiów podyplomowych
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA
ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA DIKLONAT P, 10 mg/g, żel (Diclofenacum natricum) Należy przeczytać uważnie całą ulotkę, ponieważ zawiera ona ważne informacje dla pacjenta. Lek ten jest
Bardziej szczegółowoPRZEWODNIK DLA FARMACEUTY JAK WYDAWAĆ LEK INSTANYL
PRZEWODNIK DLA FARMACEUTY JAK WYDAWAĆ LEK INSTANYL WAŻNE INFORMACJE DOTYCZĄCE BEZPIECZEŃSTWA: INSTANYL, AEROZOL DO NOSA LEK STOSOWANY W LECZENIU PRZEBIJAJĄCEGO BÓLU NOWOTWOROWEGO Szanowny Farmaceuto, Należy
Bardziej szczegółowoElektrostymulacja zamiast leków?
15.12.2014 Nowa metoda leczenia migreny jest już dostępna w Polsce Elektrostymulacja zamiast leków? Pacjenci cierpiący na uporczywe bóle głowy mają alternatywę. Zamiast farmakologii powodującej liczne
Bardziej szczegółowoI F izjoterapia! OGÓLNA
PA TR ONA T MER YTOR YCZNY Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN I F izjoterapia! OGÓLNA Wydawnictwo Lekarskie PZWL F izjoterapia ogólna prof. dr hab. med. JERZY E. KIWERSKI
Bardziej szczegółowoKod zdrowia dla początkujących Zuchwałych 1 : 2,5-3,5 : 0,5-0,8
// Kod zdrowia dla początkujących Zuchwałych 1 : 2,5-3,5 : 0,5-0,8 Białko 1 : Tłuszcz 2,5-3,5 : Węglowodany 05-0,8 grama na 1 kilogram wagi należnej i nie przejmuj się kaloriami. Po kilku tygodniach dla
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA. Należy zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku.
ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA KAMAGRA 100 mg, tabletki powlekane Sildenafil w postaci cytrynianu Należy zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku. 1- Należy zachować tę ulotkę,
Bardziej szczegółowoMetoksyfluran (Penthrox) Lek. Justyna Kasznia
Metoksyfluran (Penthrox) Lek. Justyna Kasznia Metoksyfluran nowy-stary środek Stosowany w Australii i Nowej Zelandii od 40 lat jako środek p- bólowy Zarejestrowany we wszystkich krajach Europejskich w
Bardziej szczegółowo- obrzęk po złamaniu kości oraz zwichnięciach i skręceniach stawów, - ostre zapalenie tkanek miękkich okołostawowych (ścięgien, torebki stawowej,
Fizykoterapia jest działem lecznictwa, w którym stosuje się występujące w przyrodzie naturalne czynniki fizyczne, jak czynniki termiczne, promieniowanie Słońca oraz czynniki fizyczne wytworzone przez różnego
Bardziej szczegółowoPLAN ZAJĘĆ W RAMACH SPECJALIZACJI Z PIELEGNIARSTWA GINEKOLOGICZNEGO
PLAN ZAJĘĆ W RAMACH SPECJALIZACJI Z PIELEGNIARSTWA GINEKOLOGICZNEGO w dniach 12.09.2014 13.09.2014 Data Godziny Osoba prowadząca Miejsce realizacji zajęć Forma zajęć Liczba godz. 12.09.14 (piątek ) 9.00-12.45
Bardziej szczegółowoWIEDZA. K_W01 Zna definicje, cele i metody żywienia klinicznego oraz sposoby oceny odżywienia w oparciu o metody kliniczne.
Opis zakładanych efektów kształcenia na studiach podyplomowych Nazwa studiów: Żywienie kliniczne Typ studiów: doskonalące Symbol Efekty kształcenia dla studiów podyplomowych WIEDZA K_W01 Zna definicje,
Bardziej szczegółowoŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE Katowice 2007 Śl.C.Z.P Dział Chorobowości Hospitalizowanej 23 luty Ogólnopolski
Bardziej szczegółowoNiestabilność kręgosłupa
Niestabilność kręgosłupa Niestabilność kręgosłupa jest to nadmierna ruchomość kręgosłupa wykraczająca poza fizjologiczne zakresy ruchu, wywołująca dolegliwości bólowe lub objawy neurologiczne, również
Bardziej szczegółowoWCZESNE OBJAWY CHOROBY NOWOTWOROWEJ U DZIECI
WCZESNE OBJAWY CHOROBY NOWOTWOROWEJ U DZIECI Elżbieta Adamkiewicz-Drożyńska Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii Początki choroby nowotworowej u dzieci Kumulacja wielu zmian genetycznych
Bardziej szczegółowoETYKIETO-ULOTKA OZNAKOWANIE OPAKOWANIA BEZPOŚREDNIEGO PRODUKTU LECZNICZEGO
ETYKIETO-ULOTKA OZNAKOWANIE OPAKOWANIA BEZPOŚREDNIEGO PRODUKTU LECZNICZEGO RUTINOSAL C Salicis cortex + Rutosidum + Vitaminum C tabletka, 300 mg + 20 mg + 40 mg Skład tabletki: kora wierzby - 300 mg rutozyd
Bardziej szczegółowoCo to jest termografia?
