Diagnoza kultury. Bydgoszczy. 1. Uczestnictwo w kulturze 2. Inwentaryzacja oferty kulturalnej 3. Rekomendacje

Transkrypt

1 Diagnoza kultury 2011 Bydgoszczy Autorzy: Agnieszka Jeran (1 poza 1.7, 2) Alicja Chyła, Paulina Markiewicz (1.7) Zespół w składzie: Alicja Chyła, Larysa Drzewucka, Ewa Gruszka, Agnieszka Jeran, Grzegorz Kaczmarek, Karol Zamojski (3) 1. Uczestnictwo w kulturze 2. Inwentaryzacja oferty kulturalnej 3. Rekomendacje Bydgoszcz, 1 grudnia 2011

2 Zawartość 1. Raport: Uczestnictwo w kulturze Nota metodologiczna Respondenci podstawowe charakterystyki... 5 Charakterystyka demograficzna grup respondentów... 6 Podstawowe charakterystyki społeczne respondentów Udział w układach kultury Definicje układów kultury Indeksy uczestnictwa w układach Uwarunkowania udziału w wybranych układach kultury Układ instytucjonalny Układ zamiejscowy Poszukiwanie informacji o wydarzeniach kulturalnych Konkluzje Czas wolny Bydgoszczan Udział w układzie instytucjonalnym i zamiejscowym Wydarzenia kulturalne jako sposób spędzania wolnego czasu Charakterystyka udziału w imprezach kulturalnych Symbole kulturalne Bydgoszczy Opera Nova Wyspa Młyńska Stary Rynek Opinie mieszkańców o kulturze w mieście (w oparciu o wywiady pogłębione) Bariery uczestnictwa w kulturze Kultura miasta Obiekty kultury i informacje o kulturze Postulaty w odniesieniu do kultury w Bydgoszczy Wnioski Podsumowania Raport: Inwentaryzacja oferty kulturalnej miasta Nota metodologiczna Komunikaty w przestrzeni miasta

3 Typy wydarzeń kulturalnych Typy nadawców Komunikaty w prasie lokalnej Wyniki z obserwacji Internetu Wydarzenia kulturalne na stronach instytucjonalnych Wydarzenia kulturalne na portalach dedykowanych Bydgoszczy Analiza instytucji Podsumowanie: w czym można (było) uczestniczyć Rekomendacje

4 1. Raport: Uczestnictwo w kulturze 1.1. Nota metodologiczna Badanie ilościowe realizowano w okresie od 12. lipca do 5. sierpnia 2011 roku metodą wywiadu kwestionariuszowego realizowanego przez ankieterów w przestrzeni miasta. W celu zapewnienia losowości, a w efekcie reprezentatywności wyników, dokonano losowania punktów przestrzennych znajdujących się w obrębie wyznaczonych celowo do badania dzielnic miasta wykorzystano w tym celu operat losowania w postaci spisu ulic przynależnych do danego regionu. Strukturę populacji można scharakteryzować następująco: - Fordon tym określeniem objęto jednostkę urbanistyczną w statystykach miasta określaną jako Fordon, którą zamieszkiwało (wg danych szacunkowych opartych na meldunkach stałych z 2009 roku 1 ) 69 tys. osób, co stanowiło19% mieszkańców miasta; - Śródmieście obejmowało znajdujące się w centrum miasta jednostki urbanistyczne: Śródmieście, Skrzetusko, Miedzyń, Okole i Babia Wieś, obszar ten zamieszkiwało 53 tys. osób, a więc 14% mieszkańców Bydgoszczy. Ponieważ badanie nie miało mieć charakteru reprezentatywnego dla wszystkich mieszkańców miasta, ale dla celowo zdefiniowanych podkategorii, w każdej z wyróżnionych przyjęto równoliczną próbę badawczą (po 100 osób). Dodatkowo założono w każdej podgrupie równomierny udział kobiet i mężczyzn, nie precyzując kolejnych charakterystyk demograficznych. Definiując podgrupy badanych uwzględniono możliwości techniczne i finansowe projektu, a pod względem merytorycznym kierowano się przesłankami wynikającymi z wiedzy o specyfice miasta (szczególny status Fordonu), a także wstępnymi wynikami równolegle prowadzonych badań, w szczególności indywidualnych wywiadów pogłębionych. Wybrano dwa regiony miasta o podobnej liczebności mieszkańców, ale odmiennym dostępie do infrastruktury miejskiej i instytucji kultury (Śródmieście jako region miasta najbardziej nasycony instytucjami, Fordon jako znacząco od nich w sensie przestrzennym oddalony i częściowo utrzymujący charakter odrębnej jednostki miejskiej, co szczególnie dotyczy tzw. 1 Dane publikowane w ramach działu Statystyka na stronie Urzędu Miasta Bydgoszczy, [dostęp: ]. 4

5 Starego Fordonu). W odniesieniu do podgrup wiekowych uznano za celowe skupienie uwagi z jednej strony na ludziach młodych, ale już wchodzących w dorosłość i samodzielność życiową, a więc generalnie mobilnych, zarówno przestrzennie, jak i zawodowo, ale także w odniesieniu do nawyków korzystania z instytucji kultury i szeroko rozumianego udziału w kulturze. Są to osoby, które poszukując lub krystalizując swoją tożsamość społeczną jednocześnie pozostają chociażby w zakresie nawyków spędzania wolnego czasu - pod pewnym wpływem rodziny czy rówieśników, przekazów kultury masowej oraz własnych wyborów i decyzji. Z drugiej strony wybrano, na zasadzie pewnego kontrastu, podgrupę osób w wieku lat, a więc jeszcze w dużym stopniu aktywnych zawodowo, ale niemobilnych tak przestrzennie, jak i zawodowo, a można sądzić, że również skrystalizowanych w swoich nawykach i codziennych zwyczajach. Patrząc generacyjnie, są to osoby o pokolenie starsze niż młodsza grupa respondentów, o nawykach z okresu socjalizacji pierwotnej i szkolnej osadzonych jeszcze w okresie przedtransformacyjnym. W obrębie obu kategorii wiekowych można wyróżnić dwa progi, które mogą różnicować wewnętrznie każdą z podgrup wśród młodszych byłoby to ukończenie kształcenia na poziomie wyższym (a więc okolice 25. roku życia, jeśli w cyklu kształcenia nie było większych przerw), wśród starszych zakończenie aktywności zawodowej i przejście na emeryturę. Z tego względu część analiz korelacyjnych poprowadzono wydzielając w ramach kategorii wiekowych odpowiednie podgrupy. Dodatkowo przeprowadzono wywiady pogłębione z respondentami reprezentującymi analogicznie wyróżnione podgrupy. Tę część wyników omówiono osobno, w części 1.7. Mają one wyłącznie jakościowy charakter, dostarczają jednak cennych tropów interpretacyjnych Respondenci podstawowe charakterystyki Zaplanowano objęcie badaniem łącznie 400 respondentów, dobranych celowo w czterech podgrupach, wybranych i zdefiniowanych poprzez określenie cech demograficznych związanych z wiekiem i miejscem zamieszkania. W wyniku procedury doboru próby uzyskano cztery stuosobowe próby, z których każda ma charakter reprezentatywny dla populacji zdefiniowanej kryteriami doboru. Ponieważ wstępnie określone charakterystyki nie obejmują całej populacji mieszkańców Bydgoszczy, także i uzyskane wyniki nie są reprezentatywne dla owej populacji. Dobrano jednak podgrupy możliwie najbardziej newralgiczne i specyficzne w użytkowaniu instytucji kultury i korzystania z kultury w ogóle. 5

6 Charakterystyka demograficzna grup respondentów Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego, w analizowanych grupach wiekowych mieszkańców na terenie całego miasta nie występują zasadnicze różnice proporcji kobiet i mężczyzn. W próbach natomiast występuje pewna nadreprezentacja kobiet, szczególnie w starszej grupie wiekowej w obu wyróżnionych lokalizacjach. W dużym stopniu wynika ona z większej gotowości do udzielania odpowiedzi jaka charakteryzuje kobiety. Tabela 1. Udział kobiet w grupach badanych (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Granice wiekowe podgrup zostały bardzo ściśle zachowane. Oczywiście, w każdej z nich znaczący rozstęp przyczynił się do dużego wewnętrznego zróżnicowania, jednak porównanie miar tendencji centralnej średniej arytmetycznej i mediany, pomiędzy odpowiednimi podgrupami wyróżnionymi przestrzennie pozwala wskazać na dużą zbieżność tej charakterystyki. Tabela 2. Szczegółowa charakterystyka wieku respondentów w podgrupach średnia i mediana Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa średni wiek: 26,3 lat średni wiek: 26 lat mediana wieku: 26 lat mediana wieku: 25 lat średni wiek: 53,2 lata średni wiek: 51,3 lata mediana wieku: 45 lat mediana wieku: 45 lat Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Podobnie udziały osób deklarujących określony poziom wykształcenia na potrzeby badania wyróżniono tylko wykształcenie poniżej średniego, średnie i wyższe jest stosunkowo jednolity. Wśród młodszych badanych występuje znacząco wyższy udział osób z wykształceniem średnim (co obejmuje także osoby w chwili badania studiujące), natomiast wśród starszych większy jest udział osób z wykształceniem poniżej średniego, co także jest odzwierciedleniem przemian procesów edukacyjnych, jakie dotknęły obie badane generacje. 6

7 Tabela 3. Charakterystyka poziomu wykształcenia respondentów w podgrupach (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa wykształcenie poniżej średniego średnie wyższe Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. We wszystkich kategoriach badanych większość z nich pracowała zawodowo. Zadane pytania nie precyzowały formy zatrudnienia. Należy jednak podkreślić, że stosunkowo najniższa była aktywność zawodowa osób ze starszej kategorii wiekowej zamieszkujących Śródmieście (55% zatrudnionych), a w następnej kolejności młodszych mieszkańców Fordonu (63%). W pozostałych podgrupach pracowało zawodowo po 75% badanych. Jako punkt odniesienia można przywołać dane GUS, zgodnie z którymi w I kwartale 2011 roku wskaźnik zatrudnienia wynosił w Bydgoszczy wśród osób w wieku lata 61,7% (dla grupy wiekowej lata 74,5% 2 ). Dane te odnoszą się oczywiście to szerszej grupy wiekowej niż kategorie respondentów, ale wskazuje na znaczący poziom aktywności zawodowej mieszkańców Bydgoszczy. Należy też zauważyć, że większość respondentów ocenia sytuację materialną swojego gospodarstwa domowego pozytywnie, nawet wśród oceniających ją najgorzej starszych mieszkańców Śródmieścia udział wskazujących na to, że dochody ich gospodarstwa nie wystarczają na zaspokojenie codziennych potrzeb osiąga poziom (tylko) 16%, przy prawie 40% wskazujących, że dochody wystarczają nie tylko na bieżące potrzeby, ale i pozwalają na pewne oszczędności. 2 Bank Danych Lokalnych, [dostęp: ]. 7

8 Tabela 4. Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa dochody bez trudu wystarczają na gospodarstwa codzienne potrzeby i domowego: jeszcze można coś odłożyć wystarczają na codzienne potrzeby, ale nie na oszczędności nie wystarczają na codzienne potrzeby Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Stosunkowo najbardziej pozytywnie oceniają sytuację materialną swoich gospodarstw domowych młodsi, co wynika zarówno z cech charakterystycznych tych gospodarstw (wielkość, ale związana raczej z zamieszkiwaniem z rodziną pochodzenia niż partnerem i tworzenie własnego gospodarstwa domowego), jak i z (nie)wiedzy jaką na temat owej sytuacji mają respondenci (młodsi rzadziej są tymi, na których barkach spoczywa główny ciężar obowiązków domowych). 8

9 Tabela 5. Szczegółowa charakterystyka gospodarstw domowych respondentów w podgrupach średnia wielkość gospodarstwa, pozostawanie w związku i posiadanie dzieci. Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria średnia liczba członków średnia liczba członków wiekowa gospodarstwa: 3,2 udział pozostających w związku: 62,7% udział posiadających dzieci: 33,3% gospodarstwa: 3,1 udział pozostających w związku: 61,2% udział posiadających dzieci: 31,3% średnia liczba członków średnia liczba członków gospodarstwa: 2,3 udział pozostających w związku: 67,7% udział posiadających dzieci: 83,3% gospodarstwa: 2,5 udział pozostających w związku: 89,7% udział posiadających dzieci: 81,4% Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Jak ujawniają dane niezależnie od miejsca zamieszkiwania, młodsi mieszkają w większych gospodarstwach domowych, ale dużo rzadziej są rodzicami, rzadziej też są w stałym związku jednocześnie tylko dla połowy z pozostających w związku respondentów w wieku lat wiąże się to ze wspólnym zamieszkiwaniem. Z kolei w przypadku osób w wieku lat, chociaż udział posiadających dzieci jest znacznie wyższy, to w połowie przypadków nie zamieszkują one ze swoimi rodzicami, można więc mówić o fazie w cyklu życia rodziny określanej jako puste gniazdo. Podstawowe charakterystyki społeczne respondentów Istotnym czynnikiem w odniesieniu do sytuacji domowej jest również obciążenie obowiązkami domowymi, zdecydowanie częściej wskazywane przez respondentów starszych jako spoczywające głównie na ich barkach. 9

10 Tabela 6. Subiektywna ocena obciążenia obowiązkami domowymi (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa osoba najbardziej respondent obciążona ktoś inny obowiązkami: równy podział Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Pod względem podstawowych charakterystyk odnoszących się do wykształcenia i sytuacji gospodarstwa domowego, porównanie czterech wydzielonych grup respondentów pozwala na stwierdzenie, że są oni do siebie podobni w podkategoriach związanych z wiekiem. Okazuje się bowiem, że miejsce zamieszkiwania (jako podział Fordon / Śródmieście) nie różnicuje równie istotnie jak wiek, a więc charakterystyka czysto demograficzna. Jednak w odniesieniu do wykorzystywanych do poruszania się po mieście środków komunikacji można już wskazać bardziej istotne różnice. Niezależnie od wieku i miejsca zamieszkiwania respondenci wykorzystują wszystkie cztery z zaproponowanych środków transportu, a więc komunikację miejską, samochód, rower, a także poruszają się pieszo. Jednak różne z tych środków wskazują jako najczęściej wykorzystywane. Tabela 7. Najczęściej wykorzystywany sposób przemieszczania się po mieście (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa środek transportu samochód komunikacja miejska rower piechotą Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. W Śródmieściu młodsi respondenci przedkładają samochód nad komunikację miejską, ale w Fordonie jest przeciwnie, komunikacja miejska lekko przeważa jako najczęściej wykorzystywany środek komunikacji. Zastanawiające jest jednak, że o ile wśród osób wieku 10

11 45-65 lat zamieszkujących Śródmieście ważniejsza jest komunikacja miejsca, o tyle wśród zamieszkujących Fordon niezwykle istotnym środkiem komunikacji jest samochód. Jednocześnie tę kategorię wiekową, niezależnie od miejsca zamieszkiwania, łączy znacznie częstsze niż wśród młodszych wskazywanie poruszania się pieszo jako najważniejszego. Świadczyłoby to o stosunkowo krótkich dystansach pokonywanych w codziennym przemieszczaniu się w przestrzeni. Ma to oczywiście swoje konsekwencje, ponieważ w Śródmieściu liczba obiektów (w tym instytucji kultury) znajdujących się w zasięgu marszu jest nieporównanie większa, niż w Fordonie. Rower okazuje się być bardziej popularny w centrum miasta niż w Fordonie, chociaż jego wykorzystanie jako najważniejszego środka komunikacji jest marginalne Udział w układach kultury Definicje układów kultury Uczestnictwo w kulturze jest złożonym i jednocześnie trudnym do uściślenia zagadnieniem. W niniejszych badaniach przyjęto perspektywę, która pod względem podmiotów badania rozgranicza zakres uczestnictwa przede wszystkim według kryterium podziału funkcji na nadawcze i odbiorcze. Można to podejście uznać za tradycjonalne, niemniej ze względu na nikłą mimo promowania aktywności kreatywnych w sferze Internetu nieprofesjonalną, w pełni amatorską aktywność twórczą społeczeństwa polskiego, nadal jest ono przydatne poznawczo. Uznano zatem, że odrębnym obszarem badań jest uczestniczenie w kulturze jako jej odbiorca, a odrębnym tworzenie dzieł kultury symbolicznej i materialnej oraz zarządzanie instytucjami kultury. Prezentowane w tej części wyniki badań odnoszą się właśnie do kwestii uczestnictwa w kulturze rozumianego jako odbiór. Ramą zastosowanych w ramach badania kategorii i analiz jest sformułowana przez Antonię Kłoskowską koncepcja układów kultury 3. Określają one główne formy uczestnictwa w kulturze (a więc nie jego jakość czy efekt), a za podstawowe kryteria różnicujące autorka uznała charakter kontaktu i więzi społecznych 4, punktem wyjścia były bowiem rozważania dotyczące komunikacji stąd istotne znaczenie charakteru ról rozumianych komunikacyjnie w każdym z układów, formy pośredniej lub bezpośredniej kontaktu oraz sformalizowania 3 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa (1981) 2007, s Por.: M. Golka, Socjologia kultury, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s

12 relacji. W pierwotnych analizach Kłoskowska wskazuje na trzy układy kultury określane mianem pierwotnego, instytucjonalnego i masowego, a w późniejszych analizach przywołuje się także tzw. zamiejscowy układ kultury. Układ pierwotny odnosi się do relacji o charakterze bezpośrednim i związanych z przechodniością ról nadawcy i odbiorcy. Utożsamia się go z uczestnictwem w kulturze związanym z uczestniczeniem w relacjach społecznych o charakterze pierwotnym, a więc osobowych, opartych na stycznościach bezpośrednich. Typowym przykładem relacji o takim charakterze są relacje rodzinne, ale zakres układu pierwotnego obejmuje uczestnictwo w kulturze nie tylko w rodzinie, ale i w grupach towarzyskich czy rówieśniczych. Kłoskowska pisząc o funkcjach tego układu zauważa, że charakteryzuje się także największą różnorodnością działań w dziedzinie kultury symbolicznej. Był źródłem twórczości, narzędziem transmisji, ośrodkiem przekazywania wzorów, selekcji i oceny. Postępy instytucjonalizacji modyfikowały najpoważniej jego pierwszą funkcję 5. Funkcje pierwotnego układu kultury sprowadzają się obecnie raczej do kształtowania gustów i nawyków uczestniczenia w pozostałych układach kultury, a także uzgadniania pewnych ram interpretacyjnych przekazów z układu drugiego i trzeciego. W badaniach odniesiono się do pierwotnego układu kultury głównie w zakresie intensywności, systematyczności i rozległości życia towarzyskiego w kręgu spotkań rodzinnych i pozarodzinnych (znajomych i przyjaciół). Drugi układ kultury, określany mianem instytucjonalnego, także opiera się na komunikacji o charakterze bezpośrednim, ale relacja jaka zachodzi pomiędzy stronami komunikacji ma charakter zinstytucjonalizowany tzn. oparta jest na ścisłym podziale ról i społecznym zdefiniowaniu kontekstu relacji komunikacyjnej. Jak to ujmuje Kłoskowska Nadawca i odbiorca komunikatu występują w tym układzie w sformalizowanych, społecznie określonych rolach, przy czym role te odnoszą się do ich funkcji w procesie komunikowania. Nadawca może więc być autorem, aktorem, śpiewakiem, tancerzem, a jest nim nie incydentalnie i przejściowo, jak to się dzieje w pierwszym układzie, lecz trwale 6. W pierwotnym układzie kultury w pełni dopuszczalne jest przechodzenie od jednej do drugiej roli tzn. stawanie się z nadawcy odbiorcą i odwrotnie. W przypadku układu instytucjonalnego relacja nie dopuszcza takiej zamiany widz czy słuchacz jest wyłącznie odbiorcą, styl jego zachowań jest ściśle zdefiniowany ramami sytuacji, czego przykład znaleźć można w oczekiwaniach związanych z 5 A. Kłoskowska, op.cit., s Ibidem, s

