ZACHOWANIA ZDROWOTNE A RADZENIE SOBIE W CHOROBIE U PACJENTÓW SZPITALNEGO ODDZIAŁU RATUNKOWEGO (SOR)

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2009, 78, 2, KRYSTYNA KUROWSKA, BARTŁOMIEJ BIAŁASIK ZACHOWANIA ZDROWOTNE A RADZENIE SOBIE W CHOROBIE U PACJENTÓW SZPITALNEGO ODDZIAŁU RATUNKOWEGO (SOR) HEALTH BEHAVIORS AND COPING WITH DISEASE IN PATIENTS OF ACCIDENT AND EMERGENCY WARD (A&E WARD) Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Celem badań była ocena poziomu akceptacji choroby, znaczeń przypisywanych zdrowiu i zachowań zdrowotnych u pacjentów hospitalizowanych w Szpitalnym Oddziale Ratunkowym (SOR). Materiał i metoda badawcza. Przebadano 97 osób, które zostały przyjęte do SOR w Szpitalu Uniwersyteckim Nr 1 w Bydgoszczy. Chorych podzielono na 2 grupy 69 osób przyjętych z powodu zaostrzenia objawów choroby przewlekłej i 28 przyjętych w nagłych wypadkach. Użyto do badań: Skali Akceptacji Choroby, Inwentarza Zachowań Zdrowotnych, Listy Kryteriów Zdrowia. Wyniki. Osoby chorujące przewlekle wykazały ograniczony poziom sprawności fizycznej. Poziom akceptacji choroby był wysoki w obu grupach. Chorujący przewlekle charakteryzowali się instrumentalnym podejściem do zdrowia. Za najważniejsze kryteria zdrowia uznano brak dolegliwości fizycznych i dobre samopoczucie. Wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych występował u pacjentów chorych przewlekle, częściej podejmowali oni praktyki zdrowotne związane z odpoczynkiem, regularnym snem, kontrolą masy ciała, ograniczeniem palenia tytoniu i unikaniem nadmiernego wysiłku fizycznego. Wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych występował również u kobiet. Wnioski. W obu grupach widoczny był wpływ choroby, m.in. na podejmowanie zachowań zdrowotnych, na listę kryteriów zdrowia, na sprawność psychofizyczną chorych. SŁOWA KLUCZOWE: Szpitalny Oddział Ratunkowy (SOC), akceptacja choroby, kryteria zdrowia, zachowania zdrowotne. Summary Introduction. The aim of the study was to assess the level of disease acceptance and meanings related to health and health behaviors in patients of accident and emergency ward (A&E ward). Material and methods. The study included 97 patients of A&T ward, University Hospital, Bydgoszcz. The patients were divided into two groups: 69 chronically ill patients, whose symptoms suddenly intensified, and 28 emergency cases. Acceptance of Disease Scale, Health Behavior Inventory and Sheets of Health Criteria were used in the study. Results. Physical fitness of chronically ill patients was lowered. The level of disease acceptance was high in both groups. Chronically ill patients had instrumental approach to health. Lack of physical symptoms and good general condition were listed as the most important health criteria. Chronically ill patients more often tended to perform health behaviors related to rest, regular sleep, body mass control, non-smoking and avoiding excessive physical effort. Also women had higher indicator of health behavior. Conclusions. In both groups the disease influenced health behaviors, health criteria and psycho-physical functioning of the patients. KEY WORDS: Accident and emergency (A&E), acceptance of disease, health criteria, health behaviors. Wstęp Szpitalny Oddział Ratunkowy (SOR) udziela pomocy osobom znajdującym się w stanach nagłego zagrożenia zdrowia i życia. Najczęściej kojarzony jest z pomocą udzielaną w wypadkach, urazach i nagłych zdarzeniach. W praktyce pacjentami SOR są dwie grupy chorych. Są to osoby znajdujące się w stanie nagłego zagrożenia w sytuacjach nie mających związku z dotychczasowym stanem zdrowia, drugą grupę stanowią osoby, u których nagłe zagrożenie zdrowia lub życia zostało spowodowane zaostrzeniem choroby przewlekłej, najczęściej trwającej od dawna. Podejmowanie pozytywnych zachowań zdrowotnych jest skorelowane m.in. z wartościowaniem zdrowia, to z kolei wpływa na motywy zdrowotne wyrażające stopień zainteresowania sprawami własnego zdrowia. Osoby, które przypisują zdrowiu wysoką wartość, wykazują większe zaangażowanie w zachowania promujące zdrowie, np. stosowanie określonej diety, rzucenie palenia tytoniu, badania profilaktyczne. Zwykliśmy doceniać swoje zdrowie w sytuacjach jego zagrożenia i możliwości straty [1]. Osoby chorujące przewlekle na choroby cywilizacyjne, np. miażdżycę, cukrzycę powinny dostrzegać powagę choroby i ryzyko związanych z nią zagrożeń. Powinny też częściej podejmować decyzję o zmianie zachowań zdrowotnych na pozytywne i sprzyjające zdrowiu. Czy jest tak w rzeczywistości i czy osoby chorujące przewlekle częściej podejmują takie zachowania niż osoby nie chorujące na choroby przewlekłe? Ocenie poddano znaczenia, jakie pacjenci SOR przypisują zdrowiu i poziom akceptacji choroby. Osoby chorujące

2 114 Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik przewlekle charakteryzuje pewna etapowość radzenia sobie z chorobą. Zwykle na początku choroby jednostka doświadcza dezorganizacji typowych reakcji fizycznych, psychicznych i społecznych. Musi poszukać rozwiązań, aby przywrócić równowagę i przystosować się do choroby. Kryzys jest stanem przejściowym, jeśli jednostka znajdzie efektywne metody radzenia sobie z chorobą, osiągnie stan adaptacyjnej równowagi i przystosuje się do zaistniałej sytuacji [2]. W pracy przeanalizowano poziom akceptacji choroby w dwóch grupach pacjentów chorujących przewlekle i w stanie nagłego zachorowania. Podstawowym zadaniem Szpitalnego Oddziału Ratunkowego jest udzielanie świadczeń zdrowotnych niezbędnych do stabilizacji funkcji życiowych osób znajdujących się w stanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia. Przyczyny tych zagrożeń mogą być różne. U części pacjentów są to nagłe, nieprzewidziane wypadki, urazy oraz niepokojące objawy pojawiające się u osób wcześniej nie chorujących, u innych pacjentów przyczyną przyjęcia do SOR jest nagłe zaostrzenie lub powikłania choroby przewlekłej, na którą pacjent choruje od dawna, ale w wyniku zagrożenia zdrowia lub życia także wymaga udzielenia niezwłocznej