Co to jest termografia? Słowo Termografia Pochodzi od dwóch słów "termo" czyli ciepło i "grafia" rysować, opisywać więc termografia to opisywanie przy pomocy temperatury zmian zachodzących w naszym organiźmie
Bardziej szczegółowoLECZENIE STAWÓW KOLANOWYCH IZOTOPEM ITRU 90 Y
LECZENIE STAWÓW KOLANOWYCH IZOTOPEM ITRU 90 Y Informacja dla pacjenta Leczenie izotopowe stawów kolanowych nazywane inaczej synowektomią izotopową to stosowana na świecie od ponad 50 lat uznana i bezpieczna
Bardziej szczegółowoCIBA-GEIGY Sintrom 4
CIBA-GEIGY Sintrom 4 Sintrom 4 Substancja czynna: 3-[a-(4-nitrofenylo-)-0- -acetyloetylo]-4-hydroksykumaryna /=acenocoumarol/. Tabletki 4 mg. Sintrom działa szybko i jest wydalany w krótkim okresie czasu.
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO. Bocheńska Lecznicza Sól Jodowo-Bromowa 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Bocheńska Lecznicza Sól Jodowo-Bromowa 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY Produkt leczniczy zawiera sól jodowo-bromową, w tym jodki nie mniej
Bardziej szczegółowoCENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH
RAMOWY PROGRAM KURSU SPECJALISTYCZNEGO PODSTAWY OPIEKI PALIATYWNEJ Program przeznaczony dla pielęgniarek PROGRAM OPRACOWANY PRZEZ CENTRUM KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO PIELĘGNIAREK I POŁOŻNYCH RECENZENCI PROGRAMU
Bardziej szczegółowoKonferencja SAMOLECZENIE A EDUKACJA ZDROWOTNA, POLITYKA ZDROWOTNA, ETYKA Kraków, 20.04.2009 r.
Piotr Burda Biuro In formacji T oksykologicznej Szpital Praski Warszawa Konferencja SAMOLECZENIE A EDUKACJA ZDROWOTNA, POLITYKA ZDROWOTNA, ETYKA Kraków, 20.04.2009 r. - Obejmuje stosowanie przez pacjenta
Bardziej szczegółowowykłady 5, ćwiczenia - 15 wykłady 5, ćwiczenia - 15 Nakład pracy studenta bilans punktów ECTS Obciążenie studenta
Lp. Element Opis 1 Nazwa 2 Typ Podstawy fizjoterapii klinicznej w chorobach wieloukładowych w obrębie narządu ruchu obowiązkowy 3 Instytut Nauk o Zdrowiu 4 Kod PPWSZ F-P_20 Kierunek, kierunek: Fizjoterapia
Bardziej szczegółowoAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO W WARSZAWIE
AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO W WARSZAWIE WYDZIAŁ REHABILITACJI KIERUNEK FIZJOTERAPIA studia I stopnia DZIENNIK PRAKTYK STUDENCKICH Imię i nazwisko studenta Nr albumu CELE Student
Bardziej szczegółowoLp. Zakres świadczonych usług i procedur Uwagi
Choroby układu nerwowego 1 Zabiegi zwalczające ból i na układzie współczulnym * X 2 Choroby nerwów obwodowych X 3 Choroby mięśni X 4 Zaburzenia równowagi X 5 Guzy mózgu i rdzenia kręgowego < 4 dni X 6
Bardziej szczegółowoWYKAZ ŚWIADCZEŃ W POSZCZEGÓLNYCH KOMÓRKACH ORGANIZACYJNYCH SZPITALA ODDZIAŁ CHIRURGII URAZOWO-ORTOPEDYCZNEJ
WYKAZ ŚWIADCZEŃ W POSZCZEGÓLNYCH KOMÓRKACH ORGANIZACYJNYCH SZPITALA ODDZIAŁ CHIRURGII URAZOWO-ORTOPEDYCZNEJ Kod usługi Nazwa usługi A01 ZABIEGI WEWNĄTRZCZASZKOWE Z POWODU POWAŻNEGO 5.51.01.0001001 URAZU
Bardziej szczegółowoBól uważany jest za jeden z potencjalnie istotnych czynników ryzyka dotyczących śmiertelności (Sokka).