13 zachowaniem się widzów w operze (łącznie ze zdefiniowaniem pożądanych strojów) czy w muzeum. Drugi układ kultury to zatem wszelkie instytucje, których działanie dedykowane jest przekazywaniu kultury, a ponieważ powstają i funkcjonują one w większości w ramach różnego szczebla polityk kulturalnych (ponadnarodowych, narodowych, wojewódzkich, miejskich), treści kultury w ich ramach przekazywane są odzwierciedleniem przekonań decydentów o tym, co należy (nomen omen) kultywować, czyli jakie treści kultury przekazywać w zinstytucjonalizowany sposób (Kłoskowska powie tu, że są one efektywnym narzędziem meliorystycznej polityki kulturalnej, zmierzającej do podniesienia poziomu kulturalnego uczestnictwa 7 ). W odniesieniu do badań kwestie uczestnictwa w tym układzie kultury obejmowały pytania o korzystanie z oferty instytucji powołanych do szerzenia w ten sposób kultury, a wiec teatru, opery, filharmonii, muzeów, a także w zakresie mniej zinstytucjonalizowanym od strony organizacyjnej, ale zachowującym ten sam charakter komunikacji bezpośredniej, lecz nieprzechodniej w odniesieniu do ról, tj. wszelkich form koncertów. Trzeci układ kultury, określany mianem masowego, związany jest ze zmianą komunikacyjnego charakteru relacji na komunikację pośrednią, w której pośrednikami są media o charakterze masowym (zasadniczo tzw. stare media). Role, podobnie jak w układzie instytucjonalnym, są nieprzechodnie, a kryterium formalności w odmienny sposób odnosi się do stron procesu komunikacji. O ile bowiem po stronie nadawcy można mówić o formalności relacji, a także zinstytucjonalizowaniu procesu tworzenia i przekazywania komunikatu, o tyle po stronie odbiorcy takiej formalizacji nie ma odbiorca jest w sytuacji równie niesformalizowanej jak odbiorcy przekazów w pierwotnym układzie kultury 8. W zakresie mediów związanych z tym układem wymienić można przede wszystkim wszystkie media wykorzystujące druk (prasa, czasopisma, książki) i media elektroniczne (radio, telewizja), a w pewnym stopniu także kino (choć w jego przypadku również po stronie odbiorcy można dostrzec instytucjonalizację, bowiem uczestniczenie w seansie wiąże się ze skorzystaniem z oferty odpowiedniej instytucji jednak normy dotyczące zachowania w trakcie seansu są znacznie mniej rygorystycznie zdefiniowane niż w odniesieniu do teatru, opery czy filharmonii). W badaniach odniesiono się do tego układu kultury poprzez pytania o czytelnictwo prasy i książek, słuchanie radia i oglądanie telewizji (choć nie w ogóle, ale 7 Ibidem, s Ibidem, s

14 jako jedną z aktywności czasu wolnego), a także korzystanie z Internetu, choć w tym ostatnim przypadku można zasadnie zastanawiać się nad wewnętrznymi zróżnicowaniami owego korzystania, jako multimedium i jednocześnie narzędzie komunikacji, Internet w takim ogólnym określeniu przynależy zarówno do układu masowego (poprzez elektroniczne odpowiedniki prasy, książek, radia i telewizji), pierwotnego (kontakty z rodziną i znajomymi, serwisy społecznościowe), jak i instytucjonalnego (wirtualne muzea i galerie sztuki). Czwartym układem kultury jest tzw. układ zamiejscowy. Golka zauważa, że brakuje mu wyraźnej tożsamości, ponieważ nie odnosi się w jednoznaczny sposób do kryteriów wykorzystywanych przez Kłoskowską. Dotyczy on wszelkich kontaktów z wytworami kultury (i ludźmi) realizowanych poza terytorialnymi granicami miejsca zamieszkania i pracy 9, a więc w istocie przynależy głównie do układu instytucjonalnego (zapewne również częściowo w niektórych realizacjach do pierwotnego), tyle że związanego z przestrzennym przemieszczeniem się odbiorcy w miejsce, w którym znajduje się dana instytucja-nadawca. Mogą to być zatem wyjazdy na spektakle, koncerty czy zwiedzanie muzeum. W taki też sposób zdefiniowano układ zamiejscowy w ramach badań dociekając faktu zaistnienia specjalnie podjętego wyjazdu, który miał na celu uczestnictwo w instytucjonalnym układzie kultury poza miejscem zamieszkania badanych. W odniesieniu do układów kultury i uczestnictwa w kulturze ujmowanego z ich perspektywy, z realizowanych we wcześniejszych latach w Polsce pochodzą także główne kryteria wybrane w trakcie planowania badania jako potencjalnie różnicujące uczestnictwo w poszczególnych układach kultury. W zestawieniu czynników zewnętrznych (a więc abstrahujących od kwestii osobowościowych np. temperamentu) dokonanym przez Golkę 10, znalazły się: wykształcenie, zawód, budżet czasu, dochody, tradycja rodzinna, miejsce w strukturze społecznej, wiek, sytuacja rodzinna, płeć, miejsce zamieszkania (głównie w odniesieniu do sieci instytucji kultury) i polityka kulturalna. Część z nich w ramach badania i prowadzonych potem analiz doprecyzowano, część pominięto (np. tradycję rodzinną, położenie w strukturze społecznej czy politykę kulturalną), zaś w dużym stopniu oparto się na założeniu, że uczestnictwo w kulturze można rozpatrywać przede wszystkim z perspektywy czasu wolnego. Wynika to z dwóch przesłanek: budżet czasu jest tym z czynników, który w bezpośredni sposób warunkuje samą możność skorzystania z oferty instytucji kultury (udział jest bezpośredni, musi wiązać 9 M. Golka, op.cit., s Ibidem, s

15 się więc z komunikacją synchroniczną), a ponadto uczestnictwo w drugim i trzecim układzie kultury pozbawione jest cech imperatywu tzn. uczestnictwo wcale nie musi być realizowane i nie niesie to żadnych konsekwencji dla jednostki 11. Można dyskutować z tak mocno postawionym stwierdzeniem, że nie ma żadnych konsekwencji, bo jednak uczestnictwo w kulturze wysokiej wciąż pozostaje jedną w wartości uznawanych, a układ masowy pełni znaczącą rolę w zakresie przekazywania norm społecznych i wzorów zachowań, a także tworzenia wspólnot interpretacyjnych, niemniej należy zgodzić się, że poza (w jakimś sensie) obowiązkowym dla uczniów korzystaniem z oferty muzeów czy teatrów, kwestia intensywności i samego włączenia w te układy pozostaje w zakresie wolnej decyzji każdej jednostki. Niemniej, w owej decyzji wyrażają się także uwarunkowania społeczne i infrastrukturalne, gust i nawyki szczególnie te pierwsze były przedmiotem przedstawionych dalej analiz uwarunkowań uczestniczenia mieszkańców Bydgoszczy w układach kultury. Indeksy uczestnictwa w układach W zakresie analiz udziału w poszczególnych układach kultury zdecydowano się na analizę całości wyników, ponieważ podstawowe charakterystyki przyjęte jako różnicujące podgrupy okazały się nieistotne statystycznie w odniesieniu do wartości skonstruowanych indeksów uczestnictwa. Indeksy utworzono zbierając odpowiedzi na pytania dotyczące uczestnictwa w poszczególnych układach kultury, przy czym niektóre z uwzględnionych pytań miały charakter wag. Przykładowo w odniesieniu do udziału w instytucjonalnym układzie kultury takie znaczenie miało wydatkowanie środków finansowych na skorzystanie z oferty kulturalnej. Generalne zsumowanie aktywności w ramach każdego z układów pozwoliło na wyróżnienie w ramach każdego indeksu trzech zakresów wartości, odpowiadających trzem charakterystykom udziału. Jako biernych w ramach dane układu określono tych z badanych, których odpowiedzi składały się na zerową wartość indeksu tzn. nie zadeklarowali oni żadnej aktywności przynależnej do danego układu kultury. Umiarkowani uzyskiwali do 50% maksymalnej wartości danego indeksu, natomiast aktywni wartości wyższe. Wartość indeksów odpowiada więc nasileniu udziału w danym układzie kultury. Rozkłady nasycenia udziału w poszczególnych układach są dosyć zróżnicowane. Największy udział biernych charakteryzuje układ zamiejscowy, najmniejszy zaś układ pierwotny. 11 P. Nosal, Style życia a uczestnictwo w kulturze. Pytanie o wzajemne relacje i metodologiczny punkt ciężkości w badaniach stylów życia, Kultura i Społeczeństwo, 2010, nr 2., s

16 Stosunkowo znaczący odsetek biernych w zakresie układu masowego wiąże się prawdopodobnie z okresem przeprowadzenia badań pogodny lipiec zwiększył wyjścia na świeże powietrze w ramach czasu wolnego, a zmniejszył oglądalność telewizji (wg danych TNS OBOP z badań telemetrycznych średni czas dziennie przeznaczany na oglądanie telewizji wniósł w tygodniu godziny i 55 minut, natomiast wiosną był o prawie godzinę dłuższy w tygodniu wyniósł 3 godziny i 41 minut 12 ), znaczenie miało też sformułowanie pytania o korzystanie z telewizji w ramach pytań o sposoby spędzania wolnego czasu. Warto też wskazać, że w przypadku układu zamiejscowego i pierwotnego podgrupa umiarkowanych jest mniejsza niż aktywnych, co świadczyłoby o pewnej biegunowości rozkładu kosztem obszaru środkowego. Tabela 8. rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w poszczególnych układach (w %). indeksy układ kultury pierwotny instytucjonalny masowy zamiejscowy bierni umiarkowani aktywni Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Jako czynniki stanowiące uwarunkowania uczestnictwa w kulturze poddano analizie szereg wskaźników o charakterze demograficznym i społecznym. Jak już wskazywano, przesłankami do ich wyboru były wyniki badań nad uczestnictwem w kulturze, doprecyzowano je jednak w sposób umożliwiający operacjonalizację. Czynniki demograficzne: - miejsce zamieszkania Fordon i Śródmieście jako zróżnicowanie ze względu na sieć instytucji kultury główne obiekty zlokalizowane są w ścisłym centrum, poza Fordonem; - płeć; - wiek uszczegółowiony w podziale na węższe niż z pierwotnego doboru próby, podgrupy: 20-25, 36-35, i 56-65; - wykształcenie (poziom wykształcenia); - dochody oceniane subiektywnie; 12 [dostęp: ]. 16

17 - sytuacja rodzinna ujęta jako posiadanie dziecka i bardziej specyficznie jako bycie rodzicem dziecka w wieku do 10 lat Czynniki społeczne: - budżet czasu (o ilość czasu wolnego i jego subiektywna ocena) - obciążenie obowiązkami domowymi; - zatrudnienie (bez względu na formę). W odniesieniu do każdego z układów kultury dokonano analizy korelacji z każdym z przyjętych do analiz czynników. Szczegółowe dane przedstawiono poniżej, wyróżniając te ze związków, które miały istotność przynajmniej na poziomie 0,05. Dokładniejszym analizom poddano te z czynników, które w ramach danego układu pozwoliły zdiagnozować zaistnienie zależności zaprezentowano wyniki dla układu instytucjonalnego i zamiejscowego. czynniki Tabela 9. rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w poszczególnych układach (w %). 17 indeksy układ kultury pierwotny instytucjonalny masowy zamiejscowy Fordon / Śródmieście 0,199 nieistotny nieistotny nieistotny (0,000) płeć nieistotny nieistotny 0,211 nieistotny (0,000) wiek (4 grupy) nieistotny 0,134 0,148 nieistotny (0,026) (0,007) wykształcenie nieistotny 0,247 (0,000) 0,124 (0,000) 0,230 (0,000) dochody subiektywnie 0,119 (0,027) 0,153 (0,001) nieistotny 0,159 (0,001) posiadanie dzieci 0,130 (0,038) 0,157 (0,008) nieistotny 0,144 (0,018) dzieci do 10 lat nieistotny nieistotny nieistotny nieistotny obciążenie obowiązkami domowymi nieistotny nieistotny 0,127 (0,014) praca zawodowa nieistotny nieistotny 0,154 (0,009) ilość czasu wolnego 0,198 0,128 0,152 (0,000) (0,012) (0,001) Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. nieistotny nieistotny nieistotny

18 Uwarunkowania udziału w wybranych układach kultury Opierając się na wynikach przedstawionej wyżej analizy korelacji, poddano analizie rozkłady intensywności uczestniczenia w układzie instytucjonalnym i zamiejscowym w odniesieniu do tych z czynników społeczno-demograficznych, które okazały się różnicujące. Układ instytucjonalny Należy odnotować bardzo wysoki udział biernych wśród najstarszych 61% w grupie lat i 46% wśród nieco młodszych. W grupach respondentów młodszych jest on niższy, choć większy wśród wchodzących w samodzielność, a więc w wieku lat. Ale ta kategoria jest też najbardziej aktywna udział aktywnie uczestniczących w układzie instytucjonalnym przekracza 1/3 jest to więc grupa, która charakteryzuje największe zróżnicowanie, nieco podobne jak wśród najmłodszych, choć tam większy jest udział umiarkowanie aktywnych Wraz ze wzrostem wieku rośnie udział biernych, jednak udział aktywnych zmniejsza się znacznie mniej intensywnie dokonuje się zatem przepływ raczej od aktywności umiarkowanej do bierności. Można więc mówić o zmianach ciągłych, stopniowym odchodzeniu do udziału w kulturze co daje szanse na jego powstrzymanie i ewentualne odwracanie kierunku zmian. Tabela 10. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie instytucjonalnym w grupach wiekowych (w %). kategoria intensywności wiek bierny umiarkowany aktywny Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Im wyższe wykształcenie tym wyższy udział aktywnych od poziomu 13,5% dla osób z wykształceniem poniżej średniego do 56,4% dla osób z wyższym. Ale jednocześnie aż 22% osób z wyższym jest jednak bierna w zakresie uczestnictwa w układzie instytucjonalnym osoby te nie były w minionym roku ani razu w kinie, teatrze, muzeum, na wystawie czy jakimkolwiek innym wydarzeniu kulturalnym. Wśród osób o niższym poziomie wykształcenia (a trzeba pamiętać, że osoby z wykształceniem średnim do w dużej mierze 18

19 studenci) udział biernych to połowa badanych (54% dla niższego niż średnie, 46% dla średniego). Tabela 11. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie instytucjonalnym wg poziomu wykształcenia (w %). kategoria intensywności wykształcenie bierny umiarkowany aktywny poniżej średniego średnie wyższe Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Im trudniejsza subiektywnie oceniana sytuacja dochodowa gospodarstwa domowego, tym mniejszy udział aktywnych, a większy biernych. Nie dotyczy to jednak umiarkowanego udziału w zinstytucjonalizowanych formach życia kulturalnego najwyższy jest on wśród wskazujących, że ich dochody są niewystarczające. Należy jednak zauważyć, że i tak 1/3 osób, które opisują swoją sytuację jako stosunkowo dobrą (umożliwiającą oszczędności) jest biernych. Nie można więc bierności wyjaśniać poprzez pryzmat kosztów udziału w kulturze i związanej z tym niedostępności wydarzeń (za drogich jak na budżet gospodarstwa domowego). Tabela 12. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie instytucjonalnym wg subiektywnej oceny sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego (w %). kategoria intensywności subiektywna ocena sytuacji materialnej bierny umiarkowany aktywny bez trudu wystarczają na codzienne potrzeby i jeszcze można coś odłożyć wystarczają na codzienne potrzeby, ale nie na oszczędności nie wystarczają na codzienne potrzeby Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Wśród nieposiadających dzieci (przynajmniej jednego) rozkład poziomów aktywności jest równomierny, natomiast posiadanie dzieci współwystępuje z mniejszą aktywnością połowa rodziców to osoby nie uczestniczące w układzie instytucjonalnym, pozostali to w połowie 19

20 umiarkowani, a w połowie aktywni jak widać, można aktywnie uczestniczyć w kulturze posiadając dzieci, choć dane wskazuję, że jest to rzadsze (być może więc trudniejsze). Tabela 13. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie instytucjonalnym w zależności od posiadania dziecka (w %). kategoria intensywności posiadanie dzieci bierny umiarkowany aktywny tak nie Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Nadmiar czasu wolnego nie wiąże się, jak się okazuje, z większym udziałem w układzie instytucjonalnym. Tylko 11% wskazujących na nadmiar czasu wolnego jest aktywna przy 28% mających czasu wolnego w sam raz i 1/3 (33%) tych, którzy owego czasu mają za mało! Inaczej patrząc wśród aktywnych tylko 5,5% to ci, którzy mają za wiele czasu wolnego, reszta to w połowie osoby, które mają go za mało mimo to mają czas na uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych. A może właśnie dzięki temu? Należy zaznaczyć, że nie można tu wykorzystać wyjaśnienia odnoszącego się do bezrobocia (bezrobotni opisywani są jako mający dużo wolnego czasu, a jednocześnie czas ten jest w ich przypadku czasem bierności, niewykorzystywanym 13 ) poziom udziału w układzie instytucjonalnym nie jest skorelowany z brakiem lub posiadaniem pracy. Umiarkowany udział w tym układzie kultury rozkłada się nieco inaczej i udział mających wolnego czasu za wiele jest większy niż pozostałych podgrup, nadal jednak ci, którzy czasu wolnego nie mają wystarczająco wiele gotowi są przeznaczać go na udział w kulturze udział umiarkowanych wynosi wśród nich 29%, a jednocześnie ta grupa ma najmniejszy udział biernych tylko 38% (wśród pozostałych podgrup zbliża się on do 50%). 13 Por. M. Orłowska, Przymus bezczynności. Studium pedagogiczno-społeczne czasu wolnego bezrobotnych, Wydawnictwo APS i Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

21 Tabela 14. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie instytucjonalnym wg subiektywnej oceny ilości czasu wolnego (w %). kategoria intensywności subiektywna ocena ilości czasu wolnego bierny umiarkowany aktywny za dużo w sam raz za mało Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Układ zamiejscowy W układzie zamiejscowym, a więc wyjazdach w celu uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych jedyną podgrupą wykazującą się aktywnością są osoby z wyższym wykształceniem wśród nich 42% jest bierne, a więc nigdzie nie wyjeżdżało, ale też 42% jest aktywne, wyjeżdżając poza województwo. Wśród osób z niższym poziomem wykształcenia udział aktywnych to zaledwie po kilkanaście procent (14% i 15%). Tabela 15. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie zamiejscowym w zależności od poziomu wykształcenia (w %). kategoria intensywności wykształcenie bierny umiarkowany aktywny poniżej średniego średnie wyższe Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Wyjazdy w celu uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych okazują się być stosunkowo jednoznacznie powiązane z sytuacją materialną udział wyjeżdżających jest największy wśród osób o dochodach pozwalających na oszczędności (30%), o połowę mniejszy wśród tych, którym wystarcza na codzienne potrzeby (15%) i o kolejną połowę mniejszy wśród tych, którym nie wystarcza (7%). Jednak nawet wśród tych ostatnich, chociaż 84% to bierni, jednak 16% decyduje się na wyjazd z Bydgoszczy by wziąć udział w jakimś wydarzeniu kulturalnym. Może to być odzwierciedleniem ich wysokich potrzeb (mimo braku środków), a więc silnej motywacji do udziału w kulturze, której nie zaspokajają imprezy dostępne na miejscu. 21