pomocy medycznej. Można podejrzewać, że osoby chorujące przewlekle i osoby nie chorujące na choroby przewlekłe różnią się między sobą w zakresie akceptacji choroby i zachowań zdrowotnych. Celem badań była ocena poziomu akceptacji choroby, znaczeń przypisywanych zdrowiu i zachowań zdrowotnych u pacjentów hospitalizowanych w Szpitalnym Oddziale Ratunkowym. Materiał i metoda badawcza Badania przeprowadzono wśród pacjentów Szpitalnego Oddziału Ratunkowego Szpitala Uniwersyteckiego Nr 1 w Bydgoszczy w okresie od listopada 2008 do maja 2009 za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/335/2008). Poddano badaniu pacjentów, którzy zostali przyjęci do SOR z powodu objawów wskazujących na zagrożenie stanu zdrowia. Badanie prowadzono tylko u tych pacjentów, którzy nie znajdowali się w bezpośrednim zagrożeniu życia a ich stan ogólny był stabilny. Badaną populację podzielono na dwie grupy: grupa 1 to chorzy, których przyjęto z powodu zagrożenia stanu zdrowia w przebiegu zaostrzenia choroby przewlekłej. Grupa 2 to ci, którzy zostali przyjęci z powodu zagrożenia stanu zdrowia w przebiegu nagłych sytuacji, nie mających związku z żadną chorobą przewlekłą. Badanie prowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Wykorzystano narzędzia badawcze w postaci: 1. Kwestionariusza standaryzowanego AIS. Jest to SKALA AKCEPTACJI CHOROBY, która zawiera 8 stwierdzeń opisujących negatywne konsekwencje złego stanu zdrowia. Należą do nich ograniczenia spowodowane chorobą, brak samowystarczalności, poczucie zależności od innych osób i poczucie własnej wartości. Zdecydowana zgoda z danym twierdzeniem (ocena 1) wyraża złe przystosowanie do choroby, natomiast zdecydowany brak zgody (ocena 5) oznacza akceptację choroby. Suma puntów waha się od 8 do 40 i jest ogólną oceną stopnia akceptacji własnej choroby. Niski wynik oznacza brak akceptacji i przystosowania się do choroby oraz silne poczucie dyskomfortu psychicznego. Wysoki wynik świadczy o akceptacji własnego stanu chorobowego i braku negatywnych emocji związanych z chorobą. 2. Kwestionariusza standaryzowanego LKZ. Jest to LISTA KRYTERIÓW ZDROWIA. Zawiera 24 twierdzenia opisujące pozytywne elementy różnych wymiarów zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Respondent zaznacza swoje preferencje wskazując, które z twierdzeń są ważne dla niego w ocenie zdrowia. Te twierdzenia, które wybrał musi uszeregować według ważności od najważniejszego do mniej ważnego. 3. Kwestionariusza standaryzowanego IZZ. Jest to INWENTARZ ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH. Zawiera on 24 stwierdzenia opisujące różne zachowania zdrowotne. Biorąc pod uwagę wskazaną przez respondenta częstotliwość poszczególnych zachowań ustala się ogólne nasilenie zachowań sprzyjających zdrowiu oraz stopień nasilenia czterech kategorii zachowań zdrowotnych: prawidłowych nawyków żywieniowych zachowań profilaktycznych praktyk zdrowotnych pozytywnego nastawienia psychicznego. Respondent zaznacza w arkuszu IZZ jak często wykonywał daną czynność wg skali pięciostopniowej w przeciągu ostatniego roku (1 prawie nigdy, 2 rzadko, 3 od czasu do czasu, 4 często, 5 prawie zawsze). Suma punktów oznacza ogólny wskaźnik nasilenia zachowań zdrowotnych. Ogólny wskaźnik przelicza się na jednostki standaryzowane w skali stenowej. Autor [3] proponuje, aby przyjąć następujące przedziały stenowe: wyniki w granicach 1-4 sten wyniki niskie, wyniki przeciętne 4-5 sten, wyniki wysokie 7-10 sten. Oddzielnie oblicza się nasilenie każdej z czterech kategorii zachowań. 4. Kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji stworzonym dla przeprowadzenia niniejszego badania. Ankieta składa się z części socjodemograficznej i części zbierającej informacje o sytuacji zdrowotnej respondentów. Wzór kwestionariusza ankiety załączono w postaci załącznika. Arkusze kwestionariuszy AIS, LKZ i IZZ zakupiono w Pracowni Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Warszawie po przedstawieniu dokumentów potwierdzających wykształcenie i kwalifikacje badacza oraz informacji, do czego zostaną one wykorzystane. W opisie zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnią arytmetyczną, minimum, maksimum i odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Dokonano szacowania różnic między grupami na podstawie analizy testu t-studenta. Za istotne statystycznie przyjęto wartości spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano za pomocą pakietu statystycznego STATISTICA 6.0.

3 Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR) 115 Wyniki badań W badaniu wzięło udział 97 pacjentów. W grupie 1. (69 osób 71,1%), w 2. (28 osób 28,9%), w wieku od 19 do 89 lat (średnia 59,2 lat). Pacjenci przyjmowani z powodu stanów ostrych byli młodsi (średnio 39,04 lat) a w zaostrzeniach chorób przewlekłych starsi (średnio 53,6 lat). Mediana wieku obu grup była różna, 60 lat dla pierwszej grupy i 30 lat dla drugiej grupy. Liczebność kobiet i mężczyzn była podobna. Większość to mieszkańcy miasta (73,2%), a tylko 26,8% mieszkało na wsi. W obu grupach miejsce zamieszkania rozkładało się podobnie. Nieznacznie większą grupę stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym 28,8%, ale osoby z wykształceniem zawodowym i średnim stanowiły niewiele mniejszy odsetek, po 27,8%. Wykształcenie wyższe posiadało 20,6% badanych. W grupie pacjentów hospitalizowanych powodu chorób przewlekłych więcej było osób z wykształceniem podstawowym i średnim, mniej z wykształceniem pomaturalnym i wyższym, natomiast w grupie osób hospitalizowanych z przyczyn ostrych, najliczniejsi byli pacjenci z wyższym wykształceniem (53,6%). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby żyjące w związku małżeńskim lub partnerskim (57,7%), najmniej liczną grupą były osoby rozwiedzione. W grupie pierwszej (hospitalizowani z powodu chorób przewlekłych) więcej było osób owdowiałych (18,8%) i rozwiedzionych (8,7%). W grupie drugiej (hospitalizowani w stanach ostrych ), więcej było osób stanu wolnego (32,1%). Większość respondentów mieszkała z rodziną, najczęściej z małżonkiem lub partnerem (32,9%), dziećmi (17,5%) i z małżonkiem, i dziećmi (22,7%). Część pacjentów mieszkało też samotnie, dwie osoby były bezdomne. Większość badanych posiadała przynajmniej jedno źródło dochodów, którym najczęściej była praca zawodowa (43,3%) i emerytura (36,1%). Żadnych dochodów nie posiadało 8 (8,23%) pacjentów, w tym 5,1% było bezrobotnych, 2,1% na utrzymaniu rodziny i 1,03% uczniów. W grupie 1. więcej było osób utrzymujących się z emerytury i renty chorobowej. W grupie 2. żaden z badanych nie był na rencie, a emerytura stanowiła źródło dochodów dla 14,3% badanych. Większość chorych korzystała już wcześniej z pomocy medycznej w SOR, ale sporadycznie, dotychczas nie więcej niż 3 5 razy (65,9%), ponad 20% badanych korzystało z pomocy medycznej SOR po raz pierwszy. Pacjenci pierwszej grupy częściej korzystali z pomocy SOR niż pacjenci grupy drugiej. W grupie drugiej 42,9% badanych było pacjentami SOR po raz pierwszy. Większość pacjentów korzystała z różnych dodatkowych form pomocy medycznej, większość więcej niż z jednej, aż 91,7% badanych korzystało z POZ i 62,9% było pod opieką poradni specjalistycznej. W większości byli to pacjenci chorujący na choroby przewlekłe, 29,9% badanych było już wcześniej hospitalizowanych, byli to głównie pacjenci chorujący przewlekle. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego różnią się ze względu na wpływ choroby na ich codzienne funkcjonowanie w rodzinie i w relacjach z innymi ludźmi. Wpływ ten jest większy u pacjentów grupy 1., hospitalizowanej z powodu chorób przewlekłych. W większym stopniu był to wpływ negatywny. Wpływ choroby na funkcjonowanie chorego oceniano według skali dziesięciostopniowej. Pacjentów proszono o podanie, w jakim stopniu choroba wpłynęła na wybrane obszary funkcjonowania, gdzie 0 oznaczało brak wpływu, wpływ negatywny chorzy oceniali od -1 do -5, gdzie -1 oznaczało najmniejsze ograniczenia a -5 największe. Wpływ pozytywny chorzy oceniali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało najmniejszy wpływ i 5 największy. Pacjentów pytano o następujące obszary funkcjonowania: 1. Wpływ choroby na życie rodzinne i relacje z członkami rodziny 2. Wpływ choroby na relacje z przyjaciółmi i znajomymi 3. Wpływ choroby na sposób spędzania wolnego czasu 4. Wpływ choroby na sprawność fizyczną 5. Wpływ choroby na pracę zawodową. Jak pokazuje tabela 1., choroba w największym stopniu wpływała na sprawność fizyczną pacjentów SOR. Był to wpływ negatywny. Większy negatywny wpływ dotyczył pacjentów z grupy pierwszej, czyli osoby chorujące przewlekle, ale w przypadku stanów ostrych sprawność fizyczna też ulegała ograniczeniu. W większym stopniu ten wpływ występował u chorych z grupy 1. Test t-studenta wskazuje na istotne statystycznie różnice (t = 2,56254, p < 0,05). W obu grupach pacjentów były też ograniczenia w pracy zawodowej. Jedni i drudzy pacjenci nie mogli w okresie zaburzenia stanu zdrowia pracować zawodowo, albo ich praca była mniej wydajna. Nie było różnicy statystycznej. Najmniejszy negatywny wpływ choroba wywierała na relacje chorych z przyjaciółmi i znajomymi, z tym, że w grupie chorych przewlekle średnia była ujemna, a w grupie chorych ostro średnia była dodatnia. Pomiędzy porównywanymi grupami pacjentów nie było różnic statystycznych. Podsumowując, pacjenci SOR różnią się między sobą wpływem choroby na funkcjonowanie tylko w aspekcie sprawności fizycznej. Oznacza to, że każda choroba może zaburzać funkcjonowanie osób chorych, ale w przypadku choroby przewlekłej w większym stopniu zaburza sprawność fizyczną. Większy poziom akceptacji choroby (tabela 2.) występuje u chorych z drugiej grupy, ponieważ znaleźli się w SOR z powodu ostrej choroby, a pacjenci chorzy przewlekle cały czas doświadczają różnych ograniczeń i trudniej jest im znosić chorobę. Dlatego grupa pierwsza ma mniejszy poziom akceptacji choroby. Akceptację choroby oceniano za pomocą skali AIS, którą wcześniej opisano. W tej skali pacjenci mogli uzyskać od 8 do 40 pkt. Niski wynik oznaczał niski poziom akceptacji, wysoki wynik oznaczał wysoki poziom akceptacji. Za punkt graniczny przyjęto wartość punktową 24, znajdującą się w połowie zakresu możliwej punktacji. Pacjenci z obu grup mieli wysoki poziom akceptacji choroby, bo w grupie 1. wskaźnik całkowity AKC wynosił 28,67 a w grupie 2. wynosił on 29,36 i był wyższy od wyznaczonej granicy. Czyli w grupie chorych przewlekle wskaźnik był nieznacznie mniejszy, ale nie była to różnica statystycznie istotna. Osoby chore na choroby przewlekłe w

4 116 Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik Tabela 1. Analiza wpływu choroby na funkcjonowanie pacjentów SOR Table 1. Analysis of disease influence on A&E ward patients Pyt. Średnia Odch. stand. Mediana Min Max Test Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 t-studenta 1. -0,45-0,36 1,55 1,34 0,00 0,00-5,00-3,00 4,00 4,00 0, ,38 0,11 1,38 1,23 0,00 0,00-5,00-3,00 4,00 4,00-1, ,29-1,25 1,64 1,80-1,00-1,00-5,00-5,00 3,00 2,00 0, ,84-2,00 1,54 1,36-3,00-2,00-5,00-5,00 0,00 0,00 2,56254* 5. -1,51-1,54 1,99 1,69 0,00-1,00-5,00-5,00 0,00 1,00 0,00714 * zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p < 0.05 Tabela 2. Analiza poziomu akceptacji choroby wśród pacjentów SOR wg skali AIS Table 2. Analysis of the disease acceptance level in A&E ward patients, according to ADS scale Pyt. Średnia Odch. stand. Mediana Min Max Test Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 t-studenta 1. 