Księga czwarta. Spadki. Tytuł I Przepisy ogólne

Transkrypt

1 Księga czwarta. Spadki Tytuł I Przepisy ogólne

2 Tytuł I. Przepisy ogólne Art. 922 Art [Pojęcie] 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej. Literatura: B. Banaszkiewicz, Konstytucyjne prawo do własności, [w:] M. Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systemu prawa, Warszawa 2001; J. Bartczak, Sukcesja praw i obowiązków cywilnoprawnych jako skutek połączenia spółek kapitałowych przez przejęcie, Pr. Sp. 2006, Nr 2; S. Białek, Recenzja: J. Gwiazdomorski, Zarys prawa spadkowego, 1961, NP 1962, Nr 7 8; D. Bugajna-Sporczyk, Dziedziczenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, Pr. Sp. 1998, Nr 1; R. Ciechański, T. Liszcz, Następstwo prawne po zmarłym pracowniku, NP 1972, Nr 12; J. Ciszewski, Kilka uwag o pełnomocnictwie nieodwołalnym i niegasnącym ze śmiercią mocodawcy, GSP 2005, Nr 14; M. Czekaj, Sukcesja uprawnień osoby represjonowanej, Prok. i Pr. 2001, Nr 5; A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa Poznań 1990; J. Fabian, Pełnomocnictwo nieodwołalne i niegasnące w chwili śmierci mocodawcy, NP 1958, Nr 1; tenże, Pełnomocnictwo, Warszawa 1963; K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Wrocław 1968; B. Gawlik, Procedura zawierania umowy na tle ogólnych przepisów prawa cywilnego (art KC), Kraków 1977; J. Górecki, Podział składek gromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym po śmierci jego członka, PiP 2001, Nr 1; T. Grzeszak, Dziedziczenie prawa do wizerunku w Niemczech, MoP 2006, Nr 24; S. Grzybowski, Ochrona osobista stosunku do dzieła po śmierci twórcy. Zagadnienia ogólne, Kraków 1933; J. Gwiazdomorski, Wypłaty z wkładów oszczędnościowych po śmierci wkładcy, NP 1964, Nr 11; tenże, Dziedziczność roszczenia z art KC, NP 1972, Nr 6; E. Hofmańska, Konsekwencje prawne śmierci pracownika, Warszawa 2006; A. Jabłoński, Prawo do dysponowania środkami zgromadzonymi w otwartym funduszu emerytalnym na wypadek śmierci, [w:] J. Frąckowiak (red.), Rozprawy z prawa handlowego, PPiA 2004, Nr 64; S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna zasada ochrony własności, Kraków 2003; W. Kaliński, F. Zoll, Pełnomocnictwo nie gasnące mimo śmierci mocodawcy, Rej. 1994, Nr 3; H. Kasprzyk, Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców. Wybrane kwestie z zakresu dziedziczenia, Rej. 1999, Nr 2; A. Klein, Wpływ zmiany posiadacza gospodarstwa producenta na zobowiązanie kontraktacji, SC 1974, t. XXII; S. Kołodziejski, Dziedziczenie posiadania, Pal. 1969, Nr 6; J. Kremis, Wpływ woli podmiotu na zakres spadku, Acta UWr 1993, Nr 29; tenże, Spadek a niektóre prawa i obowiązki tzw. publicznoprawne, Acta UWr Prawo 1990, Nr 186; K. Kruczalak, Czy koszty pogrzebu w rozumieniu art KC obejmują wystawienie nagrobka?, Pal. 1973, Nr 7 8; P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa 2012; tenże, Zapis windykacyjny, Warszawa 2012; A. Kubas, Umowa na rzecz osoby trzeciej, Kraków 1976; A. Kunicki, Dziedziczenie posiadania, RPEiS 1961, Nr 1; A. Lamparska, Uprawnienia spadkobierców do uchylenia się od skutków oświadczenia woli spadkodawcy, złożonego pod wpływem groźby, Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości 1957, Nr 4; J. Liberman, Pełnomocnictwa nie gasnące ze śmiercią mocodawcy w praktyce niespornej, NP 1955, Nr 1; T. Liszcz, Skutki prawne śmierci pracownika i śmierci pracodawcy w zakresie stosunku pracy, PiZS 1997, Nr 7 8; A. Mariański, Prawa i obowiązki następców prawnych w prawie podatkowym, Warszawa 2001; J. Mazurkiewicz, Non omnis moriar. Ochrona dóbr osobistych zmarłego w prawie polskim, Wrocław 2010; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, 1 Art w brzmieniu ustawy z dnia r. (Dz.U. Nr 85, poz. 458), która wchodzi w życie r. Borysiak 5