VI. 2 Elementy do podsumowania podawanego do publicznej wiadomości. VI. 2.1 Przegląd epidemiologii choroby Odczuwanie bólu jest powszechnym zjawiskiem wśród dzieci. Szacuje się, że ta dolegliwość może
Bardziej szczegółowoASMAG B 20 mg jonów magnezu + 0,25 mg pirydoksyny chlorowodorku, tabletki Magnesii hydroaspartas + Pyridoxini hydrochloridum
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla użytkownika ASMAG B 20 mg jonów magnezu + 0,25 mg pirydoksyny chlorowodorku, tabletki Magnesii hydroaspartas + Pyridoxini hydrochloridum Należy uważnie zapoznać
Bardziej szczegółowoNa czym polega leczenie lekiem Tecfidera
Na czym polega leczenie lekiem Tecfidera Informacje dla pacjentów, którym przepisano leczenie lekiem Tecfidera. (fumaran dimetylu) Spis treści Informacje na temat stwardnienia rozsianego (MS) Co to jest
Bardziej szczegółowoJakie są wskazania do zastosowania osocza bogatopłytkowego i fibryny bogatopłytkowej w weterynarii?
Weterynaria Jakie są wskazania do zastosowania osocza bogatopłytkowego i fibryny bogatopłytkowej w weterynarii? Choroby zwyrodnieniowe stawów biodrowych, kolanowych, łokciowych Skręcenia, pęknięcia, rozerwania
Bardziej szczegółowoUlotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta Miacalcic, 50 j.m./ml, roztwór do wstrzykiwań Miacalcic, 100 j.m./ml, roztwór do wstrzykiwań Calcitoninum salmonis Należy zapoznać się z treścią
Bardziej szczegółowoPALIATYWNEJ W OPIECE. Redakcja naukowa A g n ieszka W ó j c ik - A n n a Pyszora. Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN
PATRONAT MERYTORYCZNY Komitet Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji Społecznej PAN F iz jo t e r a p ia W OPIECE PALIATYWNEJ Redakcja naukowa A g n ieszka W ó j c ik - A n n a Pyszora F iz jo t
Bardziej szczegółowoTREŚCI MERYTORYCZNE ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH NA KIERUNKU PIELĘGNIARSTWO I STOPNIA. rok III semestr V
TREŚCI MERYTORYCZNE ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH NA KIERUNKU PIELĘGNIARSTWO I STOPNIA rok III semestr V PIELĘGNIARSTWO GERIATRYCZNE (80 godzin) (Oddział geriatrii) 1. Zasady i specyfika komunikowania się z osobą
Bardziej szczegółowoRehabilitacja/fizjoterapia pacjentów ze schorzeniami przewlekłymi. Mgr Zbigniew Kur
Rehabilitacja/fizjoterapia pacjentów ze schorzeniami przewlekłymi Mgr Zbigniew Kur Choroby przewlekłe: - najczęstsza przyczyną zgonów na całym świecie - jak podaje WHO, co roku przyczyniają się do śmierci
Bardziej szczegółowoFARMAKOKINETYKA KLINICZNA
FARMAKOKINETYKA KLINICZNA FARMAKOKINETYKA wpływ organizmu na lek nauka o szybkości procesów wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania leków z organizmu Procesy farmakokinetyczne LADME UWALNIANIE
Bardziej szczegółowoDzienniczek obserwacyjny dla pacjenta
Dzienniczek obserwacyjny dla pacjenta Służy do regularnego zapisywania własnych obserwacji w zakresie monitorowania odczuwania bólu Szanowny Pacjencie, Choroba nowotworowa to ogromne wyzwanie dla każdego
Bardziej szczegółowoZaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną
Zaburzenia nerwicowe pod postacią somatyczną Mikołaj Majkowicz Zakład Psychologii Klinicznej Katedry Chorób Psychicznych AMG Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną Główną cechą zaburzeń pod postacią
Bardziej szczegółowoDepresja a uzależnienia. Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień
Depresja a uzależnienia Maciej Plichtowski Specjalista psychiatra Specjalista psychoterapii uzależnień Alkoholizm w chorobach afektywnych Badania NIMH* (1990) (uzależnienie + nadużywanie) Badania II Kliniki
Bardziej szczegółowoOnkologia - opis przedmiotu
Onkologia - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Onkologia Kod przedmiotu 12.0-WL-Lek-On Wydział Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kierunek Lekarski Profil praktyczny Rodzaj studiów jednolite
Bardziej szczegółowoIrmina Śmietańska. Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii UNIWERSYTET MEDYCZNY W GDAŃSKU
Irmina Śmietańska Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii UNIWERSYTET MEDYCZNY W GDAŃSKU Iniekcje mięśniowe Patient control analgesia PCA Analgezja zewnątrzop onowa Umiarkowaniesilne dolegliwości
Bardziej szczegółowouszkodzenie tkanek spowodowane rozszerzeniem lub zwężeniem zamkniętych przestrzeni gazowych, wskutek zmian objętości gazu w nich zawartego.