3,29 3,21 1,48 1,50 4,00 3,00 1,00 1,00 5,00 5,00 0, ,14 3,46 1,43 1,45 3,00 4,00 1,00 1,00 5,00 5,00-1, ,72 3,89 1,34 1,37 4,00 4,00 1,00 1,00 5,00 5, ,32 3,39 1,34 1,52 4,00 4,00 1,00 1,00 5,00 5,00-0, ,13 4,04 1,20 1,35 5,00 5,00 1,00 1,00 5,00 5,00 0, ,96 4,00 1,28 1,39 4,00 5,00 1,00 1,00 5,00 5,00 0, ,96 3,50 1,46 1,48 3,00 4,00 1,00 1,00 5,00 5,00-1, ,13 3,86 1,35 1,38 5,00 4,00 1,00 1,00 5,00 5,00 0,90241 AKC 28,67 29,36 7,57 8,23 30,00 29,50 13,00 8,00 40,00 40,00 0,40401 * zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p < 0.05 Tabela 3. Lista kryteriów zdrowia waga i ranga przypisywana poszczególnym twierdzeniom przez pacjentów SOR Table 3. Health criteria list their importance according to A&E ward patients Twierdzenie Grupa 1 Grupa 2 Bycie zdrowym oznacza dla mnie: Waga Ranga Waga Ranga 1. Dożyć późnej starości 1,82 9 0, Czuć się szczęśliwym przez większość czasu 3,18 2 1, Potrafić dobrze współżyć z innymi ludźmi 0, , Umieć rozwiązywać swoje problemy 1, , Należycie się odżywiać 1, , Dbać o wypoczynek, sen 0, , Pić niewielkie ilości alkoholu lub wcale 0, , Nie palić tytoniu 2,25 7 0, Mieć odpowiednią wagę ciała 3,07 3 1, Jedynie wyjątkowo przyjmować lekarstwa 1, , Mieć dobry nastrój 0, , Nie odczuwać żadnych dolegliwości fizycznych 4,00 1 1, Potrafić pracować bez napięcia i stresu 0, , Nie chorować, najwyżej rzadko na grypę, niestrawność 0, , Mieć zdrowe oczy, włosy, cerę 0, , Umieć przystosować się do zmian w życiu 0, , Umieć cieszyć się z życia 2,07 8 1, Być odpowiedzialnym 0, , Potrafić panować nad swoimi uczuciami i popędami 0, , Mieć sprawne wszystkie części ciała 2,46 6 0, Akceptować siebie, znać swoje możliwości i braki 0, , Mieć pracę, różnorodne zainteresowania 0, , Czuć się dobrze 3,07 4 1, Prawie nigdy nie musieć chodzić do lekarza 2,89 5 0,79 8

5 Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR) 117 najmniejszym stopniu akceptowali to, że nigdy nie będą wystarczająco samowystarczalni (pyt. 7.). Największy poziom akceptacji dotyczył pytania 5. i 8., co znaczy, że pacjenci nie czuli się ciężarem dla swojej rodziny oraz, że nie uważali, aby ludzie przebywający z nimi czuli się zakłopotani ich obecnością. Pacjenci z drugiej grupy największy kłopot mieli z przystosowaniem się do ogólnych ograniczeń spowodowanych chorobą (pyt. 1.). Ci pacjenci także nie czuli się ciężarem dla swojej rodziny (pyt. 5.) i nie czuli się mniej wartościowi z powodu choroby (pyt. 6.). Podsumowując, pacjenci SOR w obu grupach mają podobny poziom akceptacji choroby. Dla pacjentów chorujących przewlekle najważniejszymi kryteriami zdrowia był brak dolegliwości fizycznych i poczucie szczęścia (tabela 3.). Dla pacjentów nie chorujących przewlekle tym najważniejszym kryterium zdrowia było dobre samopoczucie i również brak dolegliwości fizycznych. Porównując 5 najważniejszych kryteriów zdrowia (tabela 3a i b), można powiedzieć, że są one podobne w obu grupach. Jak wynika z tabeli pacjenci największe znaczenie przypisują zdrowiu rozumianemu jako właściwość i stan. Najmniej ważne kryteria zdrowia są nieco inne w obu grupach, niektóre z nich się powtarzają. Najmniej ważne dla osób chorych przewlekle były kryteria rozumiane jako proces a dla osób nie chorujących przewlekle kryteria rozumiane jako wynik. Podsumowując, osoby z obu grup charakteryzują się podobnym rozumieniem zdrowia. Obie grupy za najważniejsze kryteria zdrowia uznały brak dolegliwości fizycznych i dobre samopoczucie. W oparciu o Inwentarz Zachowań Zdrowotnych wyznaczono następujące wskaźniki: 1. ZZ ogólny wskaźnik zachowań zdrowotnych, przedstawiony w postaci wartości punktowej, mieszczącej się w zakresie od 24 do 120 pkt. (jest to suma uzyskanych wartości punktowych) im wyższy wynik, tym większe nasilenie deklarowanych zachowań zdrowotnych 2. Sten wartość wskaźnika zachowań zdrowotnych przedstawiona w jednostkach standaryzowanych w skali stenowej; autorzy proponują różne przedziały wartości stenowych dla kobiet i mężczyzn [3]. Poszczególne obszary zachowań zdrowotnych (obliczano jako średnią liczbę punktów w każdej kategorii czyli suma punktów podzielona przez 6): 3. PN1 prawidłowe nawyki żywieniowe uwzględniające rodzaj spożywanej żywności, w tym np. pieczywo pełnoziarniste, warzywa, owoce 4. ZP zachowania profilaktyczne dotyczące przestrzegania zaleceń zdrowotnych, uzyskiwania informacji na temat zdrowia i choroby 5. PN2 pozytywne nastawienie psychiczne obejmuje czynniki psychologiczne, takie jak unikanie zbyt silnych emocji, stresów i napięć oraz sytuacji wpływających przygnębiająco 6. PZ obejmują codzienne nawyki dotyczące snu i rekreacji oraz aktywności fizycznej. Pacjenci SOR różnili się wskaźnikiem zachowań zdrowotnych (tabela 4.). Wyższy ogólny wskaźnik ZZ występował u pacjentów grupy pierwszej czyli chorych przew- Tabela 3a. Porównanie 5 najważniejszych kryteriów zdrowia pacjentów SOR Table 3a. Comparison of five main health criteria in A&E patients Ranga Grupa 1 Grupa 2 Kryterium Definicja Kryterium Definicja 1 Nie odczuwać żadnych dolegliwości fizycznych Właściwość Czuć się dobrze Stan 2 Czuć się szczęśliwym przez Nie odczuwać żadnych dolegliwości Stan większość czasu fizycznych Właściwość 3 Mieć odpowiednią wagę ciała Wynik Czuć się szczęśliwym przez większość czasu Stan 4 Czuć się dobrze Stan Umieć cieszyć się z życia Stan 5 Prawie nigdy nie musieć chodzić do lekarza Właściwość Mieć odpowiednią wagę ciała Wynik Tabela 3b. Porównanie 5 najmniej ważnych kryteriów zdrowia pacjentów SOR Table 3b. Comparison of five least important health criteria Ranga Grupa 1 Grupa 2 Kryterium Definicja Kryterium Definicja 20 Mieć zdrowe oczy, włosy, cerę Właściwość Być odpowiedzialnym Cel 21 Potrafić dobrze współżyć z innymi ludźmi Proces Jedynie wyjątkowo przyjmować lekarstwa Właściwość 22 Mieć dobry nastrój Wynik Mieć zdrowe oczy, włosy, cerę Właściwość 23 Być odpowiedzialnym Cel Potrafić dobrze współżyć z innymi ludźmi Proces 24 Potrafić panować nad swoimi uczuciami i popędami Proces Mieć pracę, różnorodne zainteresowania Wynik