3 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne red. L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005; J. Naworski, Śmierć wspólnika dwuosobowej spółki jawnej, PPH 2006, Nr 1; M. Niedośpiał, Prawo dziedziczenia zagadnienia konstrukcyjne, Pal. 1986, Nr 12; tenże, Swoboda testowania, Bielsko-Biała 2004; J.M. Norkowski, Medycyna na krawędzi: ewolucja definicji śmierci człowieka w kontekście transplantacji narządów, Radom 2011; A. Ohanowicz, Recenzja J. Gwiazdomorskiego, Prawo spadkowe, 1959, RPEiS 1959, Nr 4; M. Pazdan, Prawo spadkowe, [w:] Z. Radwański (red.), Zielona Księga. Optymalna wizja kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006; tenże, Konstytucja a Prawo spadkowe, [w:] Księga pamiątkowa Profesora Marcina Kudeja, red. A. Łabno, E. Zwierzchowski, Katowice 2009; J.St. Piątowski, Posiadanie jako przedmiot dziedziczenia, SPE 1969, t. III; tenże, Z problematyki umów na rzecz osoby trzeciej na wypadek śmierci, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. W. Czachórskiego, red. J. Błeszyński, J. Rajski, Warszawa 1985; P. Pinior, W. Wyrzykowski, Śmierć wspólnika spółki jawnej a kontynuacja działalności spółki, Pr. Sp. 2008, Nr 2; J. Piszczek, M. Rzewuska, M. Rzewuski, Konsekwencje prawne śmierci twórcy w sferze jego praw osobistych, [w:] M. Załucki (red.), Dziedziczenie własności intelektualnej: zbiór referatów, Warszawa 2009; W. Popiołek, O dziedziczeniu udziału w spółce jawnej, [w:] Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa Profesora Edwarda Gniewka, red. J. Gołaczyński, P. Machnikowski, Warszawa 2010; W. Pyzioł, Pozatestamentowe formy dysponowania wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci, GSP 1999, t. V; D. Rogoń, T. Spyra, Wpływ spadkobrania na bankowe stosunki umowne, cz. I. Umowa kredytu i umowa pożyczki, PB 2007, Nr 9; M. Rygoł, Skutki śmierci wspólnika w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością według Kodeksu spółek handlowych, PS 2001, Nr 3; S. Rudnicki, Prawo do grobu. Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999; J. Skąpski, Wstąpienie w najem po śmierci najemcy, [w:] A. Rembieliński (red.), Studia z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej prof. Adama Szpunara, Warszawa Łódź 1983; E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984; E. Skrętowicz, O dziedziczeniu posiadania, NP 1962, Nr 9; M. Smyk, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, Warszawa 2010; M. Sokołowski, Roszczenia majątkowe następców osoby represjonowanej, Pal. 1995, Nr 3 4; T. Sokołowski, Recenzja E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, 1997, KPP 1998, Nr 3; M. Sośniak, Śmierć (problematyka lekarsko-prawna), PiP 1970, Nr 3 4; P. Spiechowicz, Charakter praw nabywanych przez spadkobierców wspólnika spółki jawnej na podstawie klauzuli umownej z art KSH, PPH 2008, Nr 8; L. Stecki, Odwołanie darowizny przez spadkobierców darczyńcy, NP 1973, Nr 9; tenże, Dziedziczenie wierzytelności wynikającej z zapisu, NP 1990, Nr 1 3; A. Stelmachowski, Przesłanki i zakres dziedziczenia praw, [w:] Z. Banaszczyk (red.), Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Janusza Pietrzykowskiego, Warszawa 2000; M. Szaciński, Dziedziczenie posiadania, NP 1966, Nr 7 8; P. Ślęzak, Dziedziczenie praw majątkowych w świetle polskiego prawa autorskiego, Rej. 2007, Nr 1; J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim, Warszawa 1981; P. Szmitkowski, Dyspozycja wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci (tzw. zapis bankowy) zagadnienia praktyczne, PB 2001, Nr 6; A. Szpunar, Przejście roszczenia z art na spadkobierców uprawnionego, NP 1972, Nr 1; tenże, Uprawnienia do dysponowania wkładem oszczędnościowym na wypadek śmierci, NP 1977, Nr 1; tenże, Odszkodowanie w razie śmierci osoby