Barotrauma uszkodzenie tkanek spowodowane rozszerzeniem lub zwężeniem zamkniętych przestrzeni gazowych, wskutek zmian objętości gazu w nich zawartego. Podział urazów ciœnieniowych płuc zatok obocznych
Bardziej szczegółowoARCUS. OFERTA DLA FIRM by. Ul. Wysłouchów 51/u2, 30-611 Kraków Telefon 012 654 89 87 Kom 601 95 65 25 www.arcus.strefa.pl
OFERTA DLA FIRM by ARCUS 2011r Szanowni Państwo Cieszę się, że mogę zapoznać Państwa z działalnością usługową Firmy ARCUS. Jestem przekonany, że firma posiadając szerokie spektrum usług będzie odpowiednim
Bardziej szczegółowoNeurologia Organizacja i wycena świadczeń. Danuta Ryglewicz Instytut Psychiatrii i Neurologii Warszawa
Neurologia Organizacja i wycena świadczeń Danuta Ryglewicz Instytut Psychiatrii i Neurologii Warszawa Choroby neurologiczne wg. WHO Bardzo wysokie wskażniki rozpowszechnienia aktualnie na świecie u miliarda
Bardziej szczegółowoRozsiany rak piersi z przerzutami rady dla pacjentek i ich rodzin
Rozsiany rak piersi z przerzutami rady dla pacjentek i ich rodzin Rozsiany rak piersi oznacza, że komórki rakowe z pierwotnego guza rozprzestrzeniły się na inne części ciała. Te komórki rakowe tworzą nowe
Bardziej szczegółowoVOLTAREN MAX Diklofenak dietyloamoniowy 23,2 mg/g Żel
VOLTAREN MAX Diklofenak dietyloamoniowy 23,2 mg/g Żel Wskazania do stosowania Voltaren MAX jest wskazany do stosowania u dorosłych i młodzieży w wieku powyżej 14 lat. Produkt działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA. Rimantin, 50 mg, tabletki. Rymantadyny chlorowodorek
ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA Rimantin, 50 mg, tabletki Rymantadyny chlorowodorek Należy przeczytać uważnie całą ulotkę, ponieważ zawiera ona informacje ważne dla pacjenta. Należy zachować
Bardziej szczegółowoPrzewodnik po leczeniu produktem leczniczym BOTOX
Przewodnik po leczeniu produktem leczniczym BOTOX (toksyna botulinowa typu A) Dostarczony w ramach działań edukacyjnych prowadzonych przez firmę Allergan w profilaktyce bólów głowy u pacjentów dorosłych
Bardziej szczegółowoPorównanie sedacji opartej na lekach nasennych i lekach przeciwbólowych
Porównanie sedacji opartej na lekach nasennych i lekach przeciwbólowych British Journal of Anaesthesia 98(1) 2007 Opracował: lek. Rafał Sobański Sedacja krytycznie chorych pacjentów: - Wyłączenie świadomości.
Bardziej szczegółowoFARMAKOTERAPIA W GERIATRII
Interdyscyplinarne Spotkania Geriatryczne FARMAKOTERAPIA W GERIATRII mgr Teresa Niechwiadowicz-Czapka Instytut Pielęgniarstwa Zakład Podstaw Opieki Pielęgniarskiej Wchłanianie środków farmakologicznych
Bardziej szczegółowoChoroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych
Choroby somatyczne, izolacja społeczna, utrata partnera czy nadużywanie leków to główne przyczyny częstego występowania depresji u osób starszych 23 lutego, przypada obchodzony po raz szósty, ogólnopolski
Bardziej szczegółowoDOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE
DOLEGLIWOŚCI SUBIEKTYWNE Dolegliwości subiektywne to objawy zgłaszane przez poszkodowanego, które nie znajdują odzwierciedlenia w nieprawidłowym wyniku badania fizykalnego oraz w wynikach badań dodatkowych.