22 Tabela 16. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie zamiejscowym w zależności od subiektywnej oceny sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego (w %). kategoria intensywności subiektywna ocena sytuacji materialnej bierny umiarkowany aktywny bez trudu wystarczają na codzienne potrzeby i jeszcze można coś odłożyć wystarczają na codzienne potrzeby, ale nie na oszczędności nie wystarczają na codzienne potrzeby Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Rodzice częściej niż nieposiadający dzieci są bierni w zakresie udziału w zamiejscowym układzie kultury ¾ z nich nigdzie nie wyjeżdża, a tylko 15% wyjeżdża dalej niż zasięg województwa. Natomiast wśród nieposiadających dzieci udział biernych to 64%, zaś co czwarty wyjeżdża dalej. Tabela 17. Rozkład biernych/umiarkowanych/aktywnych w obrębie udziału w układzie zamiejscowym w zależności od posiadania dzieci (w %). kategoria intensywności posiadanie dzieci bierny umiarkowany aktywny tak nie Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Poszukiwanie informacji o wydarzeniach kulturalnych Za jedną ze składowych warunkujących uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, a więc i związany z pomiarem owego uczestnictwa, uznać można aktywne i celowe poszukiwanie informacji o owych wydarzeniach. Deklarują je częściej mieszkańcy Śródmieścia niż Fordonu, częściej należący do młodszej niż do starszej grupy badanych. Najczęściej celowe poszukiwanie informacji o wydarzeniach kulturalnych deklarują mieszkańcy centrum miasta, w wieku lat wśród nich prawie co drugi celowo poszukuje takich informacji najrzadziej natomiast robią to starsi mieszkańcy Fordonu, wśród których poszukuje informacji o wydarzeniach kulturalnych rzadziej niż co czwarty. Deklarujących, że celowo dowiadują się 22

23 o różnego rodzaju wydarzenia pytano o główne źródła z jakich korzystają. Uzyskane odpowiedzi pozwalają wskazać na ich różnorodność i jednoczesne sięganie do kilku z nich przeciętnie bowiem respondenci wskazywali po trzy odmienne typy źródeł informacji. Najbardziej wymowne zróżnicowanie dotyczy prasy lokalnej i Internetu tę pierwszą wskazują przede wszystkim badani ze starszej grupy wiekowej, stosunkowo rzadko jako jedno ze źródeł wymieniając Internet, z kolei młodsi rzadko sięgając po prasę, powszechnie wymieniają Internet. W odniesieniu do pozostałych mediów masowych, tj. telewizji i radio, różnice związane z wiekiem respondentów nie są już tak wyraziste, chociaż telewizję jako źródło częściej wymieniają osoby starsze. Interesującą konstatacją może być także ujawnienie istotności przestrzeni publicznej, a więc informacji na różnego rodzaju plakatach i ogłoszeniach, przy czym największe różnicowanie ich znaczenia uwidacznia się w przypadku Fordonu (najwyższy udział wskazań wśród młodszych respondentów i jednocześnie najniższy wśród starszych). Niemniej najczęściej wskazywanym źródłem informacji we wszystkich grupach okazują się znajomi, co potwierdza społeczny charakter zamierzeń uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych. Tabela 18. Celowe poszukiwanie informacji o wydarzeniach kulturalnych (w %) i źródła informacji (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa deklaracja poszukiwania informacji (udział odpowiedzi pozytywnych) przestrzeń publiczna telewizja prasa lokalna radio Internet znajomi Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Poza wskazaniem wykorzystywanych źródeł, respondentów poproszono także o określenie tych z nich, które uznają za najważniejsze w swoich poszukiwaniach informacji o 23

24 wydarzeniach kulturalnych. Niekwestionowaną ważność okazują się mieć znajomi najczęściej wskazywani we wszystkich podgrupach z wyjątkiem młodych Fordończyków (tu jednak zajęli miejsce drugie, zdetronizowani przez Internet). Potwierdzałoby to interakcyjność i relacyjne osadzenie uczestnictwa w kulturze, przynajmniej w jej instytucjonalnym wymiarze, skoro sieci znajomości okazują się być najistotniejszym źródłem wiedzy. Pozostałe zróżnicowania wymienianych jako najważniejsze mediów potwierdzają wcześniej wskazywane znaczenie Internetu dla młodszych grup badanych oraz tradycyjnych mediów masowych dla starszych, przy czym najistotniejsza okazuje się prasa lokalna (ważniejsza niż radio czy telewizja). W pewnym sensie można to wiązać generalnym przenoszeniem się przekazu medialnego z mediów tradycyjnych do Internetu, który jako multimedium przejmuje często wprost, w odmianie internetowej, a nie w żadnym nowym gatunku czy typie przekazu informacje o repertuarze i wydarzeniach (w wersjach elektronicznych prasy, na stronach instytucji-organizatorów, w celowo zbieranych zestawieniach informacji na dedykowanych temu portalach). Tabela 19. Wskazywane jako najważniejsze źródło informacji o wydarzeniach kulturalnych (po trzy, od najczęściej wskazywanych). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa znajomi znajomi Internet znajomi Internet prasa lokalna znajomi prasa lokalna radio Internet przestrzeń publiczna Internet Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Konkluzje Uzyskana w wyniku badań charakterystyka uczestnictwa w kulturze mieszkańców Bydgoszczy okazuje się w wielu aspektach interesująca, wskazując na pewne wzory, a jednocześnie otwierając nowe kierunki pytań. Za szczególnie ważne można uznać uchwycenie czynników, których znaczenie przejawia się w odniesieniu do więcej niż jednego układu kultury, a więc których oddziaływanie jest w pewnym sensie kompleksowe. Takimi czynnikami okazały się: 24

25 - poziom wykształcenia (istotny statystycznie związek z intensywnością uczestnictwa w układach: instytucjonalnym, masowym i zamiejscowym); - subiektywna ocena dochodów gospodarstwa domowego, posiadanie dzieci oraz subiektywna ocena ilości czasu wolnego (istotny statystycznie związek z intensywnością uczestnictwa w układach: pierwotnym, instytucjonalnym i masowym). Chociaż zależności te nie są, w sensie statystycznym, silne, są jednak ważne jako przesłanki charakteryzujące uczestnictwo w kulturze w sensie społecznym. Wydają się potwierdzać znaczenie dla wyborów związanych z intensywnością i wzorami uczestnictwa w kulturze uwarunkowań związanych z możliwościami tego uczestnictwa takimi, jak dostrzega i definiuje je sam uczestnik, a nie systemowymi. Posługując się językiem rozpatrywania uczestnictwa w kulturze sprowadzającym kwestię do podaży i popytu, należałoby uznać, że główne znaczenie ujawniło się po stronie subiektywnego oceniania własnego popytu i szans na realizację konsumpcji, a nie po stronie dostrzegania czy oceniania podaży przez respondentów. Poziom wykształcenia, który okazał się czynnikiem o najsilniejszym, w sensie statystycznym, związku z układem instytucjonalnym i zamiejscowym, uznać można za czynnik wpływający na wybory w zakresie korzystania z oferty kulturalnej, a pośrednio także za związany z pozostałymi czynnikami tj. wysokością dochodów, czasem wolnym, jak również posiadaniem (i ilością posiadanych) dzieci. Trudno oczywiście na podstawie zgromadzonych danych, które nie odnosiły się wprost do szczegółów korzystania z oferty kulturalnej instytucji kultury (np. nie dociekano w jakim koncercie czy spektaklu respondent brał udział) wnioskować o gustach wyrażających się w dokonanych wyborach, ale można zastanawiać się, na ile wyższe wykształcenie rozbudzając potrzeby uczestnictwa w kulturze oddziałuje poprzez wzorce kultury studenckiej, akademickości i przygotowywanie do korzystania z tzw. kultury wysokiej, a na ile poprzez wzory towarzyskiego spędzania wolnego czasu związane z uczestniczeniem w wydarzeniach o charakterze rozrywkowym. To jedno z otwartych pytań, jakie można postawić i pozostawić. Bydgoszcz ma stosunkowo młode tradycje akademickie, ale jednocześnie liczne obecnie grupy studentów i różnorodne przejawy specyficznego dla nich (także pokoleniowo, nie tylko ze względu na status studenta) uczestniczenia w kulturze (od juwenaliów poczynając na clubbingu kończąc), można więc zastanawiać się, na ile owe doświadczenia kształtują i obecne i przyszłe ich uczestnictwo w kulturze. 25

26 Ważne i interesujące okazują się także zależności, których znaczenie można było pierwotnie założyć, a które nie znalazły potwierdzenia. Przede wszystkim, w odniesieniu do uczestnictwa w układzie instytucjonalnym, znaczenia okazało się nie mieć miejsce zamieszania w podziale Fordon/Śródmieście, związane z nasyceniem infrastrukturą, a więc z kwestiami fizycznie definiowanych odległości i dostępu do instytucji kultury. Brak tego znaczenia potwierdza ważność wyborów dokonywanych przez uczestników kultury, które nie odnoszą się wprost do łatwości, ale do wzorów i nawyków. Być może trudniejszy dostęp nie ograniczając udziału nadaje mu walor wyjątkowości i podkreśla dokonywany wybór Czas wolny Bydgoszczan W ocenie większości respondentów z poszczególnych grup badanych, z wyjątkiem młodszych mieszkańców Fordonu, nie dotyka ich deficyt czasu wolnego. Jednak choć większość wskazuje, że ma go w ilości jaką określa jako akuratną lub nawet nadmiar, po około 1/3 badanych deklaruje, że w ich odczuciu czasu tego jest za mało. Najpowszechniej deficyt wskazują młodsi respondenci zamieszkujący Fordon, w ocenie prawie 60% z nich czasu wolnego jakim dysponują jest za mało. Jednak analiza liczby godzin zadeklarowanych jako szacunkowa ilość czasu wolnego - w dni w ciągu tygodnia i w weekendy, nie różni zasadniczo pomiędzy grupami. Wskazywałoby na skalę subiektywności oceny ilości czasu wolnego, którego młodzi mieszkańcy Fordonu nie mają mniej niż inne podgrupy, ale inaczej tę ilość oceniają. Tabela 20. Czas wolny Bydgoszczan ocena ilości czasu wolnego (w %) i wybrane parametry tendencji centralnej. Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa ocena ilości czasu za dużo wolnego w san raz za mało średnia ilość czasu w zwykły dzień w wolnego tygodniu 5,65 5,54 4,99 5,10 w dzień w trakcie 8,77 8,87 9,51 8,79 26

27 weekendu mediana wskazań w zwykły dzień w ilości czasu tygodniu wolnego w dzień w trakcie weekendu Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Mimo przeprowadzania badań na progu okresu wakacyjnego i urlopowego, tylko nieliczni z respondentów wskazali, że ilość czasu wolnego jakim dysponują zmieniła się wraz z początkiem wakacji. W przypadku podgrup starszych mieszkańców były to niemal jednostkowe wskazania (4% wśród respondentów z Fordonu i 10% ze Śródmieścia), ale i młodsi tylko sporadycznie odnotowywali jakąkolwiek zmianę (wskazało ją 15% respondentów z Fordonu i 20% ze Śródmieścia). Sposoby spędzania wolnego czasu okazały się bardzo zróżnicowane, mając możliwość wskazania tych wszystkich typów spędzania wolnego czasu, z których korzystają, respondenci wybierali zwykle po 4-5 różnych aktywności. Niektóre w efekcie były bardziej powszechnie wskazywane niż inne, a pomiędzy podkategoriami badanych ujawniły się pewne różnice spotkania o charakterze towarzyskim, a więc udział w pierwotnym układzie kultury oraz korzystanie z przekazu telewizyjnego czyli udział w układzie masowym, wymieniane są niemal równie często przez wszystkie podkategorie respondentów. Jednak w odniesieniu do pozostałych sposobów spędzania czasu wolnego ujawniają się różnice przede wszystkim związane z wiekiem badanych młodsi respondenci częściej wskazują na uzupełnianie korzystania z przekazu telewizyjnego nagraniami filmów i innych programów, a także korzystanie z Internetu. Charakterystyki tego wykorzystania obejmowały m.in. oglądanie filmów zamieszczonych np. na YouTube, słuchanie muzyki za pośrednictwem Internetu oraz przeglądanie portali informacyjnych, a uzyskane wyniki wskazują, że o ile w obu podgrupach po ponad 70% młodszych respondentów korzysta z YouTube lub podobnych portali, robi to tylko 40% starszych zamieszkujących Fordon i korzystających z Internetu i połowa starszych mieszkańców Śródmieścia będących Internautami. Analogicznie to młodsi z obu podgrup częściej słuchają muzyki poprzez Internet, ale już rzadziej deklarują korzystanie z portali informacyjnych, z którzy korzysta po ponad 80% badanych w każdej podgrupie starszych internautów (wśród młodszych 59% zamieszkujących Fordon i 73% ze Śródmieścia). 27

28 Młodsi respondenci wymieniają także częściej aktywności przynależne do aktywnego spędzania czasu tj. uprawianie sportu oraz udział w wydarzeniach artystycznych czy kulturalnych (koncerty, przedstawienia). Natomiast starsi respondenci nieco częściej wymieniają czytelnictwo książek i czasopism jako zagospodarowanie czasu wolnego oraz prace domowe, choć te ostatnie oczywiście trudno uznać za służące rekreacji, a raczej za składową obowiązków domowych. Zastanawia przy tym, że aktywności te wymienia częściej niż co drugi z obu podgrup respondentów starszych, ale i prawie po 40% młodszych zatem wbrew definicjom czasu wolnego, który powinien być czasem poza obowiązkami, prace domowe przynajmniej częściowo i dla części badanych są aktywnością przynależną do tej kategorii. Natomiast stosunkowo rzadko jako sposób zagospodarowania wolnego czasu wskazywane są zajęcia związane z hobby oraz nauka. Tabela 21. Sposoby spędzania czasu wolnego (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa spotykam się z przyjaciółmi, znajomymi, rodziną oglądam telewizję oglądam filmy i nagrane programy chodzę na koncerty, przedstawienia, kabarety przeglądam Internet czytam książki, gazety ćwiczę, uprawiam sport realizuję swoje hobby uczę się nowych rzeczy zajmuję się pracami domowymi Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Respondentów poproszono też, by wskazali spośród różnych generalnych kategorii spędzania wolnego czasu te, które są w ich sytuacji najczęstsze. Wśród odpowiedzi każdej z podgrup badanych spotkania towarzyskie znalazły się w pierwszej trójce najczęściej 28

29 wymienionych, podobnie jak oglądanie telewizji. Jednak zróżnicowania związane z miejscem zamieszkiwania okazały się wyraźniejsze niż związane z wiekiem. O ile wśród mieszkańców Śródmieścia, w obu podgrupach wiekowych, najpowszechniej wskazywaną jako najczęstsza aktywnością okazały się spotkania towarzyskie, oglądanie telewizji spychając na drugie miejsce, o tyle w Fordonie okazała się przynajmniej czasowo królować właśnie telewizja, spotkania towarzyskie zaś uplasowały się na miejscu drugim wśród młodszych badanych i na trzecim (za pracami domowymi) wśród starszych. Pewnym wyjaśnieniem może być znaczenie wspólnego wyjścia związane ze spotkaniem towarzyskim mniejsza dostępność infrastruktury w rodzaju lokali gastronomicznych, kawiarń, klubów itp. może wyjaśniać rzadsze spotkania mieszkańców Fordonu ze swoimi znajomymi. Byłoby to o tyle interesujące, że generalnie nie stwierdzono w przeprowadzonym badaniu zróżnicowania, które wydawałoby się najbardziej oczywiste czyli w zakresie układu instytucjonalnego kultury pomiędzy mieszkańcami Śródmieścia i Fordonu. Warto też wskazać, że bezpośrednio z wiekiem wiąże się z kolei różnica dotycząca korzystania z Internetu aktywność ta pojawia się jako trzecia pod względem powszechności wskazań jako zabierająca największy udział czasu wolnego wśród obu podgrup młodszych respondentów, natomiast nie pojawia się wcale w pierwszej trójce we wskazaniach respondentów starszych. Tabela 22. Wskazywane jako najczęstsze sposoby spędzania czasu wolnego (po trzy, od Śródmieście kategoria wiekowa najczęściej wskazywanych). Miejsce zamieszkania Fordon kategoria wiekowa spotykam się z przyjaciółmi, znajomymi, rodziną oglądam telewizję spotykam się z przyjaciółmi, znajomymi, rodziną oglądam telewizję realizuję swoje hobby przeglądam Internet zajmuję się pracami domowymi Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. oglądam telewizję spotykam się z przyjaciółmi, znajomymi, rodziną przeglądam Internet oglądam telewizję zajmuję się pracami domowymi spotykam się z przyjaciółmi, znajomymi, rodziną 29

30 Poza czasem przeznaczonym na poszczególne aktywności czasu wolnego i samooceną jego ilości, jedną z miar istotną dla szacowania ważności samego czasu wolnego jest gotowość do wydatkowania środków na owe aktywności. O ile bowiem oglądanie telewizji, korzystanie z Internetu czy prace domowe można uznać za niezwiązane z dodatkowymi kosztami (poza kosztami stałymi abonamentu, sprzętu i energii elektrycznej), o tyle już pozostałe formy wiążą się z wydatkami (mniej lub bardziej jednoznacznie i nieuchronnie). Większość badanych wskazuje, że różne aktywności czasu wolnego wymagają od nich nakładów finansowych, a okazują się one znacznie wyższe wśród młodszych grup respondentów i to zarówno jeśli uwzględnić wartość średniej wysokości szacowanych comiesięcznych wydatków, jak i mediany. Połowa każdej grupy badanych w wieku lat szacuje swoje wydatki jako nie mniej niż 200 zł, podczas gdy wśród starszych jest to znacznie mniej, analogicznie rozkładają się średnie. Można zauważyć, że średnie niższe są wśród mieszkańców Fordonu, co może odzwierciedlać albo ich sytuację ekonomiczną (chociaż w subiektywnie ocenianej nie ma zasadniczych różnic, to jednak obiektywnie, w zakresie dochodów i wydatków nominalnych może przecież występować) albo dostępność form zagospodarowania wolnego czasu wymagających wydatków (spotkania towarzyskie w lokalach gastronomicznych, udział w wydarzeniach kulturalnych) albo odmienne koszty związane z tymi samymi aktywnościami (np. poszukiwanie odmian tańszych albo generalnie niższe ceny dostępnych usług). Tabela 23. Deklaracje wydawania własnych środków na aktywności czasu wolnego (udział odpowiedzi pozytywnej, w %) i charakterystyka szacowanych miesięcznych wydatków (w zł). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa wydatkowanie środków na aktywności czasu wolnego średnia kwota wydatków 287, , ,64 178,9516 mediana wydatków 200,00 100, Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. 30

31 Odnosząc się jeszcze bardziej szczegółowo do zagospodarowania czasu wolnego, można i warto pogłębić kwestię typów programów telewizyjnych, skoro oglądanie telewizji okazuje się ważną aktywnością czasu wolnego. Wbrew pewnym przedzałożeniom, które mogłyby prowadzić do oczekiwania wskazań innych typów programów w zależności przede wszystkim od wieku respondentów, rozpatrzenie wskazań w obrębie podgrup wiekowych nie pozwala na stwierdzenie występowania żadnych istotnych zróżnicowań czy preferencji. Młodsi respondenci nieco częściej wskazują programy sportowe, a starsi seriale, programy informacyjne i poradnikowe, ale ogólne sformułowanie pytania nie pozwala na uchwycenie głębszych uwarunkowań poza wymienionym, a i w odniesieniu do nich trudno rozstrzygnąć, na ile odzwierciedlają zagregowane indywidualne upodobania, a na ile jakieś bardziej zasadnicze uwarunkowania. Tabela 24. Typy programów telewizyjnych oglądanych w ramach spędzania czasu wolnego (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa programy sportowe seriale filmy fabularne programy informacyjne programy rozrywkowe programy popularno-naukowe programy poradnikowe (kulinarne, sportowe, zdrowotne, itp.) Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Pierwotny układ kultury, a więc szeroko rozumiana towarzyskość, okazał się być jednym z istotniejszych w zakresie sposobów zagospodarowania czasu wolnego. Respondenci z każdej podgrupy badanych wysoko umiejscawiają spotkania towarzyskie, w większości postrzegają się też jako osoby o towarzyskim charakterze, a choć spotkania z innymi zajmują różną pozycję w ważności czasowej budżetów czasu wolnego, to jednak w każdej podgrupie badanych większość spotyka się ze swoimi znajomymi raz w tygodniu lub częściej. Byłoby to 31