6 118 Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik Tabela 4. Analiza wskaźników zachowań zdrowotnych wśród pacjentów SOR Table 4. Analysis of health behavior indicators in A&E ward patients Pyt. Średnia Odch. stand. Mediana Min Max Test Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 Gr. 1 Gr. 2 t-studenta ZZ 80,3 73,79 12,37 13,89 81,0 74,0 41,0 41, ,0 2,30818* sten 5,3 4,46 1,64 1,90 5,0 4,0 1,0 1,0 10,0 8,0 2,22245* PN 1 17,64 16,39 4,07 5,40 17,0 16,0 6,0 6,0 29,0 27,0 1,26600 ZP 19,81 19,18 4,45 4,85 20,0 19,0 7,0 7,0 28,0 27,0 0,62702 PN 2 21,03 20,50 3,32 4,05 21,0 22,0 11,0 12,0 29,0 26,0 0,68326 PZ 21,86 17,43 4,33 4,26 22,0 16,5 13,0 11,0 30,0 27,0 4,67201* * zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p < 0.05 Tabela 4a. Porównanie wskaźników zachowań zdrowotnych u kobiet i mężczyzn pacjentów chorych przewlekle (Grupa 1) Table 4a. Comparison of health behavior indicators in chronically ill women and men (group 1) Pyt. Średnia Odch. stand. Mediana Min Max Test K M K M K M K M K M t-studenta ZZ 82,76 77,47 11,05 13,35 83,0 77,5 41,0 45, ,54861* sten 5,35 5,25 1,44 1,87 5,0 5,0 1,00 1,0 9,00 10,0 0,24692 PN 1 18,00 17,22 3,86 4,32 18,0 17,0 6,00 9,0 28,00 29,0 0,78050 ZP 20,51 19,00 3,96 4,90 21,0 19,0 9,00 7,0 28,00 28,0 1,39441 PN 2 21,38 20,63 3,53 3,07 21,0 21,0 11,0 12,0 29,00 27,0 0,92067 PZ 22,97 20,56 3,77 4,63 23,0 20,0 15,0 13,0 30,00 29,0 2,34767* * zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p<0.05 Tabela 4b. Porównanie wskaźników zachowań zdrowotnych u kobiet i mężczyzn pacjentów hospitalizowanych z przyczyn ostrych (Grupa 2) Table 4b. Comparison of health behavior indicators in women and men hospitalized for acute condition (group 2) Pyt. Średnia Odch. stand. Mediana Min Max Test K M K M K M K M K M t-studenta ZZ 75,36 73,13 8,75 17,86 74,0 72,5 58,0 41,0 88,0 97,0 1,10913 sten 4,29 4,73 1,27 2,41 4,0 4,5 2,0 1,0 6,0 8,0-1,59757 PN 1 16,36 16,67 4,47 6,37 16,0 16,0 10,0 6,0 26,0 27,0-0,39401 ZP 20,29 18,47 3,75 5,68 19,0 18,5 16,0 7,0 27,0 26,0 2,64435* PN 2 21,64 19,53 3,65 4,24 22,0 20,5 14,0 12,0 26,0 24,0 3,06571* PZ 17,29 17,73 4,91 3,67 17,0 16,5 11,0 12,0 27,0 23,0-0,70994 * zaznaczono różnice istotne statystycznie przy założeniu, że p<0.05 lekle (80,3) niż u pacjentów przyjętych z przyczyn ostrych (73,79). Różnice były istotne statystycznie, na co wskazuje wartość testu t-studenta (t = 2,30818, p < 0,05). Wartości stenowe w grupie 1. wynosiły 5,3 i mieściły się one w przedziale przeciętnym. W grupie 2. wartości stenowe wynosiły 4,46 i mieściły się w przedziale niskim, co znaczy, że pacjenci przyjęci do SOR z przyczyn ostrych w mniejszym stopniu podejmowali zachowania prozdrowotne. Różnice stenów były istotne statystycznie, na co wskazuje wartość testu t-studenta (t = 2,22245, p < 0,05). Pacjenci obu grup najbardziej różnili się pod względem praktyk zdrowotnych sprzyjających zdrowiu. Chorzy przewlekle częściej podejmowali praktyki zdrowotne związane z odpoczynkiem, regularnym snem, kontrolą masy ciała, ograniczeniem palenia tytoniu i unikaniem nadmiernego wysiłku fizycznego. U tych chorych PZ był najwyższym wskaźnikiem ze wszystkich obszarów zachowań zdrowotnych. Różnice w średnich punktowych były stosunkowo duże, w grupie pierwszej PZ = 21,86, a w grupie drugiej PZ = 17,43. Test t-studenta wskazuje na istotność statystyczną (t = 4,67201, p < 0,05). U pacjentów hospitalizowanych w trybie ostrym najwyższy wskaźnik dotyczył obszaru PN2 czyli pozytywnego nastawienia psychicznego. Osoby te częściej podejmowały takie praktyki zdrowotne, jak unikanie negatywnych emocji, pozytywne myślenie, poważne traktowanie wskazówek osób zaniepokojonych ich stanem zdrowia. W pozostałych obszarach zachowań zdrowotnych pacjenci się nie różnili statystycznie istotnie. W obu grupach pacjentów najniższy był wskaźnik opisujący nawyki żywieniowe. Podsumowując, pacjenci SOR różnią się poziomem prawi-

7 Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR) 119 dłowych zachowań zdrowotnych, najbardziej w zakresie prawidłowych praktyk zdrowotnych. Pacjenci chorzy przewlekle mieli przeciętny wskaźnik, a pacjenci hospitalizowani z przyczyn nagłych mieli niski wskaźnik zachowań zdrowotnych. Porównano wskaźniki zachowań zdrowotnych u kobiet i mężczyzn. W grupie chorych przewlekle była statystyczna różnica ogólnego wskaźnika zachowań zdrowotnych (tabela 4a). Kobiety miały wyższy wskaźnik, co znaczy, że częściej podejmowały zachowania prozdrowotne niż mężczyźni. Test t-studenta potwierdza istotność statystyczną, ale tylko w przypadku całkowitego wskaźnika ZZ (t = 2,54861, p < 0,05) i praktyk zdrowotnych PZ, takich jak odpoczynek, regularny sen, kontrola masy ciała, ograniczenie palenia tytoniu i unikanie nadmiernego wysiłku fizycznego (t = 2,34767, p < 0,05). Wartości stenowe nie różniły się między grupami, podobnie jak inne obszary zachowań zdrowotnych. W grupie drugiej czyli u pacjentów nie chorujących przewlekle (tabela 4b), kobiety również miały wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych niż mężczyźni. Różnice ogólnego wskaźnika i stenów nie były istotne statystycznie. Istotne statystycznie były różnice w zachowaniach profilaktycznych (ZP) i pozytywnym nastawieniu psychicznym (PN2). Kobiety częściej starały się pozyskiwać informacje medyczne na temat zdrowia i chorób, na temat ich unikania i częściej zgłaszały się na kontrolne wizyty lekarskie niż mężczyźni (t = 2,64435, p < 0,05). Kobiety też częściej unikały sytuacji stresujących, myślały pozytywnie i poważnie traktowały wskazówki zdrowotne (t = 3,06571, p < 0.05). Podsumowując, kobiety częściej praktykowały pozytywne zachowania zdrowotne niż mężczyźni. Analiza korelacyjna potwierdziła, że poziom akceptacji choroby u pacjentów SOR zależy od takich zmiennych, jak czas trwania choroby, zamieszkiwanie wspólnie z rodziną, poziom sprawności fizycznej i aktywność zawodowa. Wiek nie wpływał na poziom akceptacji choroby w żadnej grupie pacjentów SOR. Nie było różnic w poziomie akceptacji choroby ze względu na płeć pacjentów SOR. Stan cywilny nie wpływał na poziom akceptacji choroby. W grupie drugiej była co prawda korelacja umiarkowana r = -0,32946, ale nie istotna statystycznie (p > 0,05). Istotna korelacja dotyczyła wspólnego zamieszkiwania z innymi członkami rodziny. Osoby, które mieszkały z rodziną, miały wyższy poziom akceptacji związany z nagłym zachorowaniem, była to korelacja umiarkowana r = 0,48287, istotna statystycznie p < 0,05. Twierdzenie zakładające, że wraz z czasem trwania choroby zwiększa się poziom akceptacji okazała się