bliskiej, Warszawa 1973; tenże, Wypłaty z rachunku oszczędnościowego po śmierci posiadacza, KPP 1998, Nr 3; tenże, Uwagi o pojęciu prawa dziedziczenia, Rej. 2002, Nr 5; tenże, O przejściu na spadkobierców roszczeń z tytułu zadośćuczynienia, Rej. 2002, Nr 9; tenże, Oznaczenie uposażonego w ubezpieczeniu na życie, [w:] T. Sangowski (red.), Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, t. 4, Bydgoszcz Poznań 2002; T. Targosz, Odpowiedzialność adwokata wobec osób trzecich zagadnienia prawnoporównawcze, Pal. 2004, Nr 11 12; A. Walaszek-Pyzioł, W. Pyzioł, Skutki prawne śmierci wspólnika handlowej spółki osobowej, PUG 2010, Nr 7; J. Wierciński, Uwagi o swobodzie testowania, [w:] M. Modrzejewski (red.), Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Okolskiego, Warszawa 2010; E. Włodkowska, Prawa majątkowe ze stosunku pracy po zmarłym pracowniku, PiZS 2001, Nr 10; S. Wójcik, Czy posiadanie jest dziedziczne?, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej K. Przybyłowskiego, red. W. Osuchowski, M. Sośniak i B. Walaszek, Kraków Warszawa 1964; tenże, Ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia, ZNUJ 1981, Nr 96; M. Załucki, Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, Warszawa 2010; J.J. Zięty, Skutki prawne śmierci wspólnika w dwuosobowej spółce jawnej, PPH 2007, Nr Borysiak

4 Tytuł I. Przepisy ogólne Art. 922 Prawo spadkowe stanowi ogół norm regulujących przejście majątku osoby zmarłej (spadkodawcy) na inne podmioty oraz zagadnienia z tym przejściem funkcjonalnie związane. Podstawowym źródłem polskiego prawa spadkowego jest Księga czwarta (art ) KC. Przepisy umiejscowione w tej Księdze określają podstawowe zasady dziedziczenia, podmioty mogące być spadkobiercami i ich tytuł do dziedziczenia oraz zakres możliwości rozporządzania przez osobę fizyczną jej majątkiem na wypadek śmierci. W innych Księgach KC oraz ustawach szczególnych także znajdują się przepisy, które mogą być uznane za należące do prawa spadkowego ze względu na fakt, że normują przejście na spadkobierców określonych praw i obowiązków majątkowych zmarłego. W art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP ustawodawca wyraźnie wskazał na istnienie konstytucyjnego prawa do dziedziczenia. Ma ono dwa aspekty: po pierwsze, po stronie spadkodawcy uprawnienie do dysponowania majątkiem na wypadek śmierci, a po drugie, po stronie spadkobierców, możliwość nabycia praw i obowiązków w wyniku dziedziczenia po innej osobie fizycznej. Konstytucyjna regulacja prawa dziedziczenia jest ściśle powiązana z ochroną własności prywatnej i stanowi gwarancję dla pozostawiania jej w rękach prywatnych. Następstwo prawne po osobie zmarłej ma charakter sukcesji uniwersalnej, gdyż spadkobierca na mocy jednego zdarzenia, jakim jest otwarcie spadku, wstępuje w ogół praw i obowiązków osoby zmarłej. Dziedziczeniu podlegają nie tylko prawa i obowiązki spadkodawcy, ale także sytuacje prawne, w których pozostawał on w chwili śmierci. Dziedziczenie może być więc rozumiane jako wejście przez spadkobierców w prawnomajątkową sytuację zmarłego. Spadkobiercy nabywają prawa i obowiązki należące do spadku w drodze jednego aktu. Dla przejścia spadku, oraz wchodzących w jego skład poszczególnych aktywów i pasywów, nie jest konieczne dokonywanie jakichkolwiek dodatkowych czynności prawnych między żyjącymi ani wyrażanie zgody przez inne podmioty. Nie ma więc też potrzeby zachowania wymagań, których dopełnienie byłoby niezbędne, gdyby prawa majątkowe wchodzące w skład spadku miałyby być nabywane w ramach wielu oddzielnych sukcesji syngularnych. Spadek jest definiowany jako ogół praw i obowiązków majątkowych przechodzących ze zmarłej osoby fizycznej na jej spadkobiercę lub spadkobierców. Pod pojęciem spadku nie kryją się jedynie te prawa i obowiązki, których podmiotem był spadkodawca w chwili swojej śmierci, ani nie wszystkie z tych praw i obowiązków. Sfera praw i obowiązków przynależnych poprzednio do osoby fizycznej po jej śmierci zostaje, z jednej strony, okrojona o niektóre prawa i obowiązki, z drugiej zaś strony powiększona o prawa i obowiązki uprzednio nieistniejące, na co wskazuje wyraźne brzmienie art KC. I II III IV V Spis treści A. Pojęcie prawa spadkowego... 