32 z jednej strony potwierdzeniem istotności czasowej tego rodzaju aktywności, z drugiej zaś ich znaczenia dla codziennego funkcjonowania badanych. Należy przy tym zauważyć, że generalnie wyższe częstotliwości spotkań charakteryzują mieszkańców Śródmieścia, zaś w obrębie obu podkategorii związanych lokalizacją prym wiodą młodsi respondenci (i w Fordonie i w Śródmieściu częściej wskazują oni chociażby kilkukrotne w ciągu tygodnia spotkania ze znajomymi, choć odsetek tak często spotykających się młodszych mieszkańców Fordonu jest mniejszy niż starszych mieszkańców Śródmieścia). We wszystkich podgrupach dominuje też powiązanie spotkań towarzyskich z wyjściem poza miejsce zamieszkania uczestników spotkania choć nieco częściej wskazywane jest przez młodszych badanych. Tabela 25. Deklaracje towarzyskości, częstotliwość spotkań oraz udział spotkań towarzyskich związanych z wyjściem poza miejsce zamieszkania uczestników (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa samoocena jako osoby towarzyskiej częstotliwość spotkań towarzyskich kilka razy w tygodniu przynajmniej raz w tygodniu kilka razy w miesiącu raz w miesiącu rzadziej spotkania towarzyskie związane z wyjściem poza miejsce zamieszkania Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Owe wyjścia w ramach spotkań towarzyskich często wskazywane są jako wyjścia na świeże powietrze, co w dużym stopniu uwarunkowane jest okresem letnim, w którym przeprowadzano badanie. Wśród pozostałych typów owego wyjścia jako związane z wiekiem badanych można wskazać życie klubowe, zdecydowanie częściej wskazywane przez młodszych. Interesującą prawidłowością okazuje się także fakt, że o ile bez względu na wiek, mieszkańcy Śródmieścia z podobną częstotliwością wymieniają udział w wydarzeniu kulturalnym jako jedną z form towarzyszących spotkaniu towarzyskiemu, o tyle wśród 32

33 mieszkańców Fordonu wyjście takie zdecydowanie częściej wymieniają osoby młodsze. To kolejny przykład zróżnicowania, które może wynikać z kwestii dostępności lokali i wydarzeń. Tabela 26. Miejsca spotkań towarzyskich związanych z wyjściem poza miejsce zamieszkania uczestników (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa kawiarnia/restauracja klub wydarzenie (koncert, przedstawienie) świeże powietrze (park, jezioro, las) inne Źródło: obliczenia własne na podstawie badań Udział w układzie instytucjonalnym i zamiejscowym O udział w układzie instytucjonalnym kultury, a więc o uczestniczenie w szeroko rozumianych wydarzeniach kulturalnych czy też korzystanie z oferty instytucji kultury, pytano na dwa sposoby dociekając ich miejsca w charakterystyce sposobów spędzania wolnego czasu badanych oraz pytając wprost o uczestnictwo w konkretnych typach wydarzeń w ciągu minionego roku, w tym o systematyczność i inne charakterystyki tego uczestnictwa. Wydarzenia kulturalne jako sposób spędzania wolnego czasu Ponieważ uczestnictwo w kulturze z jednej strony należy wprost do aktywności czasu wolnego, z drugiej zaś uwarunkowane jest jego ilością i jakością, wśród wstępnie zdefiniowanych sposobów spędzania wolnego czasu wymieniono także chodzenie na przestawienia, koncerty, kabarety. Jak już wskazywano, respondenci wymieniali jednocześnie kilka sposobów spędzania wolnego czasu, a wśród nich wyjścia związane z uczestniczeniem w wydarzeniach kulturalnych wskazywał co czwarty badany ze starszej grupy respondentów z Fordonu, co trzeci spośród starszych mieszkańców Śródmieścia i prawie co drugi w obu młodszych grupach. 33

34 Tabela 27. Wyjścia na wydarzenia kulturalne jako jedna z aktywności czasu wolnego (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa chodzę na koncerty, przedstawienia, kabarety Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Wśród sposobów spędzania wolnego czasu uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych nie było najmniej istotnym, ale stosunkowo rzadko było wymieniane jako najczęstsza czy najbardziej ceniona aktywność. Osoby młodsze częściej niż starsi wskazują na istotne pod względem częstotliwości zagospodarowywanie wolnego czasu uczestniczeniem w wydarzeniach typu koncerty czy przestawienia niż respondenci ze starszej grupy wiekowej. Największy udział wskazań pod względem częstości charakteryzuje młodszych mieszkańców Śródmieścia. Natomiast wśród badanych z Fordonu ten sposób spędzania wolnego czasu częściej jest wskazywany jako ceniony dotyczy to szczególnie młodszych. Można sądzić, że jest to wyraz pewnego napięcia pojawiającego się między oczekiwaniem wydarzeń (które wynikają z wzorów spędzania wolnego czasu przedstawicieli tej grupy wiekowej) a faktyczną ich dostępnością. Oczekiwane, ale rzadko dostępne wydarzenie staje się bardziej cenione, ponieważ uzyskuje charakter odświętny, elitarny. Tabela 28. Uczestniczenie w koncertach i innych wydarzeniach jako aktywność najczęstsza i najbardziej ceniona (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa jako najczęstszy sposób spędzania wolnego czasu jako najbardziej ceniony sposób spędzania wolnego czasu Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. 34

35 Uczestniczenie w wydarzeniach kulturalnych może mieć także charakter wydarzenia towarzyskiego, dlatego ta kategoria ponownie znalazła się wśród charakterystyk spotkań z bliskimi znajomymi, związanych z wyjściem poza miejsce zamieszkania któregoś z uczestników spotkania. Wydarzenie typu koncert czy przedstawienie okazuje się być najrzadszym z tego rodzaju wyjść, jednak wskazywane jest co trzeciego z badanych w poszczególnych podgrupach z wyjątkiem starszych mieszkańców Fordonu, z których tylko co czwarty wskazuje taki charakter spotkań towarzyskich. Tabela 29. Udziały spotkań towarzyskich związanych z wyjściem i uczestniczenie w koncertach i innych wydarzeniach jako aktywność towarzysząca spotkaniu (w %, odpowiedzi wielokrotne). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa wyjście poza miejsce zamieszkania uczestników spotkania towarzyskiego (odpowiedź tak ) miejsca, do których respondenci wychodzą w ramach spotkania towarzyskiego: kawiarnia/restauracja klub wydarzenie (koncert, przedstawienie) świeże powietrze (park, jezioro, las) Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Charakterystyka udziału w imprezach kulturalnych Bezpośrednio w odniesieniu do kwestii związanych z udziałem w instytucjonalnym układzie kultury zadano serię pytań odnoszących się zgeneralizowanego faktu skorzystania z oferty poszczególnych instytucji kultury tzw. wysokiej. Pytania ograniczały horyzont czasowy do bieżącego roku, a więc obejmowały półrocze i miały charakter odnotowujący wyłącznie fakt zaistnienia lub nie wyróżnionych form uczestnictwa, a dodatkowo samoocenę regularności tego udziału. Dane wskazują, że korzystanie z najbardziej elementarnych form zinstytucjonalizowanej oferty kulturalnej jest niewielkie i to bez względu na wyróżnioną kategorię wiekową oraz 35

36 dostępność zróżnicowaną przez miejsce zamieszkania. Jedynym wyjątkiem są koncerty muzyczne inne niż muzyki poważnej (te objęto kategorią filharmonia ), w których respondenci z młodszych grup wiekowych uczestniczyli znacząco częściej niż starsi, osiągając udziały wskazań pozytywnych przekraczające 40%. Tabela 30. Udziały odpowiedzi twierdzących w zakresie korzystania z oferty instytucji kultury (w %). Miejsce zamieszkania Śródmieście Fordon kategoria wiekowa kategoria wiekowa opera, teatr, filharmonia koncert muzyki innej niż poważna wystawa muzeum Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Ci, którzy deklarują korzystanie z którejkolwiek wymienionej formy uczestnictwa w układzie instytucjonalnym, w każdej z podgrup w ponad 80% określają swoje uczestnictwo jako niesystematyczne, ale jednocześnie tylko po około 60% z nich wskazuje, że nie wiązało się to z wcześniejszym zaplanowaniem uczestnictwa tzn. nie wymagało rezerwacji biletu. Można więc stwierdzić, że korzystanie z zinstytucjonalizowanej oferty kulturalnej jest dwukrotnie częściej planowane niż systematyczne. Dla ponad 2/3 korzystających w każdej z podgrup respondentów korzystanie to wiąże się z poniesieniem wydatków, tylko w nielicznych przypadkach wydatki te były refundowane. Poza zaproponowanymi w ramach badania kategoriami wydarzeń kulturalnych, badani wskazywali także inne, w których uczestniczyli. Odpowiedzi w tym zakresie były jednak stosunkowo nieliczne, dlatego wskazania dla poszczególnych typów imprez przedstawiono dla wszystkich badanych, a nie w podgrupach. Najczęściej listę wydarzeń respondenci uzupełniali o wyjście do kina, w wielu przypadkach dodając z dziećmi. Nierozstrzygnięte pozostaje na ile wyjście do kina wiązało się z rozrywkowym spędzeniem wolnego czasu, a więc miało charakter udziału raczej w układzie kultury masowej, a na ile z udziałem w kulturze wysokiej. Pozostałe kategorie wymieniane były znacznie rzadziej, ale znalazły się wśród nich i juwenalia i wydarzenia sportowe, które respondenci wyraźnie chcą postrzegać 36

37 jako wydarzenia o charakterze kulturalnym. Kategorie nie do końca są rozłączne, tzn. możliwe jest, że mając na myśli to samo konkretne wydarzenie, jedni respondenci opisali je jako festyn, inni jako imprezę na rynku, a dla jeszcze innych najważniejszą składową był towarzyszący mu koncert i taką klasyfikację podali. Bardziej istotne od ewentualnej rozłączności wydaje się zwrócenie uwagi na klasyfikacje, które wymieniają sami badani, często wskazując w ten sposób na ten aspekt wieloskładnikowego wydarzenia, który miał dla nich największe znaczenie i pozostał w pamięci. Tabela 31. Inne wydarzenia kulturalne (w %, odpowiedzi wielokrotne dla wszystkich respondentów). typ wydarzenia festyny 8 imprezy na rynku 7 juwenalia 8 kino 56 koncerty 3 sport 7 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Nie całe uczestnictwo w kulturze zamyka się w doświadczeniach ograniczonych przestrzennie do Bydgoszczy. Mieszkańcy Bydgoszczy, chociaż nieszczególnie często uczestniczą w zamiejscowym układzie kultury, jeśli już wyjeżdżają to w różnych kierunkach i poszukując uczestnictwa w bardzo różnych wydarzeniach. Ponownie poddano analizie wypowiedzi łączne wszystkich respondentów, którzy zadeklarowali, że wyjechali specjalnie, żeby skorzystać z oferty kulturalnej w innym mieście. Wśród nich najczęściej wskazywanym celem wyjazdów był Toruń, następnie niemal równie często Warszawa i Poznań, co dziesiąty z badanych, którzy wyjechali wymienił Gdańsk. Pozostałe, znacznie rzadsze, często jednostkowe wskazania obejmowały zarówno pobliskie mniejsze miejscowości, jak i europejskie metropolie listę uporządkowaną alfabetycznie otwierają Barcelona, Barcin i Brodnica. 37

38 Tabela 32. Wskazywane miejscowości docelowe wyjazdów kulturalnych (w % do odpowiedzi respondentów, którzy wyjeżdżali w takim celu). miejscowość Toruń 25 Warszawa 16 Poznań 15 Gdańsk 10 Kraków 6 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Wyjeżdżający najczęściej jako rodzaj wydarzenia wskazywali koncert (44% wskazań) przy czym paleta rozciągała się od AC DC po Marylę Rodowicz. Druga co do częstości wskazań kategoria obejmowała przedstawienia teatralne wymieniło je 17% respondentów. Wiele wydarzeń wymieniano jednostkowo, co oddaje skalę zróżnicowania uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych mających miejsce poza Bydgoszczą. Znaczna część badanych wskazała tylko kategorię, ale spośród pozostałych wymienić można chociażby: Dzień Ciechocinka, Festiwal Teatralny Malta w Poznaniu, Jarmark Dominikański w Gdańsku, Oblężenie Malborka, wystawę sztuki Dalekiego Wschodu w Muzeum Narodowym w Warszawie czy zjazd motocyklowy Symbole kulturalne Bydgoszczy Skala wyjazdów na imprezy i wydarzenia poza Bydgoszczą nie jest bardzo znacząca, ale w jakimś stopniu odzwierciedla odczuwane przez mieszkańców braki w tym zakresie w ofercie samego miasta (zlokalizowanej w mieście). Nie da się oczywiście nawet zaplanować przeniesienia części z tych specyficznie lokalnych wydarzeń do Bydgoszczy, można je tylko analizować jako wyraz gotowości bydgoszczan do udziału w odpowiadających im wydarzeniach, nawet jeśli jest to związane w dalszym wyjazdem. W ten sposób potwierdza się rozwarstwienie uczestnictwa w kulturze na ważne podgrupy tych, którzy w wydarzeniach nie chcą uczestniczyć, nie są nimi zainteresowani i ani blisko ani daleko się na nie nie wybiorą oraz tych, którzy wybierają w świadomy i konsekwentny sposób wydarzenia dla siebie ważne. Pomiędzy nimi natomiast zidentyfikować można grupę tych, dla których uczestnictwo w kulturze instytucjonalnej jest kwestią poszukiwania sposobów zagospodarowania czasu wolnego, którzy dosyć dobrze wiedzą, że oczekują interesującego 38

39 spędzenia wolnego czasu, wiedzą czego unikają, a co lubią i nie są gotowi poświęcać szczególnie dużego wysiłku i uwagi na specjalne wyprawy po przeżycie konkretnego wydarzenia. Natomiast niezależnie od istnienia takich grup, większość badanych mieszkańców Bydgoszczy uważa, że ważne jest uczestniczenie w kulturze rozumianej jako wydarzenia kulturalne oraz że sama kultura rozumiana właśnie jako uczestnictwo, wydarzenia i miejsca kulturalne jest ważna w obu odpowiedziach badani udzielili niemal po 73% odpowiedzi twierdzących. Kultura jest zatem ważna, choć z różnych powodów, rozciągających się od rozwoju i poszerzania horyzontów, przez dostarczanie rozrywki po oderwanie od codzienności. Jakie zatem miejsca w Bydgoszczy wiążą się w przekonaniu jej mieszkańców z kulturą i mogłyby pretendować do miana kulturalnego symbolu miasta? Odpowiedzi badanych skupiły się na trzech obiektach: Operze, którą wymieniło jako potencjalny symbol 38% respondentów, Wyspie Młyńskiej, którą wymienił po piąty badany oraz Starym Rynku, wymienionym przez 13% respondentów. Poza typami, badani podawali też uzasadnienia, argumenty za symboliczną ważnością danego miejsca. Co interesujące, stosunkowo niewiele z nich odnosiło się wprost do kultury, znaczenie miały raczej inne kwestie. Opera Nova Znaczenie Opery jako kulturalnego symbolu Bydgoszczy okazało się opierać głównie na jej cechach wizualnych i funkcjonalnych. Wśród wszystkich, którzy wymienili Operę jako potencjalny symbol kultury bydgoskiej, 90% dostarczyło także uzasadnień, przy czym niektóre z nich były złożonymi, wieloargumentowymi wypowiedziami, niektóre zaś sprowadzały się do nie wiem albo bo tak, wiec poznawczo niewiele wniosły, poza potwierdzeniem pewnej bezrefleksyjności badanych. Zdecydowana większość, bo 70% wymienionych uzasadnień, odnosiło się do lokalizacji, wyglądu lub funkcjonalności budynku. Odnosząc poszczególne argumenty do liczby respondentów-zwolenników Opery, uzyskać można następujący rozkład wskazań. Tylko co piąty z badanych uzasadniających wybór Opery odniósł się do wydarzeń, jakich jest miejscem czy ściśle do repertuaru. Najbardziej znamienną, zawartą częściowo z pewnością w owym bo tak, cechą Opery wydaje się jej funkcjonowanie jako celebryty, czyli podmiotu, którą swoją popularność i znacznie buduje na tym, że jest popularny zgodnie z tymi argumentami Opera winna być symbolem, bo jest 39

40 znana i jest to wystarczające uzasadnienie. Racjonalne o tyle, że uwalnia od obowiązku kreowania symbolu i jego popularyzacji. Tabela 33. Uzasadnienia wskazań Opery jako symbolu kulturalnego Bydgoszczy (w %). wśród wszystkich argumentów w odniesieniu do respondentów (wskazania wielokrotne) lokalizacja wygląd funkcjonalność repertuar i wydarzenia elitarność 2 2 funkcje edukacyjne 1 1 już jest znana Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Przyglądając się bliżej uzasadnieniom, warto przytoczyć wypowiedzi badanych, przynależne do poszczególnych kategorii. Wśród argumentów lokalizacyjnych znalazły głównie odniesienia do centralnego położenia obiektu (co ciekawe, nie wspomina się w tych wypowiedziach o kwestiach komunikacyjnych): centrum miasta ; dobrze usytuowana ; jest w takim miejscu, że rzuca się w oczy ; w samym sercu Bydgoszczy. W odniesieniu do wyglądu lista uzasadnień była znacznie bardziej zróżnicowana obejmując krótkie ładna, reprezentatywna i dobrze się prezentuje, ale także bardziej rozbudowane uzasadnienia np.: budynek jest ciekawy, ładny architektonicznie doniośle wygląda jest niepowtarzalna, charakterystyczna jest wysokiej klasy jest na miarę XXI wieku super budowla PRL-u Szczególnie uderzające są dwie ostatnie wypowiedzi dla jednych Opera to synonim nowoczesności, dla innych zabytek, chociaż interesujący. 40

41 Funkcjonalność to kategoria, która obejmowała zarówno ogóle stwierdzenia ( funkcjonalny budynek ), jak i bardziej sprecyzowane akustyka, przestronność, zaplecze czy najbardziej chyba interesująca z wypowiedzi daje możliwość prowadzenia szerokiej działalności gospodarczej, wskazująca do dostrzegany przez respondenta wielofunkcyjny potencjał budynku, który nie musi ograniczać się do przedstawień operowych i imprez masowych. Uzasadnienia z zakresu repertuarowego przywoływali respondenci na dwa zasadnicze sposoby albo wskazując na znaczenie typowych dla Opery wydarzeń tj. przedstawień operowych ( rodzaj spektakli ), albo na różnego rodzaju wydarzenia jednorazowe i cykliczne festiwal operowy, masowe imprezy na wysokim poziomie, ogólnopolskie sympozja, sporadycznie wskazując, że argumentem za Operą jest po prostu to, że czasem coś się tam dzieje, co sugeruje opozycję wobec miejsc, w których nie dzieje się nic. I wreszcie Opera jako celebryta wypowiedzi z tej kategorii często wprost ograniczały się do uzasadnienia bo jest znana, czasem przywoływały też bliżej nie sprecyzowany autorytet ceniony przez poważnych ludzi obiekt czy popularność dużo ludzi tam chodzi, jest symbolem kulturalnym od wielu lat. Wypowiedzi odnoszące się kultury wysokiej (elitarności wydarzeń) czy do kwestii upowszechniania kultury, a więc walorów edukacyjnych, rozwijania gustów czy zainteresowań, były jednostkowe. Opera nie dlatego miałaby być symbolem kulturalnym Bydgoszczy, że upowszechnia kulturę wysoką i jest miejscem wyjątkowych, wymagających kompetencji kulturalnych wydarzeń. Opera jest duża, ciekawa architektonicznie, dobrze położona i wielofunkcyjna i to przemawia za jej symbolicznym znaczeniem. Wyspa Młyńska Co piąty z badanych wymieniając potencjalny symbol kulturalny Bydgoszczy wskazał na Wyspę Młyńską. Niewątpliwie jest to wyraz z jednej strony upowszechnienia korzystania z Wyspy związanego z jej rewitalizacją, z drugiej zaś efekt wizerunkowych i promocyjnych oddziaływań, także związanych z rewitalizacją, a mających przywracać Wyspę mieszkańcom Bydgoszczy jako miejsca użytkowanego i jako miejsca symbolicznego. Uzasadnienia dla Wyspy Młyńskiej były mniej różnorodne i zasadniczo w jednej wypowiedzi pojawiał się jeden argument. Ponad połowa z nich (53%) odnosiła się do wyglądu Wyspy: piękne miejsce, otwarte z widokami, jest świeżo zagospodarowana czy ciekawie tam jest. Co piąte uzasadnienie (19%) odnosiło się do wydarzeń, które mają miejsce lub mogą mieć 41