nieprawdziwa. Zachodziła tu wręcz odwrotna zależność. W grupie osób chorych przewlekle im dłuższy był czas trwania choroby, tym mniejszy poziom akceptacji. Była to korelacja umiarkowana r = , istotna statystycznie p < 0,05. W grupie drugiej taka zależność nie miała miejsca, ponieważ większość osób chorowała w trybie ostrym. Największy wpływ na poziom akceptacji choroby miały takie zmienne jak sprawność fizyczna i praca zawodowa. Osoby, u których poziom sprawności był wyższy, miały też większy poziom akceptacji choroby, a wraz z ograniczeniem poziomu sprawności zmniejszał się poziom akceptacji choroby. Ta zależność była umiarkowana, istotna statystycznie w obu grupach r1 = 0,31502 i r2 = 0,57178, p < 0,05. Takie zmienne jak miejsce zamieszkania, czy poziom wykształcenia nie miały wpływu na poziom akceptacji choroby w żadnej z analizowanych grup. Istnieją zmienne pośredniczące wpływające na podejmowanie zachowań zdrowotnych. Należą do nich wiek, wykształcenie, czas trwania choroby. Pozostałe zmienne nie wpływają na podejmowanie zachowań zdrowotnych. Nie analizowano wpływu płci, ponieważ ta zmienna była poddana osobnej analizie. Nie było istotnych statystycznie zależności pomiędzy ogólnym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych a zmiennymi pośredniczącymi. W grupie pierwszej zachowania zdrowotne związane z nawykami żywieniowymi zależały od wykształcenia. Osoby z wyższym wykształceniem częściej stosowały prawidłowe nawyki żywieniowe niż osoby z niższym wykształceniem, była to korelacja umiarkowana r = 0,45917, statystycznie istotna p < 0,05. W grupie drugiej prawidłowe nawyki żywieniowe zależały od poziomu sprawności fizycznej. Osoby z wyższym poziomem sprawności fizycznej częściej stosowały prawidłowe nawyki żywieniowe, była to korelacja umiarkowana r = 0,32774, statystycznie istotna p < 0,05. Osoby mieszkające z rodziną częściej podejmowały pozytywne zachowania profilaktyczne związane z wykonywaniem badań kontrolnych, przestrzeganiem zaleceń zdrowotnych i pozyskiwaniem informacji na temat zdrowia i choroby, była to korelacja umiarkowana r = 31715, statystycznie istotna p < 0,05. Osoby mieszkające samotnie nie miały pozytywnego nastawienia psychicznego, częściej miały je osoby mieszkające z rodziną, była to korelacja umiarkowana r = -0,38838, statystycznie istotna p < 0,05. Również osoby, które podawały, że choroba wpłynęła pozytywnie na ich relacje rodzinne miały lepsze nastawienie psychiczne niż osoby których choroba wpłynęła negatywnie na relacje rodzinne, była to korelacja umiarkowana r = 0,36040, istotna statystycznie p < 0,05. Praktyki zdrowotne dotyczące snu i wypoczynku oraz aktywności fizycznej i nałogów zależały od wieku. Wraz z wiekiem wzrastała częstość podejmowania tych praktyk zdrowotnych, była to korelacja umiarkowana r = 0,39512 i r = 0,46841, istotna statystycznie p < 0,05. Na te praktyki zdrowotne wpływało również miejsce zamieszkania. Osoby mieszkające na wsi częściej dbały o regularny sen i wypoczynek niż osoby mieszkające w mieście, była to korelacja umiarkowana r = -0,38258, istotna statystycznie p < 0,05. Dyskusja Już Hipokrates 2,5 tysiąca lat temu pisał, że samo jedzenie nie pozwala utrzymać człowiekowi zdrowia; musi on być także aktywnym fizycznie. I chociaż jedzenie i wysiłek są pozornie sobie przeciwstawne, tylko ich współdziałanie może dać zdrowie [4]. Wpływ zacho-

8 120 Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik wań i stylu życia człowieka na jego zdrowie został potwierdzony w toku spektakularnego badania amerykańskiego Framingham Study, prowadzonego do chwili obecnej od ponad 50 lat [5]. Badanie pozwoliło określić zakresy czynników wpływających na zdrowie i rozwój wielu chorób cywilizacyjnych. Dzisiaj są już one dobrze znane medycynie i przedstawiają się następująco: największy wpływ na zdrowie ma styl życia, bo aż 53% i środowisko 21%. Mniejszy wpływ ma opieka medyczna 10% i czynniki genetyczne 16%. Francis Bacon mówił, że prawdziwa wiedza to przede wszystkim znajomość przyczyn [4]. Idąc tym tokiem myślenia, należałoby oczekiwać, że ludzie będą podejmować działania korzystne dla zdrowia czyli te, które je podnoszą, wspierają lub przywracają. Tymczasem okazuje się, że wcale tak nie jest. W jednym z badań Breslow L. [5] określił, że długowieczność Kalifornijczyków jest ściśle skorelowana z zachowaniami składającymi się na styl życia. Były to takie zachowania jak 3 regularne posiłki, umiarkowane ćwiczenia fizyczne, 7 8 godzin snu na dobę, kontrolowana masa ciała i brak używek (niepalenie i umiarkowane picie alkoholu). Badania oceniające zachowania zdrowotne Polaków pokazują, że niewielu z nich podejmuje podobne zachowania prozdrowotne. W badaniu Kalupa [6] aż 36% respondentów odżywiało się nieregularnie, najczęściej mężczyźni, tylko 30% badanych wolny czas spędzało aktywnie, najczęściej osoby z wyższym wykształceniem. Podobne dane podaje Departament Badań Statystycznych GUS [7], aż 31% dorosłych Polaków spędza czas wolny wyłącznie w sposób bierny oglądając telewizję, siedząc przy komputerze lub czytając gazetę, 35 39% łączy wypoczynek bierny z wypoczynkiem mało aktywnym, np. w formie spacerów, a tylko 15 16% przez większość wolnego czasu uprawia jakieś sporty, np. jeździ na rowerze, biega, lub pracuje na działce [8]. Badania prowadzone wśród 40-latków pokazały, że tylko 9% z nich spędza aktywnie czas wolny i uprawia jakieś sporty, a aż 45% nie podejmuje żadnego wysiłku fizycznego, nawet niewielkiego [9]. Również nawyki żywieniowe Polaków są niezadowalające. Polacy jadają nieregularnie, zjadają jeden lub 2 obfite posiłki, spożywają zbyt duże ilości tłuszczów i węglowodanów, jadają za mało warzyw i owoców. Nawet studenci farmacji, z założenia posiadający dużą wiedzę na temat zdrowego stylu życia i odżywiania, wykazują w tym względzie duże braki. Badanie Leszka Bartkowiaka [10] pokazuje, że większość studentów kierunku farmacja jada nieregularnie, ok. 8% z nich nie jada śniadań, dla 92% najbardziej obfitym posiłkiem jest kolacja. W badaniu własnym wskaźniki