1 I. Prawo spadkowe w znaczeniu obiektywnym Uwagi ogólne Przepisy prawa spadkowego a zakres Księgi czwartej KC Inne przepisy o charakterze prawnospadkowym... 7 II. Prawo spadkowe w znaczeniu subiektywnym (podmiotowe prawo do dziedziczenia) Uwagi ogólne Prawo do spadku (do dziedziczenia) Prawo do objęcia (nabycia) spadku Prawo podmiotowe wynikające z dziedziczenia B. Podstawowe zasady i funkcje prawa spadkowego I. Istnienie prawa spadkowego jako przejaw ochrony własności prywatnej oraz bezpieczeństwa prawnego II. Swoboda rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci jako przejaw ochrony własności prywatnej III. Prawo spadkowe a stosunki rodzinne IV. Oparcie dziedziczenia na konstrukcji sukcesji uniwersalnej C. Konstytucyjne założenia prawa spadkowego I. Uwagi ogólne Borysiak 7

5 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne II. Konstytucyjne prawo do dziedziczenia a własność prywatna III. Konstytucyjne prawo do dziedziczenia a dziedziczenie testamentowe i swoboda testowania IV. Konstytucyjne prawo do dziedziczenia a dziedziczenie ustawowe V. Konstytucyjne prawo do dziedziczenia, a inne konstrukcje prawa spadkowego D. Dziedziczenie jako sukcesja uniwersalna E. Pojęcie spadku I. Pojęcia spadkodawcy i spadkobiercy II. Pojęcie i zakres spadku III. Cywilnoprawny charakter praw wchodzących w skład spadku IV. Majątkowy charakter praw wchodzących w skład spadku F. Wpływ woli podmiotu na zakres spadku G. Prawa i obowiązki niewchodzące w skład spadku I. Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy Uwagi ogólne Wygaśnięcie praw mających zaspokajać interes określonego podmiotu Wygaśnięcie praw, których treść i zakres zależy od osobistych potrzeb danego podmiotu Wygaśnięcie praw i obowiązków ze stosunków prawnych, w których wartość świadczenia zależy od osobistych przymiotów dłużnika Wygaśnięcie praw i obowiązków ze stosunków prawnych opartych na zaufaniu stron II. Prawa i obowiązki przechodzące na poszczególne osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami Charakter prawny przejścia praw i obowiązków na oznaczone osoby Przejście na oznaczone osoby określonych praw i obowiązków niezależnie od tego czy są one spadkobiercami a. Służebność mieszkania b. Najem lokalu mieszkalnego c. Umowa ubezpieczenia na wypadek śmierci d. Wkład pieniężny na rachunku bankowym lub lokacie e. Wkład w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej f. Środki zgromadzone w otwartym funduszu emerytalnym g. Roszczenia następców osoby represjonowanej h. Wkład w spódzielni i. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub tymczasowe aresztowanie j. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające ze stosunków prawa pracy k. Zapis windykacyjny H. Skład spadku I. Charakter prawny praw podmiotowych podlegających dziedziczeniu II. Dziedziczenie sytuacji prawnych III. Dziedziczenie posiadania IV. Dziedziczenie odrębnych części spadku I. Poszczególne prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne podlegające dziedziczeniu I. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające z Części ogólnej Kodeksu cywilnego II. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające ze stosunków rzeczowych III. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające ze stosunków zobowiązaniowych Uwagi ogólne Prawa i obowiązki związane z obowiązkiem naprawienia szkody Prawa i obowiązki wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia Prawa i obowiązki wynikające z umów IV. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające ze stosunków spadkowych V. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające ze stosunków rodzinnych VI. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające z Prawa spółdzielczego VII. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające z Kodeksu spółek handlowych VIII. Prawa i obowiązki oraz sytuacje prawne wynikające z innych stosunków prawa handlowego IX. Prawa na dobrach niematerialnych J. Długi spadkowe I. Długi spadkowe podlegające dziedziczeniu II. Długi spadkowe powstające w chwili śmierci spadkodawcy Koszty pogrzebu Koszty postępowania spadkowego Obowiązek zaspokojenia zachowku zapisów zwykłych i poleceń Inne cywilnoprawne długi spadkowe K. Następstwo prawne spowodowane śmiercią strony postępowania sądowego Borysiak

6 Tytuł I. Przepisy ogólne Art Uwagi ogólne A. Pojęcie prawa spadkowego I. Prawo spadkowe w znaczeniu obiektywnym 1. Prawo spadkowe stanowi ogół norm regulujących przejście majątku osoby zmarłej (spadkodawcy) na inne podmioty oraz zagadnienia z tym przejściem funkcjonalnie związane. System prawny ze względu na zasady bezpieczeństwa prawnego nie mógłby dopuścić, aby prawa i obowiązki spadkodawcy w momencie jego śmierci wygasały, a przedmioty będące jego własnością stawały się rzeczami niczyimi. Uzależnienie długości trwania praw majątkowych od długości trwania życia ludzkiego nie byłoby bowiem rozwiązaniem funkcjonalnie uzasadnionym. 2. Pierwszeństwo w określeniu komu mają przypadać poszczególne prawa majątkowe wchodzące w skład spadku należy do spadkodawcy. Natomiast w braku wyrażenia przez niego takiej woli system prawny powinien wskazywać podmioty, na które prawa takie przejdą Por. w tym zakresie komentarz do art. 931 KC, pkt B. 3. Ze względu na swoje funkcje prawo spadkowe jest dziedziną prawa, w której częściej niż w innych przeważają przepisy bezwzględnie wiążące (iuris cogentis). Ustawodawca wielokrotnie ogranicza też swobodę stron np. co do treści określonych czynności, ich formy, czy działania przez przedstawicieli przy ich dokonywaniu Por. pkt F komentarza. 2. Przepisy prawa spadkowego a zakres Księgi czwartej KC 4. Podstawowym źródłem polskiego prawa spadkowego jest Księga czwarta KC (art KC). Przepisy umiejscowione w tej Księdze określają podstawowe zasady dziedziczenia, podmioty mogące być spadkobiercami i ich tytuł do dziedziczenia, zakres możliwości rozporządzania przez osobę fizyczną jej majątkiem na wypadek śmierci oraz kwestię umów dotyczących spadku. Przepisy Księgi czwartej KC określają także stanowisko prawne spadkobiercy: sposoby, formę i zakres nabycia przez niego praw spadkowych, wykazanie wobec osób trzecich jego praw do spadku, jego ochronę oraz zakres i sposób realizacji jego odpowiedzialności za długi spadkowe. Księga czwarta KC reguluje także stosunki prawne między spadkobiercami (wspólność majątku spadkowego, dział spadku), a także ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed niekorzystnymi dla nich dyspozycjami majątkowymi spadkodawcy (zachowek). 5. Przepisy Księgi czwartej KC znajdują swoje dopełnienie w normach innych działów prawa, a także normach intertemporalnych i procesowych. Zasadą prawa spadkowego jest stosowanie przepisów obowiązujących w dacie śmierci spadkodawcy. Późniejsze zmiany stanu prawnego nie mają wpływu na prawo właściwe dla oceny stosunków prawnych uregulowanych w prawie spadkowym. Wynika to wyraźnie z art. LI oraz art. LII PWKC Pierwszy z tych przepisów stanowi, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, o ile z dalszych przepisów nie wynika co innego. Z kolei według art. LII PWKC, do testamentu, odwołania testamentu, jak również do umów o zrzeczenie się dziedziczenia stosuje się, jeżeli chodzi o zdolność osób, o formę i o wady oświadczenia woli, prawo obowiązujące w chwili złożenia tych oświadczeń; do umów zbycia spadku stosuje się prawo obowiązujące w chwili ich zawarcia. Borysiak 9