42 miejsce na wyspie często określonych bardzo ogólnie dużo się tam dzieje, czasem konkretniej występy gwiazd. Co dziesiąte uzasadnienie nawiązywało do lokalizacji, do samego położenia w centrum miasta albo do bliskości innych obiektów, np. Opery. Najciekawszą grupę uzasadnień, nieobecną w przypadku Opery, tworzą argumenty integracyjne, uznające Wyspę Młyńską za dobre miejsce spotkań z innymi, zabaw dzieci i przebywania dorosłych. Respondenci zauważali, że Wyspa skupia ludzi, jest pięknym miejscem dla wszystkich, miejscem spotkań, tętni życiem i radością. Te uzasadnienia wskazują na bardzo ważny, integracyjny wymiar uczestnictwa w kulturze, który pojawia się także w odniesieniu do Starego Rynku jako potencjalnego symbolu kulturalnego miasta. Niemniej, analizując wypowiedzi respondentów można zauważyć, że Wyspa jeszcze nie wyrobiła sobie konkretnego wizerunku odnoszącego się wprost do kultury funkcjonuje w wypowiedziach jako miejsce ładne i przyjazne, łatwo dostępne i potencjalnie wielofunkcyjne. Bardziej oddaje to jej potencjał niż faktyczne kulturalne znaczenie. Mówią to zresztą wprost Bydgoszczanie fantastyczne miejsce ma potencjał. Stary Rynek Rynek jako symbol kulturalny miasta wskazało 13% badanych, a odnoszące się do niego argumenty pogrupować można w cztery zasadnicze grupy, odnoszące się do lokalizacji, wyglądu, wydarzeń i spotkań z innymi ludźmi, a więc do potencjalnie integracyjnego znaczenia. Miejsce to przywołuje także najbardziej przyziemne, prozaiczne wręcz uzasadnienia. Rynek postrzegany jest więc jako centrum czy serce miasta, do którego łatwo trafić tego rodzaju uzasadnienia jego symbolicznego znaczenia to 12% argumentów za Rynkiem. Co piąte z uzasadnień odnosi się do jego szeroko rozumianego wyglądu. Rynek jest zatem przestrzenny, wizualnie ciekawy, ale też miejscem określonym jako bardzo zabytkowe i związane z historią Polski. Nieco częstsze są uzasadnienia odwołujące się do oferty kulturalnej, wydarzeń lokalizowanych na Rynku od zimowego lodowiska po wiele koncertów tego rodzaju argumenty, zasadniczo bardzo ogólnikowe (tzn. nie odnoszące się, poza lodowiskiem, do konkretnego wydarzenia czy cyklu wydarzeń) stanowią 27% uzasadnień. Najczęstsze okazują się odniesienia do możliwości integracyjnych i funkcjonowania Rynku jako swoistego miejsca spotkań co ma wynikać z jego lokalizacji, ale i z miejscowej oferty lokali gastronomicznych. Oddając głos respondentom jako charakterystyczne i wymowne można przytoczyć: dużo ludzi się tam kręci, są parasolki, 42

43 miejsce spotkań, dużo miejsc gdzie można posiedzieć czy najbardziej publiczne imprezowe miejsce. Podsumowując przytoczone wypowiedzi, argumenty przemawiające w wypowiedziach respondentów za każdym z tych trzech miejsc można sprowadzić do lakonicznych podsumowań, że Opera zasługuje by być symbolem kulturalnym Bydgoszczy ponieważ jest reprezentacyjnym budynkiem, Wyspa Młyńska ponieważ jest zadbana, a Rynek ponieważ gromadzi ludzi. Te argumenty podzielają mieszkańcy Fordonu i Śródmieścia, respondenci z młodszej i starszej grupy wiekowej. Trudno tę argumentację podważać, choć można zastanawiać się, dlaczego tak mało uzasadnień odnosi się bezpośrednio do sfery ściśle kulturalnej, szczególnie zaś kultury zinstytucjonalizowanej. Symbol to według respondentów coś, co jest widoczne i rozpoznawalne, ale też ową rozpoznawalność i widoczność ujmują bardzo dosłownie Opinie mieszkańców o kulturze w mieście (w oparciu o wywiady pogłębione) W ramach badań przeprowadzono także wywiady pogłębione, dobierając do nich respondentów jako reprezentantów analogicznych podkategorii, jakie wykorzystano w badaniu o charakterze ilościowym. Byli to zatem mieszkańcy Śródmieścia lub Fordonu, reprezentujący dwie grupy wiekowe (do 30. roku życia oraz powyżej 50. roku życia). Poruszone w wywiadach zagadnienia obejmowały m.in. kwestię oferty kulturalnej i uczestnictwa mieszkańców w wydarzeniach kulturalnych w Bydgoszczy. Bariery uczestnictwa w kulturze Zapytani o dominujące współcześnie formy uczestnictwa w kulturze respondenci zwracają przede wszystkim uwagę na generalnie małe uczestnictwo społeczeństwa w kulturze ( tłum, który idzie do pracy, wróci, zje kolację, obejrzy serial" O7; leniwe społeczeństwo, formy bierne O8), a jako najpopularniejsze formy uczestnictwa w kulturze wymieniają jednogłośnie otwarte, bezpłatne imprezy plenerowe, festyny, imprezy masowe, okolicznościowe, rodzinne imprezy plenerowe dla masowej liczby, za darmo i gdzieś niedaleko" O6, chamskie festyny, spędy, chałtury O8. 43

44 Jako przyczyny takiego stanu rzeczy i bariery uczestnictwa w życiu kulturalnym wskazywane są czynniki: - ekonomiczne - koszty wymieniane jako podstawowa przeszkoda uczestnictwa w kulturze (nie tylko osobiście, choć takie wypowiedzi też się pojawiały - w sumie ostatnio to zrezygnowałem z kina, bo ceny biletów trochę odstraszają O1), - psychologiczne i organizacyjne uczestnictwo w kulturze, a w szczególności w niektórych wydarzeniach wiąże się zdaniem rozmówców z koniecznością podjęcia pewnych działań i włożenia wysiłku, takim wysiłkiem może być konieczność odpowiedniego ubrania się, zgodnie wymogami wydarzenia czy miejsca (np. opera) może to stanowić barierę w dwojaki sposób: zwyczajnie się nie chce, po powrocie z pracy wybiera się raczej sposoby odpoczynku nie wymagające takiego zaangażowania, spacer czy obejrzenie filmu w domu; ponadto chodzi o pewną barierę psychologiczną, na zasadzie nie pójdę tam, bo tam będą określeni ludzie i trzeba się ubrać odpowiednio, a mi to nie pasuje, będę się tam źle czuł. W tej grupie przytoczono tu także lęk o bezpieczeństwo w przypadku brania udziału w imprezach masowych (strach przed kradzieżą, pobiciem); - brak czasu - by podejmować uczestnictwo w kulturze, w szczególności w dni tygodnia pracy zbyt duża ilość obowiązków dnia codziennego; - komunikacyjne - czyli odległość od wydarzenia, z jednej strony badani podkreślali, iż konieczność dojazdu może zaważyć na decyzji uczestnictwa w danym wydarzeniu, z drugiej jeśli to wydarzenie ważne, istotne dla badanego, odległość nie ma znaczenia, - nieznajomość czy nierozumienie treści kultury, co znacznie ogranicza dostęp do wielu wydarzeń czy instytucji, ( ludzie, którzy rzadko chodzą, boją, że się im nie spodoba O10) oraz brak potrzeb, niewykształcone potrzeby czy niewyrobienie (uczestnictwa trzeba się nauczyć); - atomizacja dzisiejszego społeczeństwa ludzie częściej wybierają indywidualne sposoby spędzania czasu w domu. Z drugiej strony pojawiają się głosy, że osoba, która chce uczestniczyć w kulturze i tak będzie to robiła, bo to właśnie chęć jest najważniejsza: jak ktoś chce to potrafi się czymś zająć, zainteresować" - O6, brak finansów nie przeszkadza, ale trzeba więcej samemu robić, nie ma na książki - są biblioteki, wymusza to znacznie większą aktywność O8. 44

45 Kultura miasta Bydgoszcz jako miasto jest według większości badanych miastem średniactwa (O8), które raczej nie wyróżnia się pod żadnymi względami. Zapytani jakim miastem jest Bydgoszcz odpowiadają: -- miasto kultury to to nie jest ( ) nie jest to miasto uniwersyteckie O6, - smutnym, smętnym i beznadziejnym ( ) miasto jest szare, brzydkie i się nic nie dzieje, czasem wolę jeździć do Torunia niż do Bydgoszczy (sic!), ( ) ludzie są tam nawet inni - miasto studenckie, ludzie bardziej otwarci, weseli O7 (wypowiedź mieszkańca Fordonu pokazująca również oddzielenie Fordonu od reszty miasta); - nie jest to miasto turystyczne; - nie jest to miasto kulturalne na miarę Polski czy regionu nawet" O9; - Brzydgoszcz nie wzięła się z niczego" O8; - to nie jest miasto dla młodych ludzi, młodych, zdolnych i przedsiębiorczych" O6. Zwraca tu uwagę częste zaczynanie wypowiedzi od negacji. Bydgoszcz nie jest więc miastem kultury, nie jest miastem uniwersyteckim, nie jest turystycznym i nie jest także miastem dla młodych, zdolnych i przedsiębiorczych ludzi. Być może jest to wizerunek gorszy niż rzeczywistość, ponieważ Bydgoszcz posiada potencjał (choć zauważony przez nielicznych respondentów): - wielki potencjał, ale nie umie się zareklamować, zapominamy o wielu rzeczach, o tożsamości, nie mówi się o mieście literatów, tak jak kiedyś, ludzie nie pamiętają, że Bydgoszcz była nazywana małym Berlinem O8; - kultura się rozwija, pracujemy na to O9. Badanym ciężko było wymienić też atuty Bydgoszczy. Wymienione jednak zostały: - węzeł wodny: dwie rzeki w mieście, Brda przepływająca przez centrum miasta oraz Kanał Bydgoski, - zaludnienie ( to samo w sobie jest atutem, czysto statystycznie powinno być sporo" - O8), obiekty muzyczne: Filharmonia Pomorska z wyjątkową akustyką oraz Opera Nova, - bliskość Torunia (paradoksalnie) kiedy turyści zwiedzają Toruń, to istnieje szansa, że trafią do Bydgoszczy. Łatwiejsze do wymienienia okazywały się mankamenty. Były one często wymieniane w porównaniu z innymi dużymi miastami. Rozmówcy wskazali między innymi: Poznań, Toruń, Gdańsk. Przykładem może być porównanie: w Toruniu zawsze się więcej dzieje niż w 45

46 Bydgoszczy, chociażby ostatnio jak pokaz świateł, tego w Bydgoszczy nie ma. A jak są organizowane w Toruniu imprezy masowe i są zapraszani artyści, to przyjeżdżają tam takie osoby, którzy przyciągną publiczność. A w Bydgoszczy to już takie przeżytki mówiąc szczerze (O3). Słabe strony opisywane przez rozmówców przedstawiają się następująco: - mało miejsc, w których można spędzać wolny czas - do których można pójść, porozmawiać, pobyć z innymi ludźmi; - istniejące kluby, puby nie mają określonego charakteru - wszystkie są takie same - przechowalnie ludzi O8, trudno jest znaleźć miejsce dla siebie" - w Poznaniu i Łodzi nie trzeba by długo szukać - O8 (chodzi tu nie tylko o kluby czy puby, ale także miejsca spotkań hobbystów, osób zajmujących się określoną działalnością, mających określone zainteresowania); - ważne koncerty znanych artystów odbywają się w innych dużych miastach; - brak promocji kultura po bydgosku ( ) ludzie, którzy się tym zajmują są oderwani od rzeczywistości O8; - niewyrobienie kulturalne odbiorców - głównym mankamentem jest niewyrobiony bydgoszczanin, winę za to ponoszą animatorzy kultury" - O8; - brak skojarzeń inne duże miasta z czymś się kojarzą, Polak zapytany o Gdańsk, Poznań, Kraków potrafi wymienić obiekty, wydarzenia z tych miast, Bydgoszcz nie rodzi takich skojarzeń, - przyzwyczajenie (również samych mieszkańców) do wizerunku Bydgoszczy, który trudno zmienić, - Bydgoszcz nie jest konkurencją dla innych dużych miast, - brak koordynacji działań między ratuszem a stowarzyszeniami mamy jeden cel, ale każdy dąży do tego inną drogą, nie ma wspólnej strategii, jednego celu wspólnymi siłami" O9. Obiekty kultury i informacje o kulturze Jako znaczące obiekty kultury wymienia się: Teatr Polski, Muzeum Wyczółkowskiego, Muzeum Wojska Polskiego, Operę Nova, Filharmonię Pomorską, Galerię BWA, Multikino. Młodsi badani pozytywnie oceniają działalność klubów Estrada oraz Mózg. Obiektami specyficznymi dla Bydgoszczy wymienianymi przez rozmówców są: pomnik, Przechodzącego przez rzekę jako technicznie ciekawy, Pomnik Walki i Męczeństwa na Starym Rynku, spichrze, Opera Nova z racji czasu budowy oraz renomy. 46

47 Badani mają więc też zastrzeżenia do oferty kulturalnej Bydgoszczy podstawowym jest to, że wydarzeń jest za mało. Nawet ci, którzy nie korzystają z niej wiele, stwierdzają, że dla osób chcących uczestniczyć jest to z pewnością za mało. Kolejną poruszaną kwestią jest mała różnorodność tej oferty. Jako dominujące wydarzenia w Bydgoszczy najczęściej wymieniane są duże, otwarte koncerty lub imprezy plenerowe ( powitanie lata, koniec lata, środek lata" O11, chamskie festyny O8) oraz imprezy de facto z kulturą nie związane (sportowe, targi w hali Łuczniczka). Ci badani, którzy sprawdzają ofertę kulturalną, informacje na jej czerpią najczęściej ze stron internetowych poszczególnych instytucji (np. opery czy poszczególnych klubów) lub stron tematycznych (np. hard-core.pl). Są to osoby, które wiedzą, co je interesuje i dlatego wchodzą tam, gdzie spodziewają się znaleźć coś interesującego. Informacji dostarczają również plakaty w dzielnicy oraz strony internetowe zbierające informacje o różnych wydarzeniach, głównie strony gazet: Gazeta Wyborcza i Express Bydgoski oraz portale mmbydgoszcz.pl, Bydgoszcz.pl. Osobom słuchającym radia informacji dostarczają lokalne stacje (radio Pik, Eska). Osoby starsze poza korzystaniem z Internetu czerpią także z informacji prasowych (gazety lokalne). Według rozmówców brakuje całościowego zebrania informacji o różnorodnych imprezach. Respondenci zwracają uwagę, że osoby, które nie wiedzą jak szukać, mogą mieć problem z dowiedzeniem się o imprezie, którą nawet mogliby być zainteresowani - tymczasem nie mają szans o niej się dowiedzieć. Inaczej mówiąc, osoby, które nie wiedzą o istnieniu pewnego typu wydarzeń, mogą się nie dowiedzieć w ogóle o ich istnieniu. Wiele wydarzeń w ogóle lub w bardzo małym stopniu jest reklamowanych za pośrednictwem plakatów. Ma to szczególne znaczenie w przypadku Fordonu (o którym dalej), ponieważ mieszkańcy Fordonu, którzy na przykład nie pracują w centrum, mają szansę w ogóle nie zobaczyć żadnego plakatu wielu imprez. Dobra tzn. łatwa do zauważenia, informacja jest głównie o wydarzeniach dużych i masowych (np. Art Pop Festiwal) oraz medialnych, w przypadku mniejszych imprez większe znaczenie ma informacja od znajomych: na przykład jak był koncert Pendulum na juwenaliach, to się dowiedziałem przez przypadek. W sumie jest to gwiazda światowego formatu i powinno to być bardziej nagłośnione, a nie małym druczkiem na plakacie, tak nie powinno być w ogóle (O1). 47

48 Rozmówcy przytaczali więc takie wydarzenia kulturalne, o których nie ma w ogóle informacji albo też takie portale (np. infofordon.pl), z których można dowiedzieć się jedynie o wydarzeniach, które już się odbyły, bo nie są aktualizowane. Postulaty w odniesieniu do kultury w Bydgoszczy Bydgoszczanie jednak mają pewnego rodzaju postulaty, które według nich mogłyby odmienić sytuację Bydgoszczy: - organizacja dużych imprez, koncertów z gwiazdami światowego formatu wykorzystanie potencjału Hali Łuczniczka; - większe zagospodarowanie Wyspy Młyńskiej ( bardzo fajnie wygląda, ale tylko jedno muzeum, jedna restauracja O9); - organizowanie większej ilości otwartych form typu teatr uliczny; - zabezpieczenie i lepsza organizacja imprezy masowych głównie zwiększenie (poczucia) bezpieczeństwa; - szersza oferta klubów i pubów pod względem ilości i różnorodności - są albo rockowe albo dyskoteki; - wspieranie małych kół hobbystycznych; - imprezy w poszczególnych dzielnicach, częściej organizowane. Śródmieście a Fordon Odrębne podrozdziały poświęcamy dwóm dzielnicom, które zamieszkują badani, z racji na ich odmienność w dostępie do oferty kulturalnej. Należy zaznaczyć, że mieszkańcy Śródmieścia dostrzegają, iż: - uwaga władz w szczególności w zakresie rewitalizacji miasta skupia się na tym obszarze; - w tej dzielnicy zintensyfikowana jest kampania informacyjna wszelakich wydarzeń kulturalnych w innych dzielnicach informacja jest nikła; - w dzielnicy w szczególności ze względu na umiejscowienie wielu instytucji kulturalnych zintensyfikowane jest życie kulturalne, znaczenie ma także obecność Starego Rynku i Wyspy Młyńskiej wydarzenia, które są organizowane zdaniem badanych, a w szczególności te bezpłatne zachęcają do uczestnictwa (także ze zwykłej ciekawości lub przypadkowo ), Stary Rynek gromadzi imprezy (wielokrotnie wspominane Europejskie Lato Artystyczne, festiwale, imprezy rodzinne): na naszej dzielnicy to się trochę dzieje, bo to wiadomo 48