zachowań zdrowotnych nie były zadowalające. W jednej grupie wartości wskaźnika były na poziomie średnim, a w drugiej grupie na poziomie niskim. Pacjenci chorzy przewlekle częściej podejmowali praktyki zdrowotne związane z odpoczynkiem, regularnym snem, kontrolą masy ciała, ograniczeniem palenia tytoniu i unikaniem nadmiernego wysiłku fizycznego. Zachowania te były prawdopodobnie konsekwencją pogarszającego się stanu zdrowia i większego nasilenia objawów w czasie postępu choroby. Pacjenci chorujący przewlekle mieli świadomość powagi choroby przewlekłej i dlatego podejmowali konkretne zachowania prozdrowotne. U pacjentów nie chorujących przewlekle te same zachowania były podejmowane znacznie rzadziej. Podobne obserwacje opisał Zygfryd Juczyński [3]. Osoby chorujące przewlekle, np. na cukrzycę miały znacznie wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych niż zdrowe osoby dorosłe. W badaniu Juczyńskiego najwyższy wskaźnik miały osoby chore na cukrzycę i mężczyźni po zawale. W przeprowadzonym przeze mnie badaniu, w grupie osób chorych przewlekle również większość stanowiły osoby z chorobą wieńcową serca. W obu badanych przeze mnie grupach najgorsze wyniki dotyczyły nawyków żywieniowych. Pacjenci zjadali zbyt dużą ilość cukrów, tłuszczów zwierzęcych, soli oraz żywności zawierającej konserwanty. Spożywali natomiast zbyt mało warzyw i owoców. Te wyniki są zgodne z przytoczonymi wcześniej spostrzeżeniami innych autorów. W badaniu własnym osoby z wyższym wykształceniem częściej prezentowały pozytywne nawyki żywieniowe. Prawdopodobnie miały one większą wiedzę o zdrowym odżywianiu, ale tego aspektu nie badano w pracy. Wiesław Kalupa [9] podaje, że osoby z wyższym wykształceniem częściej mają świadomość złych nawyków i wiedzą, w jaki sposób niektóre elementy stylu życia wpływają na zdrowie. Natomiast osoby z niższym wykształceniem zwykle nie potrafiły odpowiedzieć na pytanie, czy prowadzony przez nie tryb życia sprzyja zdrowiu. Zygfryd Juczyński [3] podaje, że podejmowanie zachowań prozdrowotnych zależy od umiejscowienia kontroli zdrowia. Jeśli jest to umiejscowienie wewnętrzne i pacjent jest przekonany o własnym wpływie na swoje zdrowie, to częściej podejmuje pozytywne zachowania. Do ich podejmowania potrzebuje również odpowiedniej wiedzy. W. Kalupa w swoim badaniu [9] nie zaobserwował jednak znaczących statystycznie zależności pomiędzy nawykami zdrowotnymi a wykształceniem. Obserwował jednak, że osoby z wyższym wykształceniem częściej uprawiają sporty i spędzają czas aktywnie. Wśród osób z wyższym i średnim wykształceniem więcej jest też osób niepalących. W wielu pracach mówi się o tym, że kobiety prowadzą bardziej prozdrowotny styl życia niż mężczyźni. W badaniu Kalupy [9] nieregularne odżywianie dotyczyło głównie mężczyzn. W badaniu Ostrowskiej [29] mężczyźni częściej też unikali kontaktów z opieką medyczną i rzadziej niż kobiety wykonywali badania profilaktyczne. Podobne wnioski można wyciągnąć z badań Departamentu Badań Statystycznych GUS, z których wynika, że kobiety częściej niż mężczyźni praktykują zdrowy styl życia. Juczyński [3] wskazuje na wyraźnie wyższy wskaźnik zachowań zdrowotnych u kobiet. W badaniu własnym także obserwowano taką zależność, ale różnica wskaźników zachowań zdrowotnych w badaniu Juczyńskiego była znacznie większa niż w badaniu własnym. W badaniu własnym obserwowano jeszcze wpływ współmieszkańców i życia rodzinnego na podejmowanie niektórych zachowań prozdrowotnych, np.

9 Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR) 121 na pozytywne nastawienie psychiczne i zachowania profilaktyczne. Osoby, które mieszkały z bliskimi i miały pozytywne relacje z rodziną łatwiej radziły sobie ze stresem i negatywnymi emocjami, ponieważ miały wsparcie rodziny. Rodzina wspierała osoby chore przewlekle w ich chorobie, ale również przypominała o przestrzeganiu zaleceń lekarskich, zgłaszaniu się na wizyty lekarskie oraz pomagała w pozyskiwaniu informacji ważnych dla zdrowia. Ostatnio w piśmiennictwie pojawiły się spekulacje, że styl życia nie zawsze jest zmienną niezależną a zdrowie zmienną zależną [5]. Te determinacje mogą mieć charakter zwrotny. Grębowski twierdzi, że wpływ stylu życia na rozwój chorób cywilizacyjnych jest oczywisty, ale pyta czy również sama choroba może być czynnikiem wpływającym na zachowanie się osób chorych? Modele przekonań i zachowań zdrowotnych mówią, że taki wpływ jest możliwy, ponieważ jednym z czynników warunkujących zachowania zdrowotne jest powaga choroby i postrzegane zagrożenie chorobą. W badaniu własnym widać taką zależność, ponieważ osoby chore miały lepsze wskaźniki zachowań zdrowotnych. We wcześniejszych badaniach wyniki uzyskaliśmy podobne [2, 11], tzn. wraz z czasem trwania choroby osoby z miażdżycą tętnic kończyn dolnych deklarowały zmianę zachowań zdrowotnych w pozytywnym kierunku. W piśmiennictwie podaje się również, że zachowania zdrowotne zależą od tego, jaką wartość człowiek przypisuje zdrowiu [12, 13, 8, 6]. Osoby, dla których zdrowie jest wartością nadrzędną zwykle bardziej się o nie troszczą. Juczyński [3] podaje listę kryteriów zdrowia, która ułatwia określenie co dla każdego człowieka oznacza bycie zdrowym. Osoby, które klasyfikują zdrowie w kategoriach wyniku, powinny częściej prowadzić prozdrowotny styl życia. Twierdzenia opisujące zdrowie jako wynik mówią, że bycie zdrowym oznacza m.in. należycie się odżywiać, nie palić tytoniu, dbać o wypoczynek i sen, mieć odpowiednią wagę ciała. Jednak pacjenci w badaniu własnym wybrali tylko jedno z tych twierdzeń, mianowicie, że bycie zdrowym oznacza dla nich posiadanie właściwej masy ciała. Jedna grupa umieściła to twierdzenie na 3. a druga grupa na 5. miejscu. Inne kryteria opisujące zdrowie jako wynik znalazły się na dalszych miejscach. Najważniejszym kryterium zdrowia było dla badanych dobre samopoczucie i brak dolegliwości fizycznych. Juczyński mówi, że takie kryteria są charakterystyczne dla instrumentalnego podejścia dla zdrowia. Biorąc pod uwagę fakt, że badanie dotyczyło osób