Bardziej szczegółowoKARTA BADANIA LEKARSKIEGO
.. Oznaczenie podmiotu przeprowadzającego badanie lekarskie KARTA BADANIA LEKARSKIEGO Zgodnie art. 15f ust. 4 ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U. z 2012 r. poz. 576, z późn. zm.) wyniki
Bardziej szczegółowoImię i nazwisko Pacjenta:..PESEL/Data urodzenia:... FORMULARZ ZGODY. Imię i nazwisko Pacjenta:... Imię i nazwisko przedstawiciela ustawowego:...
FORMULARZ ZGODY I Informacje o osobach uprawnionych do wyrażenia zgody Imię i nazwisko Pacjenta:... Imię i nazwisko przedstawiciela ustawowego:... PESEL/Data urodzenia Pacjenta:... II Nazwa procedury medycznej
Bardziej szczegółowoSzpital bez bólu. b Leczenie bólu b. pooperacyjnego. Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej im. dr Janusza Daaba w Piekarach
Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej im. dr Janusza Daaba w Piekarach Śląskich Szpital bez bólu. b Leczenie bólu b pooperacyjnego. Opracowanie: dr n.med Jacek Majewski lek med Rafał
Bardziej szczegółowoBROSZURA INFORMACYJNA DLA PACJENTA
BROSZURA INFORMACYJNA DLA PACJENTA Zastosowanie produktu BOTOX /Vistabel 4 jednostki Allergan/0,1 ml toksyna botulinowa typu A w leczeniu zmarszczek pionowych gładzizny czoła Spis treści Co to są zmarszczki
Bardziej szczegółowoKiedy rozpocząć przyjmowanie dawki Jak przyjmować lek Uptravi? Jak zwiększać dawkę leku? Pominięcie przyjęcia leku...6
PORADNIK DOTYCZĄCY DOBIERANIA DAWKI - PAKIET DOBIERANIA DAWKI Strona 1 Uptravi tabletki powlekane seleksypag Poradnik dobierania dawki Rozpoczynanie leczenia lekiem Uptravi Przed rozpoczęciem leczenia
Bardziej szczegółowoRenata Zajączkowska, Małgorzata Przysada Szpital Wojewódzki Nr 2 w Rzeszowie
Renata Zajączkowska, Małgorzata Przysada Szpital Wojewódzki Nr 2 w Rzeszowie Jednym z najczęstszych powodów braku satysfakcji pacjenta po przeprowadzonym zabiegu jest ból pooperacyjny 1... 1. Nakahashi
Bardziej szczegółowoCUKRZYCA U OSOBY W WIEKU STARCZYM. Klinika Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Dr med. Ewa Janeczko-Sosnowska
CUKRZYCA U OSOBY W WIEKU STARCZYM Klinika Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Dr med. Ewa Janeczko-Sosnowska CHARAKTERYSTYKA PACJENTA Wiek 82 lata Cukrzyca typu 2 leczona insuliną Choroba wieńcowa, stan
Bardziej szczegółowoSYLABUS. Nazwa przedmiotu/modułu. Farmakologia Kliniczna. Wydział Lekarski I. Nazwa kierunku studiów. Lekarski. Język przedmiotu
Nazwa przedmiotu/modułu Wydział Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Forma studiów Język przedmiotu Wydział Lekarski I Lekarski Jednolite magisterskie stacjonarne polski SYLABUS Farmakologia Kliniczna
Bardziej szczegółowoDOBRE PRAKTYKI LECZENIA BÓLU U DZIECI W SPECJALISTYCZNYCH ZESPOŁACH RATOWNICTWA MEDYCZNEGO I LOTNICZYCH ZESPOŁACH RATOWNICTWA MEDYCZNEGO
DOBRE PRAKTYKI LECZENIA BÓLU U DZIECI W SPECJALISTYCZNYCH ZESPOŁACH RATOWNICTWA MEDYCZNEGO I LOTNICZYCH ZESPOŁACH RATOWNICTWA MEDYCZNEGO Jak wynika z publikacji autorstwa zespołu ekspertów pod przewodnictwem
Bardziej szczegółowo