49 śródmieście to się zawsze dzieje ( ) imprezy masowe i na Starym Rynku i w filharmonii się coś dzieje O3; - zamieszkiwanie w tej dzielnicy umożliwia spontaniczne uczestnictwo w wydarzeniach, w tym przypadku znaczenie mają małe odległości i istnieje możliwość szybkiego powrotu do domu. Natomiast w odniesieniu do Fordonu zauważalne jest (i dostrzegane przez respondentów) pęknięcie między Fordonem a resztą miasta (co zresztą uwidoczniło się także w inwentarzowej części badania). Oferta kulturalna dla dzielnicy jest opisywana przez respondentów jako brak oferty: - nie ma nic zupełnie" - O7; - nie ma czegoś takiego jak oferta kulturalna w Fordonie ( ) wszystkie rzeczy świadczące o jakimś poziomie kulturalnym nie istnieją" O8; - kulturalna pustynia" O10; - nudne wystawy w MDK - O9; - jedyny klub przy Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym był ostatnio przez rok nieczynny, pozostałe bary uczęszczane są przez lokalnych panów, którzy zaczynają dzień o 9 rano, siedząc w pubach czy barach, bardziej pijalnie piwa O9; - tutaj nic nie ma, czasem cyrk się rozstawia" O11. Zauważalny jest przy tym pewien żal czy rozgoryczenie skierowane w stronę miasta (głównie w rozumieniu władz miasta) z powodu traktowania Fordonu jako dzielnicy słabo powiązanej z resztą miasta: - typowa sypialnia" O6, - Fordon jest traktowany po macoszemu, nie istnieje. ( ) gdyby nie natura, górki, nie byłbym tu w stanie spędzać czasu, miasto nie organizuje nic, na 80 tysięcy nie ma kina, żadnych atrakcji O8. Jako jedyne wydarzenia kulturalne wymieniane są przez rozmówców: festyny organizowane przez zgromadzenie Salezjan (które kieruje parafią p.w. Św. Marka), rady osiedla i ośrodki pomocy społecznej, plenerowe koncerty w Sylwestra (koncert ten ostatnio się nie odbył). Kościół Katolicki wydaje się być tu instytucją, która w całym Fordonie działa najprężniej (fundacja Wiatrak oraz Salezjanie). Wszyscy respondenci zwrócili uwagę na brak w Fordonie choć kina, które od lat ma powstać i jest obiecywane przy każdych wyborach O7. Mogłoby to być jedyne miejsce, 49

50 do którego można by iść, nie opuszczając Fordonu. A opuszczenie Fordonu dla wielu ludzi w dzień zwykły jest problematyczne ( kto przyjedzie z pracy, to już mu się nic nie chce ruszać" O9). Warto tu zwrócić uwagę na brak sprawnego połączenia centrum z Fordonem (droga w obie strony to średnio dwie godziny spędzone w środkach komunikacji miejskiej). Mieszkańcy Fordonu używają też stwierdzenia: jeździć do Bydgoszczy, które wyraźnie wskazuje na oddzielenie świadomościowe trzeba dojechać do Bydgoszczy, to znaczy do centrum. Tu większość ludzi mówi do Bydgoszczy, jakby to nie była Bydgoszcz, ja to prostuję, a sama mówię" O11, czasem wolę jeździć do Torunia niż do Bydgoszczy O7. Młodzi ludzie mogą spędzać w Fordonie wieczory na ławce przed klatką" (O11) lub iść na górki piękne, rozległe tereny zielone. Górki jednak dla mniej sprawnych osób w starszym wieku nie są dostępne z powodu braku wytyczonych utwardzonych ścieżek. Brakuje chociażby ławek, na których można usiąść. Ławek nie ma nawet w pobliżu centrum handlowego Galeria Fordon. Widać więc brak dbałości o przyjazną przestrzeń społeczną. Mieszkańcy Fordonu chcą mieć możliwość spędzania czasu inaczej niż w domu, na spacerze i na zakupach również w swojej dzielnicy i proponują zmiany: - zagospodarowanie nabrzeża Wisły (miejsce spacerowe, kawiarnie, ławki); - wykorzystanie rynku w Starym Fordonie (np. wyświetlanie filmów na świeżym powietrzu, otwarte formy wydarzeń kulturalnych takie jak teatry uliczne); - stworzenie większej ilości miejsc, w których można spotkać się i posiedzieć (kawiarnie, kluby); - zbudowanie kina. Wnioski Bydgoszcz jest więc postrzegana przez jej mieszkańców jako miasto przeciętne, niczym się nie wyróżniające, a jeśli już to najczęściej na minus - jest to miasto średniactwa, miasto uśpione, miasto bez skojarzeń. Interesujące jest, że na pierwszym miejscu badani stwierdzają, że brakuje przede wszystkim ciekawych miejsc, w których można po prostu posiedzieć, pobyć. Być może, gdyby ta luka została wypełniona, to Bydgoszczanie zapragnęliby również w swoim mieście miejsc zajmujących się głównie kulturą. Takie miejsca mogłyby pociągnąć za sobą większą integracją oraz utożsamienie z miastem, które w tej chwili wydaje się być mocno problematyczne. Inną kwestią jest sprawa informowania o różnych wydarzeniach kulturalnych. Bardzo często osoba, która nie szuka informacji o jakimś wydarzeniu, nie dowie się o nim, ponieważ 50

51 informacje są zbyt nikłe lub obecne tylko w centrum miasta. Odpowiedzieć można ten, kto chce, ten się dowie. Ale można też się zastanowić co robić, by osoby, które na co dzień nie śledzą wydarzeń kulturalnych lub nie wiedzą skąd czerpać informacje też miały szansę się o nich dowiedzieć. Czasami bowiem wydaje się, że mamy tu do czynienia z pewną klikowością dowiedzą się tylko znajomi znajomych oraz osoby, które wejdą na określoną stronę internetową. Optymistyczne wydaje się to, że badani mają pomysły na różnego typu zmiany, które chcieliby widzieć w swoim mieście czy dzielnicy. Istotną kwestią, która ujawnia się w trakcie realizacji badań z odbiorcami, jest z jednej strony brak mechanizmów komunikowania o potrzebach i oczekiwaniach mieszkańców Bydgoszczy w zakresie kultury, z drugiej nieodparte poczucie, iż brakuje jasno określonych podmiotów kreujących i nadających pewien określony wymiar systemowi kultury w Bydgoszczy (biorących odpowiedzialność za kulturę tego miasta), zarówno na poziomie wyższym (samorząd), mezo (miejskie instytucje kultury) jak i mikro (organizacje dzielnicowe i sami mieszkańcy). Oczywiście spodziewać by się można, iż zmiany w życiu kulturalnym miasta rozpocząć mogłyby się od samych jego mieszkańców, jednak przyglądając się dość biernym sposobom uczestnictwa w kulturze, trudno przewidywać, iż podejmą oni aktywny udział w jej kreacji Podsumowania Uzyskane charakterystyki uczestnictwa w kulturze czterech wybranych i kluczowych dla polityki kulturalnej miasta grup mieszkańców ukazują z jednej strony uczestnictwo bardzo różnorodne, a z drugiej stosunkowo mało intensywne. Wykorzystanie koncepcji układów kultury pozwoliło wskazać, że tylko w układzie pierwotnym, który współcześnie ma charakter raczej życia towarzyskiego niż oddolnej aktywności twórczej, wysoka intensywność udziału przeważa nad biernością i umiarkowaniem. W układzie instytucjonalnym największy udział mają bierni, a szczegółowe analizy pokazują, że nie można tej bierności wyjaśnić czynnikami ekonomicznymi (pracą lub jej brakiem, a także subiektywnie ocenianą sytuacją gospodarstwa domowego także i ci, którzy sytuację oceniają jako dobrą pozostają bierni), budżetem czasu (mający dużo wolnego czasu nie przeznaczają go na uczestnictwo w kulturze), a także infrastrukturą tj. względną dostępnością instytucji kultury (wybrane kontrastowe pod tym względem dzielnice miasta nie zróżnicowały intensywności udziału w układzie instytucjonalnym). Oznacza to, że bierność wynika raczej z decyzji podejmowanych przez 51

52 potencjalnych uczestników kultury, którzy mogą albo wydarzeń odpowiadających ich oczekiwaniom nie znajdować albo nawet ich nie poszukiwać lub wręcz nie czuć potrzeby ich poszukiwania. Niuanse te pozwalają lepiej dostrzec wywiady pogłębione, których przeprowadzenie i analiza były częścią zrealizowanych badań. Odnosząc się jeszcze do kwestii oferty wydarzeń kulturalnych należy dostrzec fakt, że co piąty z badanych aby uczestniczyć w wydarzeniu kulturalnym, które było dla niego istotne czy interesujące, wyjeżdżał z Bydgoszczy. Analiza wydarzeń, które były celem tych wyjazdów wskazuje, że z jednej strony są to wydarzenia bardzo zlokalizowane tzn. ściśle związane z konkretnym miastem, w którym mają miejsce (jak festiwale np. Festiwal Teatralny Malta w Poznaniu albo jarmarki np. Jarmark Dominikański w Gdańsku), z drugiej zaś wyjątkowe i przyciągające publiczność z całego kraju, jako chociażby jedyny koncert danego wykonawcy. W wyjazdach takich wyraża się raczej własny gust uczestnika niż odzwierciedla jakiś lokalny niedobór po stronie oferty. Również układ masowy kultury, związany ze stosunkowo najprostszym dostępem (szczególnie do mediów elektronicznych), okazał się różnicować uczestników kultury, wskazując na istnienie stosunkowo licznej grupy o wysokiej intensywności czytających prasę i książki, systematycznie słuchających radia. Kontrolne pytania wskazywały, że nie były to jedynie deklaracje wynikające z obecności czytelnictwa wśród wartości uznawanych, ale faktyczne czytelnictwo respondenci podawali tytuły i autorów, czasem szczegółowo opisywali co właśnie lub ostatnio czytali, a przegląd wymienianych tytułów prasowych wskazuje na duże znaczenie prasy lokalnej i to nie w wersjach darmowo rozdawanych. Jednocześnie można dostrzec upowszechnianie się korzystania z Internetu w celach zastępujących korzystanie z tradycyjnych mediów masowych zamiast prasy pojawia się poszukiwanie informacji na wybranych portalach, oglądanie telewizji zastępuje YouTube i pobieranie odcinków seriali, co jest oczywiście wyraźniejsze w odniesieniu do młodszych respondentów, ale występowało i w grupie starszych. Charakterystyka uczestnictwa pozwala więc je zdiagnozować jako różnorodne i o różnej intensywności. Można oczywiście ubolewać nad tym, że niemal do drugi (ściślej 44%) z badanych nie był w pierwszym półroczu 2011 roku na żadnym koncercie, spektaklu, wystawie czy innej imprezie kulturalnej. Ale można i uznać, że przecież ponad połowa była przynajmniej raz na czymś (choć tylko dla 28% było to uczestnictwo wielokrotne). Ten wynik jakkolwiek go nie odczytywać - pozostawia pole dla dalszych badań, ale i miejsce na 52

53 decyzje podmiotów kształtujących swoją ofertę, która może wymaga zmiany, a może tylko zmian w sferze informacji o niej. 2. Raport: Inwentaryzacja oferty kulturalnej miasta 2.1. Nota metodologiczna Badanie określane mianem inwentarza zaplanowano jako swego rodzaju spis z natury. Jego dwa główne założenia określić można jako odwołanie do metody obserwacyjnej z jednej strony i sięgnięcie po perspektywę komunikacyjną z drugiej. Wstępnie bowiem zdecydowano, że głównym przedmiotem badania będą nie tyle wydarzenia kulturalne, co informacja o nich a więc przyjęto perspektywę, która za społecznie istniejące uznaje to, o czym wiadomo przedstawicielom społeczeństwa, że istnieje a ściślej o czym nadano komunikat. Wydarzenie, o którym brak informacji jest wydarzeniem niebyłym. Oczywiście, podejście takie ma swoje ograniczenia zakłada się przede wszystkim, że ważniejsze od faktu, czy informacja została odebrana jest to, czy została nadana (ale też nadanie jest pierwotne wobec odbioru), zakłada się też możliwość badacza dotarcia do wszystkich komunikatów, choć przecież trudno się spodziewać, że jakiekolwiek zaplanowane badanie będzie w stanie wyczerpująco dotknąć wszystkich kanałów komunikacyjnych i w związku z tym odnotować wszystkie komunikaty o wydarzeniach, kulturalnych w tym przypadku. Niemniej obserwację zaplanowano i wykonano w sposób maksymalnie wyczerpujący najważniejsze kanały komunikacyjne. Badanie inwentarzowe realizowano prowadząc obserwację w okresie od 14 czerwca do 10 lipca 2011, w trzech podstawowych kanałach przekazu: - prasie lokalnej, która była egzemplifikacją starych mediów; - portalach internetowych, co miało umożliwić dotarcie do części mediów nowych; - przestrzeni publicznej miasta, co z kolei pozwalało uchwycić sferę komunikacji opartą na plakatach i ogłoszeniach; Te trzy zakresy badania to jednocześnie źródła informacji o wydarzeniach kulturalnych, które częstotliwością wskazań wśród badanych przez nas mieszkańców Bydgoszczy, jako źródła informacji o wydarzeniach kulturalnych, ustępowały tylko informacjom od znajomych. Ten akurat zakres komunikacji, jako ściśle prywatny, nie był możliwy do uchwycenia w podjętych badaniach, niemniej objęto nimi trzy najważniejsze kanały o charakterze publicznym. 53

54 Badania realizowała grupa obserwatorów pięcioro z nich prowadziło obserwację w przestrzeni miasta, odnotowując w przydzielonych sektorach miasta wszelkie komunikaty o wydarzeniach kulturalnych. Wyznaczone sektory obejmowały łącznie szeroko rozumiane Śródmieście oraz Fordon. W ramach Śródmieścia były to także dzielnice: Szwederowo, Okole, Wzgórze Wolności, Skrzetusko, Bielawy, natomiast Fordon obejmował zarówno tzw. Stary Fordon, jak i obszary nowszego budownictwa. Pierwsze trzy dni obserwacji obejmowały pełne przejście przez obserwatorów ich sektorów, z uwzględnieniem każdej uliczki czy skweru. Na podstawie danych z tego przejścia ustalano trasy przejść kontrolnych, realizowanych w cyklu dwudniowym przejścia te miały umożliwić uzupełnienie danych o informacje, które zaistniały w przestrzeni publicznej od czasu poprzedniej obserwacji, a więc m.in. uchwycić zastępowanie jednych komunikatów innymi. Obserwatorzy prowadzili obserwację naoczną, ale uzupełniali ją dokumentacją fotograficzną, przy czym fotografie traktowano wyłącznie jako zapis obserwacji, umożliwiający uzupełnienie danych zawartych w wypełnianej karcie obserwacji i pewien powrót do danych w razie potrzeby. Zasadniczy schemat dokumentacji fotograficznej obejmował każdorazowe wykonanie dwóch fotografii dokumentujących sam komunikat (np. plakat) w sposób umożliwiający zapoznanie się potem z jego treścią oraz szerszą konsytuację komunikatu, a więc miejsce w którym został zamieszczony, w tym towarzyszące mu obiekty i inne komunikaty. Zasadniczym narzędziem była jednak karta obserwacji, a informacje w niej odnotowywane obejmowały trzy główne zakresy danych, odnoszące się do: - samej obserwacji (dane dotyczące czasu wykonania obserwacji, dane obserwatora, miejsce dokonania obserwacji); - komunikatu (typu do jakiego należy, otoczenia, legalności jego umieszczenia tzn. tego czy znajduje się w miejscu przeznaczonym na ogłoszenia czy też jest formą partyzantki ); - wydarzenia, o którym informuje komunikat (kiedy ma mieć lub miało miejsce, gdzie, jaka jest nazwa, typ, organizator). W tym samym okresie jeden obserwator dokonywał obserwacji w prasie lokalnej, a dwóch w mediach elektronicznych. Wykorzystywali oni nieco zmodyfikowane w stosunku do obserwacji w przestrzeni miasta karty obserwacji, ale główne grupy zbieranych danych były analogiczne, wykorzystywano także dokumentację wizualną (jako skany i zrzuty ekranowe), utrzymując schemat obejmowania nimi samego komunikatu i jego otoczenia. W badaniu prasy obserwacja obejmowała następujące tytuły: 54

55 - Gazeta Wyborcza (część bydgoska) i osobno Co jest grane? ; - Express Bydgoski; - Gazeta Pomorska; - Kwadrat. Natomiast w badaniu sięgającym do Internetu objęto analizami dwie podstawowe grupy portali: - strony wybranych podmiotów: - instytucji kulturalnych Bydgoszczy, a więc: Filharmonii Pomorskiej, Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej, Miejskiego Ośrodka Kultury, Muzeum Okręgowego, Opery, Teatru Polskiego; - klubów: Mózg, Estrada; - strony w pewien sposób grupujące dane o wydarzeniach, dedykowane Bydgoszczy: Badanie przekazu internetowego okazało się z wielu powodów najtrudniejsze. Główną trudnością była się płynność kategorii typów przekazu, które rozciągały się od notatek informacyjnych, przez cyfrowe wersje plakatów po banery o typowo reklamowym charakterze. Portale okazały się także funkcjonować w zupełnie odmiennym niż prasa i przestrzeń publiczna rytmie i to w rytmie dużo wolniejszym tzn. mimo znacznej dynamiki w zakresie odkrywania się na danej stronie kolejnych informacji, ich zestaw stosunkowo długo pozostawał niezmienny zapowiedzi obejmowały tydzień, miesiąc lub nawet dłuższy okres. Ponadto informacje cechowała z jednej strony redundancja, a z drugiej fragmentaryczność. Redundancja odnosi się do powielania tej samej informacji w ramach portalu (np. w zapowiedziach, aktualnościach i relacjach) i pomiędzy portalami (często wprost są to kopie). Natomiast fragmentaryczność odnosi się do często bardzo zdawkowej pod względem treściowym informacji zamieszczonej w zewnętrznej, najbardziej powierzchniowej warstwie portalu poznanie szczegółów np. miejsca, terminu, organizatora, często również 55

56 wykonawców, danego wydarzenia wymaga wejścia poprzez ową wstępną informację w głąb, do jej rozwiniętej, rozbudowanej wersji. Z punktu widzenia prowadzonej obserwacji rodziło to konieczność rozstrzygnięcia, na jakim poziomie zagłębiania się należy zakończyć obserwację, bowiem nie było jej celem śledzenie hipertekstowych powiązań pomiędzy informacjami. Przyjęto, że odnotowywane są informacje (tzn. trafiają do karty obserwacji) do drugiego poziomu (tzn. jedno wejście w głąb od strony danego działu na portalu). Przeprowadzone badania doprowadziły do zgromadzenia łącznie: obserwacji z przestrzeni miasta; obserwacji z prasy; obserwacji z portali internetowych. Częścią inwentarza jest również analiza dostępnych danych, dotyczących różnych aspektów funkcjonowania instytucji kultury finansowanych przez miasto Bydgoszcz. Krótkie zestawienie tych danych (zgromadzonych przez Grzegorza Kaczmarka w ramach analiz instytucjonalnych przeprowadzonych w ramach projektu Badanie Systemu Kultury Bydgoszczy) zaprezentowano w części Komunikaty w przestrzeni miasta W objętym badaniami okresie poruszający się po mieście obserwatorzy odnotowali 1623 obserwacje, które łącznie dotyczyły 330 wydarzeń o charakterze kulturalnym w przekroju od kultury wysokiej po czysto rozrywkową. Liczba samych komunikatów była większa i wyniosła 2208, co wynikało z odnotowywania jako jednej obserwacji przypadków, w których kilka, a czasem więcej tych samych komunikatów umieszczonych było w jednym miejscu. Sytuacje takie określano jako zwielokrotnienia i okazały się one czymś stosunkowo częstym, gdyż miały miejsce w 26% przypadków. Średnio w przypadku zwielokrotnienia występowały łącznie trzy informacje o tej samej treści w jednym miejscu, maksymalnie odnotowano 17, jednak obliczenia te nie uwzględniają sytuacji, w których komunikat miał formę ulotki wówczas szacowano tylko ich liczbę np. na stojaku i nie uwzględniono tych danych w powyższych obliczeniach. Plakaty o różnym formacie (w tym billboardy) to zasadnicza forma komunikatów w przestrzeni miasta - plakaty stanowiły przedmiot 94,5% obserwacji. Z pozostałych typów komunikatów można wskazać na ulotki stanowiące 1,2%, podobnie banery (z nich połowa miała formę flag). 56