chorych, cierpiących z powodu różnych dolegliwości, nie można się dziwić takiemu rozumieniu pojęcia zdrowie. Objawy choroby są zawsze przykrym doznaniem dla chorego, który właśnie przez ich pryzmat ocenia swoje zdrowie. Chorym trudno jest pogodzić się z wyrokiem choroby. Choroba zawsze stanowi trudne doświadczenie, ogranicza sprawność fizyczną, niekiedy również psychiczną, wpływa na relacje rodzinne chorego, jego pracę zawodową. W badaniu własnym obserwowano, że choroba wiąże się głównie z ograniczeniem sprawności fizycznej. Wbrew oczekiwaniom ten wpływ obserwowano w obu grupach. W przypadku osób chorujących przewlekle było to spowodowane postępem choroby. W przypadku osób przyjętych do SOR z przyczyn nagłych, ograniczenie sprawności było najczęściej krótkotrwałe, wynikało bezpośrednio z przyczyn hospitalizacji. Można przypuszczać, że dla tych pacjentów zachorowanie i hospitalizacja były większym zaskoczeniem niż dla osób chorujących przewlekle. Chorzy ci w chwili zachorowania musieli nagle zaprzestać dotychczasowej aktywności (np. pracy) i przyjąć rolę chorego. Widać to w poziomie akceptacji choroby mierzonej za pomocą wskaźnika AKC. Wartości tych wskaźników w obu badanych grupach były podobne. W piśmiennictwie [3] czytamy, że poziom akceptacji choroby zwiększa się z czasem jej trwania, osoby dłużej chorujące mają wyższy wskaźnik akceptacji. Tymczasem w badaniu własnym osoby hospitalizowane po raz pierwszy i osoby hospitalizowane w przebiegu chorób przewlekłych charakteryzowały się podobnym poziomem akceptacji. Nieco niższy poziom akceptacji obserwowano u chorych przewlekle (28,7 vs 29,4). Uzyskane wyniki różniły się od tych, które uzyskał Z. Juczyński [3]. W badaniach Juczyńskiego wskaźniki w różnych grupach chorych przewlekle były niższe, dla porównania u chorych z cukrzycą wynosiły 24,8, u chorych ze stwardnieniem rozsianym 24,6, niższe były u chorych po zawale mięśnia sercowego 22,1, a najniższe u chorych z bólem kręgosłupa i bólem przewlekłym (odpowiednio 20,5 i 18,5). Wnioski 1. Osoby chorujące przewlekle w znacznie większym stopniu miały ograniczony poziom sprawności fizycznej niż osoby chorujące ostro. 2. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego charakteryzowali się wysokim poziomem akceptacji choroby, wyższym niż poziom akceptacji choroby innych grup klinicznych. 3. Wyższy poziom akceptacji choroby prezentowały osoby mieszkające z rodziną oraz osoby o większym poziomie sprawności fizycznej. Poziom akceptacji choroby zmniejszał się wraz z czasem trwania choroby przewlekłej, nie zależał od takich zmiennych, jak wiek, płeć, miejsce zamieszkania, stan cywilny czy poziom wykształcenia. 4. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego, zwłaszcza chorujący przewlekle, charakteryzowali się instrumentalnym podejściem do zdrowia, preferowali bowiem kryteria zdrowia związane z brakiem dolegliwości fizycznych. Dużą wagę przywiązywano również do zdrowia rozumianego jako stan i właściwość, a mniejsze do aspektów wymagających własnego zaangażowania i podejmowania konkretnych zachowań prozdrowotnych. 5. Pacjenci Szpitalnego Oddziału Ratunkowego charakteryzowali się niskim i średnim wskaźnikiem zachowań prozdrowotnych. Osoby chore przewlekle i kobiety charakteryzowały się znacząco wyższym wskaźnikiem zachowań zdrowotnych, wraz z wykształceniem wzrastał wskaźnik pozytywnych nawyków żywieniowych, zamieszkiwanie

10 122 Krystyna Kurowska, Bartłomiej Białasik wspólnie z rodziną i pozytywne relacje rodzinne zwiększały pozytywne nastawienie psychiczne pacjentów SOR. Wraz z wiekiem wzrastała częstość podejmowania pozytywnych praktyk zdrowotnych dotyczących snu, wypoczynku oraz aktywności fizycznej. Podobną zależność obserwowano u osób mieszkających na wsi. Piśmiennictwo 1. Tobiasz-Adamczyk B., Szafraniec K., Bajka J.: Zachowania w chorobie. Collegium Medicum UJ Kraków, Kurowska K., Wrońska I.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych. Pielęg. XXI wieku, 2005, 1(9), Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Warszawa, Kara I.: Próba interpretacji związków między elementami stylu życia a występowaniem chorób układu krążenia w badaniu stanu zdrowia 40-letnich mieszkańców m. Poznania i woj. poznańskiego. W: Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane. Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, Grębowski R.: Zachowania zdrowotne w teorii i praktyce promocji zdrowia. W: Mierniki zachowań zdrowotnych. Materiały Krajowej Konferencji Naukowej. Warszawa, Kalupa W.: Zachowania prozdrowotne w badaniach elementów stylu życia. W: Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane. Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, Kuciarska-Ciesielska M.: Stan zdrowia ludności Polski. Zdr. Publ., 1998, Kara I., Wosiewicz E. P.: Związki między epidemiologią chorób układu krążenia populacji 40-letniej miasta Poznania i woj. poznańskiego a stylem życia. Założenia i metodyka programu badawczego. W: Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane, Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, Kalupa W.: Zachowania prozdrowotne osób czterdziestoletnich w aspekcie poziomu wykształcenia. W: Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.) Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane. AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Poznań 2002, Bartkowiak L.: Aspekty zdrowotne stylu życia w postawach i opiniach studentów Wydziału Farmaceutycznego. W: Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane, Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, Kurowska K.: Rola poczucia koherencji i zachowań zdrowotnych u przewlekle chorych. Zdr. Publ., 2005, 115(3), Puchalski K.: Zdrowie w świadomości społecznej. Łodź, Bogusz R.: Społeczno-kulturowy kontekst zdrowia i choroby. W: Wybrane elementy socjologii, Majchrowska A. (red.), Czelej, Lublin 2003, Adres do korespondencji: dr n. med. Kurowska Krystyna adiunkt Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Bydgoszcz ul Techników 3, tel.: 052/ mail: krystyna_kurowska@op.pl