57 Fotografia 1. Przykład informacji zwielokrotnionej. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 Fotografia 2. Przykład informacji zwielokrotnionej. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 57

58 Fotografia 3. Przykład informacji zwielokrotnionej. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 Plakaty i pozostałe komunikaty ich nadawcy umieszczali w większości w miejscach takiemu wykorzystaniu dedykowanych na słupach ogłoszeniowych, w gablotach lub innych miejscach, które przeznaczono na ogłoszenia. W pewnym sensie można uznać za pożądane, że 65% informacji zamieszczono w takich lokalizacjach to z jednej strony wyraz prawomyślności, a przynajmniej przestrzegania uregulowań w tym zakresie, z drugiej tworzenie miejsc stanowiących swoistego rodzaju centra informacyjne, a takie przyzwyczajenie mieszkańców-potencjalnych odbiorców tych komunikatów do stałych lokalizacji można uznać za element tworzenia nawyków w schematach poszukiwania informacji o wydarzeniach kulturalnych. Jednak co trzeci komunikat znajdował się w miejscu, którego przeznaczenie było odmienne, np. na różnego rodzaju skrzynkach dostawców mediów (głównie gazowych), witrynach nieczynnych sklepów, na ścianach i wejściach do klatek schodowych kamienic. Można zastanawiać się, na ile to przejaw wandalizmu, a na ile innowacyjnego wykorzystania pustej komunikacyjnie przestrzeni, a więc swoistej partyzantki informacyjnej. 58

59 Fotografia 4. Przykład informacji w miejscu legalnym billboard. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 Fotografia 5. Przykład informacji w miejscu legalnym tablice ogłoszeniowe. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 59

60 Fotografia 6. Przykład informacji słup latarni. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 Fotografia 7. Przykład partyzantki informacyjnej. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 60

61 Fotografia 8. Przykład partyzantki informacyjnej. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 Fotografia 9. Przykład partyzantki informacyjnej. Źródło: dokumentacja obserwacji, wykonana przez Obserwatora2 61

62 Interesującą konstatacją jest niezwykła nierównomierność nasycenia informacji w obu wydzielonych częściach miasta: w Fordonie i szeroko rozumianym Śródmieściu. Fordon, mimo iż jest wg danych Urzędu Miasta zamieszkiwany przez 69 tys. Bydgoszczan ma więc udział w liczbie mieszkańców wynoszący około 20%, w warstwie informacyjnej odnoszącej się do wydarzeń kulturalnych ma udział zaledwie 8% jeśli uwzględnić liczbę obserwacji, a jeśli uwzględnić liczbę wydarzeń, o których pojawiły się informacje to z wszystkich odnotowanych 330 wydarzeń na Fordonie pojawiła się informacja o 18,5% z nich. W pewnym sensie oddaje to udział Fordonu w populacji, choć trudno utrzymać tezę, że skoro co piąty mieszkaniec miasta zamieszkuje Fordon, to powinni oni wiedzieć o co piątym wydarzeniu kulturalnym w Bydgoszczy. Wydaje się, że podobnie jak mieszkańcy innych dzielnic powinni wiedzieć o wszystkich. Niemniej Fordon funkcjonuje w sferze informacyjnej nie tylko jako dzielnica uboższa w informacje, ale i w pewnym stopniu odrębna tak w sferze informacyjnej, jak i wydarzeń kulturalnych oto na Fordonie obserwatorzy odnaleźli informacje o 61 wydarzeniach, a o aż 40% z nich nie było informacji w Śródmieściu. Są zatem wydarzenia, o których dowiedzieć się można jeśli opierać się na przekazie z przestrzeni publicznej miasta tylko na Fordonie. Czy wyrównuje to fakt, że o ponad 80% tego, co dzieje się w sferze kultury w Bydgoszczy nie sposób się dowiedzieć, jeśli nie opuściło się sfery informacyjnej Fordonu? Typy wydarzeń kulturalnych Przechodząc od formy do treści przekazów, można przede wszystkim odnieść się do ich aktualności i lokalizacji zapowiadanych wydarzeń. 84% zapowiadanych wydarzeń zlokalizowanych było w Bydgoszczy, wśród lokalizacji pozostałych można wymienić: - Poznań, do którego zapraszało 23% przekazów dotyczących wydarzeń zlokalizowanych poza Bydgoszczą, przy czym wszystkie dotyczyły Festiwalu Teatralnego Malta (zdefiniowanie w tym przypadku Poznania jest o tyle nadużyciem, że plakaty nie zawierały informacji o lokalizacji, tylko odsyłały do strony internetowej festiwalu); - Toruń, który pojawił się w 22% przekazów, przy czym były to informacje o imprezie plenerowej Arena Summer Dance (Moto Arena Toruń), tylko w jednym przypadku komunikat dotyczył wystawy w Ratuszu Staromiejskim; - Pisz 13% przekazów, wszystkie dotyczące 5. Kroku Piskiego Stylu ; 62

63 - Warszawa 8% przekazów, w przeciwieństwie do pozostałych przykładów, bardzo zróżnicowanych, bo obejmujących: Letnie warsztaty metodyczne muzyki dawnej, konferencję w ramach Projektu Cheops, koncerty Roberta Planta i Santany, repertuar Stodoły oraz Motocross Redbull. Należy też zauważyć, że chociaż plakaty w pewnym sensie zapowiadają wydarzenia, połowa z obecnych w przestrzeni Bydgoszczy i odnotowanych w obu dzielnicach była nieaktualna, tzn. dotyczyła wydarzeń, które w chwili dokonywania obserwacji były już przeszłością. O ile w odniesieniu do mniej lub bardziej legalnie zlokalizowanych zaproszeń na imprezy klubowe można taki wskaźnik uznać za zrozumiały, o tyle zastanawia dlaczego, przykładowo, w wynajmowanych przez Filharmonię Pomorską gablotach, na przełomie czerwca i lipca miejsce wciąż zajmowały plakaty z repertuarem z kwietnia czy marca. Analizując główne reprezentowane w tych obserwacjach typy wydarzeń można uzyskać zestawienie, które skłania do przywołania zasady Pareto oto okazuje się, że kilka wyróżnionych typów ogólnych wyczerpuje większość puli obecnych w komunikatach wydarzeń kulturalnych. Jednocześnie są to jednak kategorie wydarzeń wewnętrznie bardzo zróżnicowanych. W poniższym zestawieniu uwzględniono oba wykorzystywane sposoby zliczania zarówno odniesienie do liczby obserwacji, a tym samym liczby miejsc w przestrzeni publicznej, w której dostępne były w badanym okresie informacje o wydarzeniach określonego typu, jak i odniesienie do sumarycznej liczby komunikatów przy uwzględnieniu zwielokrotnień. Łącznie wyróżniono 50 kategorii, niektóre stosunkowo ogólne jak koncerty (co obejmowało i trasy koncertowe i cykle koncertowe) czy imprezy klubowe, jak i bardzo specyficzne jak festiwal operowy czy konkurs fortepianowy. Należy przy tym zastrzec, że wykorzystywano te kategorie, które przywołał nadawca komunikatu tzn. tę, do której się odwołał tworząc swój przekaz. Uznawano w ten sposób prawo organizatorów zapraszających na swoje wydarzenie do wskazania, do jakiej kategorii ono należy, uznając, że z podobną jak badacz (niewielką) szansą na ewentualną weryfikację czy z podobnymi wątpliwościami, pozostaje mieszkaniec Bydgoszczy, który odczytuje komunikat. Można zatem podważać poprawność kategorii w konkretnym przypadku, ale nie było intencją przeprowadzonego badania prowadzenie analiz o charakterze krytycznym lub dyskursywnym o tym, czy coś nazwane festiwalem jest festiwalem czy też nie. 63

64 Tabela 34. Kategorie wydarzeń wg częstości wśród komunikatów o wydarzeniach kulturalnych (w %). Udział w obserwacjach Udział w komunikatach (z uwzględnieniem zwielokrotnień) koncert 34,2 45,3 impreza klubowa 17,6 14,6 wystawa 7,8 5,9 festiwal 4,7 7,2 spektakl 4,1 3,5 impreza plenerowa 2,5 7,3 seans filmowy 2,2 0,5 repertuar 1,9 1,0 warsztaty 1,9 0,7 festyn 1,6 0,8 razem 78,4 86,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Nie bez powodu przywołano zasadę Pareto (20:80). Okazuje się, że jeśli uwzględniać same typy wydarzeń, 10 kategorii niemal wyczerpuje owe 80% wszystkich zaobserwowany komunikatów, a jeśli uwzględniać liczbę komunikatów nie potrzeba nawet tylu, wystarczy 6 z nich. Zatem wśród 330 odnotowanych imprez co trzecią był koncert, a jednocześnie informacje o koncertach stanowiły 45% wszystkich odnotowanych komunikatów oznacza to, że pomiędzy połową czerwca a połową lipca 2011 roku mieszkaniec Bydgoszczy mógł się dowiedzieć o ponad 100 różnych koncertach (z których duża część już miała miejsca, ale i w których części miał jeszcze szansę uczestniczyć). Obok tych najczęściej reprezentowanych typów, odnotowano także szereg występujących dużo rzadziej, ale część z nich charakteryzowało duże natężenie informacji przykładami mogą być: - impreza sportowa z koncertami, którą reprezentowało tylko jedno wydarzenie, ale za to poświęcone mu komunikaty stanowiły 2,7% wszystkich odnotowanych; - festiwal operowy także tylko jeden w tym okresie, ale w zakresie liczby komunikatów osiągający udział w wysokości 0,7%. Poszczególne, szczególnie najliczniej reprezentowane typy wydarzeń, okazują się być w ramach swojej kategorii bardzo zróżnicowane. O ile zróżnicowanie to w przypadku imprez 64

65 klubowych sprowadzić można do różnic lokalizacyjnych tj. wydarzeń, które mają mieć miejsce w różnych (głównie bydgoskich) klubach, o tyle koncerty, wystawy czy festiwale są dużo bardziej różnorodne. Ponieważ koncertów w ramach wszystkich odnotowanych imprez było ponad sto, także i wewnątrz tej kategorii starano się dokonać grupowania w bardziej szczegółowo zdefiniowane typy wyróżniając: - koncerty muzyki klubowej: 27% odnotowanych koncertów; - koncerty muzyki popularnej (szeroko rozumianej tzn. od bluesa zaczynając): 25%; - koncerty okolicznościowe, które charakteryzuje to, że nie zawsze jest jasno określone kto i jaki typ utworów będzie wykonywał, ale jasno określa się pretekst, jaki jest przyczynkiem dla danego wydarzenia. Ze względu na okres w jakim prowadzono badanie był to nader często motyw początku wakacji stąd koncerty w rodzaju Na powitanie wakacji, Powitanie lata czy Opera na wakacje, ale także nieco spóźnione informacje o koncertach z okazji dnia dziecka czy dnia matki. Za okolicznościowe uznano też cykliczne koncerty poświęcone wybranemu artyście (jak Serca bicie ), wydarzenia patriotyczne oraz charytatywne. Łączy je wszystkie fakt, że od wykonawców ważniejsza jest przyczyna, dla której dane wydarzenie się odbywa, a stanowiły one 23% odnotowanych; - koncerty muzyki poważnej: 12%, w większości są to koncerty którejś z bydgoskich orkiestr (Kameralnej lub Filharmonii Pomorskiej); - osobno wydzielono koncerty organizowane przez Akademię Muzyczną, często jako koncerty dyplomantów. Stanowiły one 4% zapowiadanych w przestrzeni miasta koncertów. W odniesieniu do wystaw i festiwali, znacznie skromniejsza liczba reprezentowanych pozwala wymienić wszystkie z nich. Jednak i w obrębie tych kategorii dostrzec można duże zróżnicowania, związane z rozciąganiem się tematyki i charakteru wydarzeń od komercyjnorozrywkowego po elitarno-historyczny. Wystawy, w tym stałe ekspozycje w oddziałach Muzeum Okręgowego (w porządku alfabetycznym): BBB Johanes Deimling - "Wspomnienia ulatniają się" - eksperyment miejski Bydgoska noc muzealna Czas Przemian Dariusz Delik - malarstwo E Collage Europejskie Centrum Pieniądza 65

66 Exploseum Fotografia dzikiej przyrody Impresje hiszpańskie Jacek Soliński - Aniołowie podróżników Kid Art Island - Dziecięca Wyspa Sztuki Magia Australii Mennica Bydgoska Noc muzeów Obrazy Komunikacyjne Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem Rembranta Przestrzeń w obrazie, Dźwięk w przestrzeni Rock&Roll History of Art. Shao Keping. Czas przemian Świat w 3D VI plakat młodych W grodzie Bydgosta Wildlife Photographer of the Year Wilno Miłosza Z kolekcji Leona Wyczółkowskiego - dar artysty dla Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu Zobacz jak pięknieje Wyspa Młyńska Festiwale (w porządku alfabetycznym): Art Pop Festival Bydgoski Festiwal Literacki Bydgoski Festiwal Muzyczny Bydgoski Festiwal Nauki Bydgoski Festiwal Podróżnicy Bydgoszcz Buskers Festival EnMusic Festival Festiwal Teatralny Malta Heineken Festiwal Inne sytuacje - Międzynarodowy festiwal teatralny 66

67 Open'er Festival VI Festiwal Piosenek Jacka Kaczmarskiego Źródło wciąż bije Typy nadawców W przypadku analizy nadawców ponownie punktem odniesienia staje się ogół wykonanych obserwacji, co pozwala określić jak silne jest nasycenie przestrzeni miasta informacjami o wydarzeniach kulturalnych, na które zapraszają różne podmioty, różni organizatorzy. Najważniejszym z nich okazuje się Filharmonia Pomorska, która albo jako organizator, albo jako gospodarz miejsca okazała się nadawcą 17% zaobserwowanych komunikatów. Znacząca jest przy tym rozpiętość tematyczna wydarzeń: od 49 Bydgoskiego Festiwalu Muzycznego - w hołdzie Mikołajowi Góreckiemu, przez Galę operową i Koncert Dyplomantów Akademii Muzycznej w Bydgoszczy po XXX Koncert Jubileuszowy dla niemowląt, małych dzieci i kobiet w ciąży - <<Od brzuszka do ucha maluszka>>. Część komunikatów Filharmonii Pomorskiej to także wprost informacje repertuarowe można się tylko zastanawiać, dlaczego niektóre z nich to Marzec w Filharmonii (wskazywano już, że połowa informacji dotyczyła wydarzeń, które były już w chwili prowadzenia obserwacji historią). Drugie co do ważności jako nadawca okazało się samo miasto, czy ściślej Urząd Miasta jako organizator lub współorganizator imprezy komunikaty, w których to miasto podpisuje się jako nadawca stanowiły 8% obserwacji. Objęły one takie wydarzenia jak: Ster na Bydgoszcz, Powitanie Lata czy Myślęcińskie Spotkania Kabaretowe, zaś wraz z Radiem Złote Przeboje Art Pop Festiwal (ten ostatni pojawił się częściej niż w co trzecim komunikacie, którego nadawcą było miasto Bydgoszcz). Ponadto Leśny Park Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku był nadawcą 4% odnotowanych komunikatów. Spośród pozostałych podmiotów instytucjonalnych, o których można powiedzieć, że związane są w aktywnością kulturalną, najważniejsze jako nadawcy komunikatów okazały się: - Akademia Muzyczna nadawca 4% odnotowanych komunikatów; - Miejskie Domy Kultury łącznie jako nadawcy 1,9% komunikatów; - Opera Nova, której komunikaty stanowiły 1,3% odnotowanych komunikatów; - Miejski Ośrodek Kultury, z udziałem na poziomie 0,6%. Jednak niekwestionowane pierwsze miejsce jako podmioty przekazujące najwięcej komunikatów o swoich wydarzeniach zajmują funkcjonujące w Bydgoszczy kluby, których 67

68 przekazy stanowiły prawie 30% wszystkich obserwacji. Wydaje się, że głównie komercyjny motyw ich przekazywania znalazł odzwierciedlenie w takim właśnie, bardzo wysokim, udziale wśród komunikatów dotyczących wydarzeń kulturalnych Komunikaty w prasie lokalnej W okresie objętym badaniami w prasie lokalnej ukazały się łącznie 662 przekazy odnoszące się wprost do wydarzeń kulturalnych. Udział poszczególnych tytułów wskazuje, że kanałem, którym mogło do czytelników dotrzeć najwięcej informacji kulturalnych jest Express Bydgoski była w nim zamieszczona co trzecia z odnotowanych informacji. Co czwarta pochodziła z Co jest grane?, zaś co piąta z Gazety Pomorskiej. Szczegółowe zestawienie poszczególnych form, jakie miały owe przekazy i ich udział w przekazach w danym tytule wskazuje, że we wszystkich podstawową formą była nieco rozbudowana informacja lub jej krótsza forma czyli notka informacyjna. Te dwie formy objęły po około 80% przekazów. Znacznie mniej liczne były wymagające większego wkładu autorskiego - artykuły (maksymalny udział to 10% w Kwadracie ) i przeciwne pod tym względem formy, a więc reklamy (największy udział w Co jest grane nieco ponad 9%) i materiały dystrybutora (co dotyczy głównie filmów), które jednak pojawiły się tylko w Expresie i Gazecie Wyborczej. Recenzje odnotowano tylko w Co jest grane, zaś wywiad w Expresie. Tabela 35. Formy przekazów dotyczących wydarzeń kulturalnych w poszczególnych Express Bydgoski tytułach prasowych (w %) Gazeta Pomorska 68 Gazeta Wyborcza Co jest grane Kwadrat Udział formy wśród wszystkich przekazów artykuł 8,7 6,3 2 3,7 10,2 6 informacja 53,9 80,5 64, ,5 61 materiał dystrybutora 3,7 0 4, ,8 notka informacyjna 24,2 4,7 14,3 21,7 0 16,3 reklama 5 3,9 6,1 9,3 2 5,7 zapowiedź 1,8 3,9 8,1 2,5 4,1 3,5 Udział przekazów z danego tytułu we wszystkich 33,1 19,3 14,8 24,3 7,4 odnotowanych Źródło: obliczenia własne na podstawie badań.

69 Analiza treści przekazów wskazuje, że 80% z nich odnosiło się do wydarzeń, które miały mieć miejsce w Bydgoszczy. Wśród samych form wydarzeń najczęstsze okazały się: - informacje o repertuarze kin i innych seansach filmowych (pokazy specjalne, pokazy w ramach przeglądów) stanowiły one łącznie prawie 38% informacji o wydarzeniach kulturalnych odnotowanych w prasie; - koncerty, których dotyczył co czwarty przekaz, obejmowały bardzo różnorodną grupę wydarzeń, od koncertów muzyki poważnej w Filharmonii Pomorskiej, przez wydarzenia w rodzaju Muszlafest po koncerty w Węgliszku; - wystawy (głównie fotografii i malarstwa) były tematem 11% przekazów; - spektakle, ostatnia z liczniejszych kategorii, której dotyczy 4% informacji o wydarzeniach. Łącznie cztery wskazane kategorie obejmują prawie 80% wszystkich przekazów w mediach lokalnych. Obok nich występuje liczny zestaw wydarzeń, które miały bardziej niepowtarzalny charakter, jak Noc gier planszowych, spotkania poetyckie albo warsztaty teatralne. W sumie wyróżniono prawie 30 typów wydarzeń, podobnie jak w przypadku inwentarza w przestrzeni miasta, kierowano się kategorią, jaką przypisał do wydarzenia nadawca komunikatu. Wśród nadawców komunikatów zamieszczanych w prasie można wyróżnić dwie główne grupy z jednej strony są to autorzy tekstów prasowych, z drugiej za nadawcę można uznać organizatora, który po to przygotowuje materiał promocyjny albo informacyjny, żeby przekazano o nim informację. Specyficzną kategorię stanowią informacje repertuarowe tak w odniesieniu do repertuaru kin, jak i teatru czy opery. Tutaj także jako nadawcę zdecydowano się potraktować instytucję, której dane wydarzenie dotyczy. W efekcie większość nadawców okazała się przynależeć do kategorii kina, co oznacza albo CinemaCity albo Multikino. Ilość pochodzących od tych nadawców komunikatów wynika wprost z zamieszczania regularnie repertuarów obu kin, a także zapowiedzi premier. Częściej niż co trzecia informacja dotyczyła programu kinowego, dlatego wskazano również na udział pozostałych typów nadawców po usunięciu z zestawienia multipleksów. Miasto Bydgoszcz okazało się być nadawcą tylko dwóch przekazów, nie przekroczyło więc w zestawieniu udziału 1%, podobnie Opera Nova, MOK czy Akademia Muzyczna. 69

70 Tabela 36. Główni nadawcy komunikatów dotyczących wydarzeń kulturalnych w prasie (w %). Udział wśród wszystkich Udział po wyłączeniu komunikatów kin Multipleksy 35,8 --- Klub Estrada 4,8 7,5 Muzea (różne oddziały) 4,7 7,3 Filharmonia Pomorska 3,3 5,2 Mózg 2,4 3,8 Leśny Park Kultury i Wypoczynku w 2,3 3,5 Myślęcinku Teatr Polski 2,3 3,5 Biuro Wystaw Artystycznych 1,4 2,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań Wyniki z obserwacji Internetu Obserwacje prowadzone w Internecie, traktujące Internet jako medium komunikatów dotyczących wydarzeń kulturalnych w Bydgoszczy, obejmowały zasadniczo dwa typy stron internetowych, zróżnicowane ze względu na prowadzące je podmioty i samo założenie strony. Pierwszą grupę określić można jako strony instytucji, czy szerzej podmiotów, które uznać można za instytucje kultury w Bydgoszczy. Obserwacjami objęto więc przekaz pochodzący ze stron internetowych głównych instytucji finansowanych z funduszy publicznych (głównie samorządowych), co w przypadku Bydgoszczy oznaczało: - Filharmonię Pomorską; - Miejski Ośrodek Kultury; - Muzeum Okręgowe; - Teatr Polski; - Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną. Ponadto uwzględniono strony dwóch podmiotów niezależnych tj. klubów Estrada i Mózg. 70

71 Obok stron związanych i prowadzonych przez konkretne podmioty, obserwacje objęły także wybrane portale o charakterze odpowiadającym prasowym działom informacji kulturalnych, a więc z jednej strony zbierających i upowszechniających zapowiedzi, z drugiej rekomendujących je, z trzeciej zaś zdających relację. Lista portali o takim charakterze, utworzona przed podjęciem badania, podlegała weryfikacji i z jednej strony usunięto z obserwacji te strony, które okazały się nieaktywne (nie zawierały bieżących informacji), z drugiej natomiast dodano inne, które odnajdowano głównie na podstawie wywiadów (badania uczestnictwa w kulturze). Łącznie obserwacją objęto 7 portali. Analizowane dalej obserwacje obejmują łącznie 660 przekazów. 250 z nich pochodzi ze stron instytucji, pozostałe z portali ogólnoinformacyjnych. Ponieważ funkcjonowanie każdego z tych rodzajów źródeł ma inne reguły tzn. instytucje informują o swoich działaniach i promują własne wydarzenia, a portale informacyjne starają się informować o wydarzeniach różnych (oczywiście, wybieranych wg odrębnego dla każdego z nich, często nie ujawnianego klucza), analizy zawartości poprowadzono osobno dla instytucji i osobno dla portali. Wydarzenia kulturalne na stronach instytucjonalnych Na stronach siedmiu objętych obserwacją instytucji łącznie odnotowano 250 informacji o wydarzeniach kulturalnych. Za najbardziej aktywny informacyjnie należy uznać Teatr Polski, którego informacje stanowiły ponad 30% wszystkich odnotowanych, co czwarta pochodziła ze stron Miejskiego Ośrodka Kultury. Tabela 37. Udziały przekazów na poszczególnych stronach instytucji kultury (w %). Instytucja prowadząca stronę Web Klub Estrada 4,8 Filharmonia Pomorska 11,2 Miejski Ośrodek Kultury 25,6 Klub Mózg 8,0 Muzeum Okręgowe im. L. Wyczółkowskiego 10,0 Opera Nova 4,0 Teatr Polski 31,6 Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna 4,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. 71

72 Pod względem treści, zwłaszcza typów wydarzeń, o których informują, odnotowane przekazy były każdorazowo zgodne z głównym wątkiem działalności danego podmiotu Filharmonia informowała o koncertach, Teatr o spektaklach, a Muzeum o wystawach. Jednak nawet mimo tej zasadniczej zbieżności, warto wskazać niewyłączność tych kategorii zdarzały się na poszczególnych stronach komunikaty dotyczące wydarzeń innego rodzaju. Szczególny status okazuje się mieć MOK i Biblioteka, ponieważ w pewnym sensie ich główne strony zbierają wydarzenia z poszczególnych podjednostek, nie są to też podmioty tak ściśle, samym swoim charakterem ograniczone do wąskich zakresów działania (co w odniesieniu do Biblioteki wskazuje na rozszerzanie się jej aktywności na inne pola uczestnictwa w kulturze niż tylko czytelnictwo). Tabela 38. Rodzaje wydarzeń w przekazach poszczególnych instytucji (w % w relacji do przekazów danej instytucji) Instytucja prowadząca stronę Web Klub Estrada koncerty 83 Filharmonia Pomorska koncerty 96 Miejski Ośrodek Kultury koncerty 25 festiwale (wydarzenia przynależące do festiwalu) 17 spektakle 8 spotkania (w tym: spotkania autorskie) 22 wystawy 6 Klub Mózg koncerty 85 Muzeum Okręgowe im. L. Wyczółkowskiego wystawy 52 konferencje, wykłady (formy popularyzacji wiedzy) 12 Opera Nova spektakle (różne typy przedstawień) 100 Teatr Polski spektakle (w tym premiery i przedstawienia gościnne) 87 warsztaty 5 castingi 4 recenzja 1 Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna spotkania autorskie 42 konkursy 25 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. 72

73 Poszczególne podmioty informują przy tym głównie o własnych wydarzeniach, ewentualnie o wydarzeniach współorganizowanych lub podejmowanych przez podmioty bezpośrednio z nimi powiązane. Można wskazać, że Biblioteka informując o konkursie plastycznym zaznacza jednocześnie, że jest on współorganizowany przez MOK i Muzeum. Z kolei strona MOK pełni funkcję częściowo zbliżoną do funkcji portali zbierających informacje o wydarzeniach. Uwzględniając podane w komunikatach informacje o organizatorze, a więc w pewnym sensie pierwotnym nadawcy należy zauważyć, że na stronie MOK nieco częściej niż co trzecia informacja dotyczy wydarzenia, które organizuje sam Ośrodek, pozostałe w większości są wydarzeniami instytucji podległych, choć nie tylko. Tabela 39. Organizatorzy wydarzeń, o których informuje MOK (w %) Organizator wydarzenia Cafe Pianola 21 Kawiarnia Artystyczna Węgliszek 37 Miejski Ośrodek Kultury 35 Opera Nova 2 Pałac Nowy w Ostromecku 3 Radio PiK 2 Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki Stara Ochronka 2 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Z powyższej konstatacji o informowaniu wyłącznie o własnych wydarzenia wynika jednocześnie, że każda strona zawiera informacje niepowtarzalne, których nie można odnaleźć na stronach pozostałych instytucji. Jeśli zatem poszukiwana jest informacja o koncertach, to należałoby odwiedzić stronę każdego z potencjalnych organizatorów (uwzględniając różnice gatunkowe). Nawet spotkania z autorami, których zapowiedzi pojawiają się na stronie Biblioteki i MOK są innymi spotkaniami, w ramach innych cyklów i z innymi autorami. Wydarzenia kulturalne na portalach dedykowanych Bydgoszczy Spośród siedmiu objętych analizą portali, cztery okazały się źródłem większości przekazów, dlatego analizy ograniczono do ich zawartości. Liczba przekazów w każdym z nich jest bardzo zróżnicowana, ale należy zaznaczyć, że połowę informacji na portalu stanowiły szczegółowe informacje o sześćdziesięciu 73

74 wydarzeniach w ramach Europejskiego Lata Artystycznego, pozostałe portale ograniczyły się do informacji o wybranych wydarzeniach albo wręcz do jednorazowego zaprezentowania imprezy i jej programu. Tabela 40. Udziały przekazów z poszczególnych portali (w %). 31,5 29,5 19,3 17,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Spośród przywołanych w informacjach typów wydarzeń najczęstszym okazały się koncerty co trzeci przekaz odnosił się właśnie do koncertów, przy czym miały one bardzo różny charakter, od muzyki poważnej do klubowej. Najczęściej przynależały jednak do eklektycznej grupy obejmującej wydarzenia przypisane do Europejskiego Lata Artystycznego (prawie połowa z nich). Ponadto stosunkowo częste były informacje o festiwalach (od Art Pop Festiwal, przez Muszlafest po zaproszenia do Jarocina) i wystawy głównie wydarzenia czasowe, jak wystawa fotografii National Geographic, wernisaże czy wystawy pokonkursowe. Kategorię ogólnie rozumianych imprez a pojęciem tym ich organizatorzy wydawali się obejmować wszystko, co nie ograniczało się w zakresie typu wydarzenia do jednej dominującej formy, ale łączyło w sobie kilka z nich np. koncerty, spotkania, konkursy podzielono na podgrupy imprez skierowanych do dzieci, plenerowe i klubowe. Gdyby kategorie te połączyć, udział imprez w tematach odnotowanych przekazów wynosiłby 8,5%. Wyróżnione 13 kategorii wydarzeń objęło łącznie prawie 86% odnotowanych przekazów. Tabela 41. Udział komunikowanych wydarzeń wg typów (w %) Typ wydarzenia koncert 32,2 festiwal 12,4 wystawa 10,7 spektakl 7,8 spotkanie 6,6 warsztaty 3,7 impreza plenerowa 3,4 impreza dla dzieci 2,2 74

75 impreza inna 1,7 film 1,5 kabaret 1,5 impreza klubowa 1,2 opera 1,0 razem 85,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. W wielu przekazach nieobecne było proste wskazanie organizatora, a więc pierwotnego nadawcy komunikatu. Kierując się jednak nazwą albo innymi składowymi wydarzenia, odtworzono w większości przypadków nadawcę, aby móc określić, które z instytucji (czasem typów) są nimi najczęściej, a więc pośrednio które są dla portali najważniejszym (najczęściej wykorzystywanym, na co wpływ może mieć i aktywność komunikacyjna instytucji i dopasowanie jej imprez do profilu portalu i klucza wedle którego filtrowane są informacje) źródłem. Wśród analizowanych informacji najczęstszym przywoływanym i identyfikowalnym nadawcą-organizatorem wydarzenia okazał się Miejski Ośrodek Kultury oraz zbiorowy organizator Europejskiego Lata Artystycznego. Jednak komunikaty odnoszące się do wydarzeń, których organizatorów udało się w ten sposób zidentyfikować stanowiły zaledwie nieco ponad połowę komunikatów (56%). W wielu przypadkach na podstawie samej informacji zamieszczonej w ramach portalu można znaleźć odpowiedź na pytania: co się będzie działo (lub już wydarzyło w przypadku relacji), gdzie i kiedy, ale kto za to będzie odpowiadał, już nie. Tabela 42. Udziały zidentyfikowanych organizatorów w odniesieniu do przekazów w portalach (w %). Podpisani i zidentyfikowani nadawcy MOK 16,3 Organizatorzy Europejskiego Lata Artystycznego 15,6 Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki "Stara Ochronka 4,4 Klub Estrada 3,2 Biuro Wystaw Artystycznych 2,4 Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna 2,2 Opera Nova 2,2 Bydgoskie uczelnie (UKW, UTP, WSG) 2,2 75

76 Filharmonia Pomorska 2,0 Muzeum Okręgowe im. L. Wyczółkowskiego 1,5 Klub Mózg 1,5 Organizatorzy Art Pop Festiwal 1,5 Akademicka Przestrzeń Kulturalna 1,0 razem 55,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań. Jedną z istotnych kwestii w odniesieniu do komunikatów jest ich powtarzanie w różnych źródłach ważne jest bowiem, czy i o czym w zakresie wydarzeń kulturalnych może dowiedzieć się odbiorca w zależności od portalu, z którego korzysta. A ujmując to inaczej o czym się nie dowie, jeśli nie korzysta ze wszystkich? W przypadku 44% informacji odnoszących się do wydarzeń kulturalnych (głównie zaproszeń czy zapowiedzi, ale także relacji) występują one na tylko jednym portalu. Pozostałe mają różny wskaźnik powtarzalności, częściowo ich zwielokrotnienie związane jest z powtarzaniem informacji na tym samym portalu (np. raz z zapowiedziach a tydzień później jako relacji, albo zaproszenia do teatru i jednocześnie zamieszczonej recenzji spektaklu). Odnotowano 54 informacje, które zamieszczone były więcej niż raz, a więc łącznie z powtarzającymi się w tym samym portalu, jeśli zaś usunąć autopowtórzenia będzie ich 43 (stanowią one jednak połowę komunikatów), obecnych średnio w dwóch portalach. Tylko cztery wydarzenia opisano we wszystkich czterech analizowanych portalach, były to: - rozpoczęcie Europejskiego Lata Artystycznego - Piknik w stylu retro czyli Imieniny u Leona wydarzenie poświęcone Leonowi Wyczółkowskiemu; - Kid Art Island (Piraci z wysp bibliotecznych) wakacyjna akcja Biblioteki; - Premiera spektaklu Wielki Gatsby w Teatrze Polskim. Pozostałe informacje w różnym stopniu były powielane, przy czym najwięcej przekazów wspólnych z innymi miał portal: - jednak na podstawie samych informacji trudno rozstrzygnąć, czy ze względu na fakt, że był ich źródłem czy też najpełniej korzystał z innych źródeł (innych portali, ale może i materiałów źródłowych dla wszystkich portali). Najsilniejsze powiązanie (mierzone ilością zbieżnych informacji o wydarzeniach kulturalnych) występuje pomiędzy portalami a (19 wspólnych komunikatów), zaś drugie co do znaczenia pomiędzy 76

77 bydgoszcz.naszemiasto.pl bydgoszcz.pl infobydgoszcz.pl mmbydgoszcz.pl a (14) jednak należy pamiętać o stosunkowo niewielkiej ilości powiązanych przekazów. Tabela 43. Powielanie informacji na portalach (zaciemnienie oznacza odnotowanie informacji). Europejskie Lato Artystyczne. 1 lipca startuje Amy Winehouse nie przyjedzie na ArtPop Festival! Arka Noego na Dzień Dziecka Art Pop: Grace Jones za Amy Winehouse Bydgoskie impresje muzyczne Bydgoszcz Buskers Festival 2011 Chrispy [UK], Ego Team, BU (3oda kru) wystąpią w Bydgoszczy! E Collage - wystawa powarsztatowa Festiwal Libertak I Myślęcińskie Spotkania Kabaretowe Imieniny Leona - piknik w stylu retro IV Bydgoski Festiwal Wodny - Ster na Bydgoszcz 2011 Jarmark Świętojański - Rybi rynek Joanna d Arc. Proces w Rouen Kid Art Island (Piraci z wysp bibliotecznych) Koncert konkursowy do IX Festiwalu Muszla Fest 2011 Koncert Totus Tuus Kujawsko-Pomorski Młodzieżowy Przegląd Piosenki - eliminacje miejskie No means No Pałac Sztuk - wystawa malarstwa Kazimierza Drejasa oraz koncert zespołu Collegium Vocale Piknik Strzelecki Popołudnie z bajką, impreza dla dzieci Powitanie Lata Stachurski Premiera Wielkiego Gatsby Psychofagist 77

78 Spotkanie autorskie i promocja książki Krzysztofa Mastykarza Spotkanie autorskie Maksymiliana Barta Kozłowskiego Spotkanie z Anna Cybulską Spotkanie z Historią - Historia hotelu Ratuszowego w Bydgoszczy Spotkanie z Józefem Banaszakiem Spotkanie z Rafałem Blechaczem Środa Słów - prezentacja książki Edwarda Kaczmarka Świat w 3D Święto Muzyki Tajemnice w Węgliszku - Tajemnicze znaki w zbożu" VI Festiwal Piosenek Jacka Kaczmarskiego "Źródło wciąż bije" VI Ogólnopolskie Młodzieżowe Biennale Platak Młodych, Bydgoszcz 2011 Voyzek Warsztat teatralny Interpretacja, kreacja, teatralność - Warsztaty obywatelskie dla dzieci Moje Polis Wernisaż wystawy malarstwa Tomasza Wiczyńskiego pt. Obrazy komunikacyjne Wystawa - Fotografia Dzikiej Przyrody 2010 XV Ogólnopolski Przegląd Amatorskiej Tkaniny Unikatowej Źródło: obliczenia własne na podstawie badań Analiza instytucji Badanie kultury, czy ściślej oferty kulturalnej miasta i stopnia jej wykorzystania, nie może pominąć tak istotnego podmiotu jak samo miasto, a więc jego budżetu. Funkcjonowanie publicznie finansowanych instytucji kultury odzwierciedla w pewnym stopniu ideę i ideologię, kryjące się za przeznaczanymi środkami i podejmowanymi decyzjami, a także lokalne i ponadlokalne gry interesów. Zestawienie wydatków wprost zadekretowanych w budżecie miasta na kulturę wskazuje zasadniczo utrzymującą się tendencję wzrostową z nagłym jej załamaniem w roku 2009 i odnowieniem w W efekcie z poziomu 1,5% budżetu miasta w 1997 roku wydatki osiągnęły w 2010 roku poziom 4%. Jest to znacząca zmiana, nawet jeśli nadal jest to ułamek budżetu miasta. Osobną kwestię stanowi jednak kierunek tych wydatków. 78

79 Wykres 1. Udział wydatków na kulturę w budżecie miasta Bydgoszczy w latach ,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędowych. Zestawienie udziału wydatków bieżących i przeznaczonych na inwestycje wskazuje, że w rosnącym udziale wydatków na kulturę z budżetu miasta znajduje odzwierciedlenie wzrost obu składowych, jednak to część inwestycyjna odpowiada za jego większość w latach , w tym za tąpnięcie w 2009 roku. 79

80 Wykres 2. Struktura wydatków na kulturę z budżetu miasta w podziale na wydatki bieżące i inwestycje wydatki majątkowe i inwestycyjne wydatki bieżące Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędowych. Dla czterech najważniejszych instytucji miejskich prowadzących działalność kulturalną, głównym źródłem finansowania okazuje się być dotacja, stanowiąca w niektórych przypadkach 90% budżetu. Zastanawiająca wydaje się sytuacja chociażby Galerii Miejskiej BWA, która w 2006 roku czwartą część dochodów uzyskiwała jako dochody własne, zaś w 2010 roku poziom jej finansowania z dotacji osiągnął prawie 93%. W przypadku pozostałych instytucji dostrzec można raczej tendencje odwrotne, a więc zwiększanie udziału dochodów własnych, choć w kolejnych latach dostrzec można raczej wahania niż jednoznaczny trend. Tabela 44. Udział dotacji w dochodach miejskich instytucji kultury w latach (w %) Galeria Miejska BWA 75,5 85,8 85,5 84,3 92,7 Muzeum Okręgowe 86,3 86,8 88,9 78,7 81,5 Miejski Ośrodek Kultury 83,1 79, ,7 67,3 Teatr Polski 84,1 76,6 77,2 73,8 78,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędowych. 80