7 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne 5.2. Por. szerzej w doktrynie W. Borysiak, Komentarz do artykułów LI LII, [w:] K. Osajda (red.), Komentarz do przepisów wprowadzających Kodeks cywilny, edycja 1 ( r.), Legalis. 6. Procesowe kwestie dotyczące niektórych zagadnień prawa spadkowego uregulowane są w KPC w przepisach o postępowaniu nieprocesowym (art KPC). 3. Inne przepisy o charakterze prawnospadkowym 7. W innych Księgach KC oraz ustawach szczególnych znajdują się przepisy, które mogą być uznane za należące do prawa spadkowego ze względu na fakt, że normują przejście na spadkobierców określonych praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Przepisami tego typu są m.in. art. 62, 101 2, art i art KC Zob. szerzej w tym zakresie pkt H oraz pkt I komentarza. 8. W KC, a także w ustawach szczególnych, spotkać można także przepisy, które stanowią że pewne prawa i obowiązki majątkowe zmarłego o charakterze cywilnoprawnym przechodzą bezpośrednio na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Na istnienie takich przepisów wskazuje wprost art in fine KC. W doktrynie istnieje pogląd, że przepisy te nie należą do prawa spadkowego, odrywają się bowiem od pojęcia spadku i przewidują następstwo szczególne owych osób w zakresie określonych praw i obowiązków zmarłego albo stosunków prawnych, w których on uczestniczył (J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 5). Pogląd taki można uznać za zbyt daleko idący. Przepisy te należą do szeroko rozumianego prawa spadkowego, gdyż regulują, przejście określonych praw i obowiązków, których podmiotem pozostawał spadkodawca w chwili swojej śmierci, na określone podmioty, choć w sposób inny niż oparty na zasadzie sukcesji uniwersalnej. II. Prawo spadkowe w znaczeniu subiektywnym (podmiotowe prawo do dziedziczenia) 1. Uwagi ogólne 9. W prawie polskim regulacja prawa spadkowego opiera się na konstrukcji sukcesji uniwersalnej i przewiduje przejście na spadkobierców zmarłego wszystkich praw majątkowych i sytuacji prawnych, w jakich pozostawał w chwili swojej śmierci spadkodawca. Przechodzą one w drodze dziedziczenia na wskazane ustawą lub testamentem podmioty, a prawa i obowiązki spadkodawcy tworzą spadek, jako wyodrębnioną masę majątkową. Tym niemniej, sporne jest to, czy dziedziczenie wyczerpuje się jedynie w konstrukcji sukcesji uniwersalnej, czy też zarazem oznacza ono istnienie jednego prawa do/na spadku tzw. podmiotowego prawa dziedziczenia Zagadnienie to od czasu wypowiedzi J. Gwiazdomorskiego (Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1959, s ) budzi liczne wątpliwości w doktrynie. Sporna jest nie tylko konstrukcja takiego prawa, ale także jego użyteczność praktyczna. Zob. szerzej w doktrynie: A. Ohanowicz, Recenzja J. Gwiazdomorskiego, s ; J.St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s ; M. Niedośpiał, Prawo dziedziczenia, s. 15 i n.; tenże, Swoboda testowania, s ; T. Sokołowski, Recenzja E. Skowrońska-Bocian, s. 584; A. Stelmachowski, Przesłanki, s. 306; A. Szpunar, Uwagi, s. 13 i n.; M. Załucki, Wydziedziczenie, s ; Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, 2012, Nb 53; A. Doliwa, Prawo spadkowe, Warszawa 2010, s ; M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, Komentarz 2011, t. II, art. 925, Nb 8; art. 1029, Nb 3; J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s oraz M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System PrPryw, t. 1, 2012, s. 835 i nast. Istnienie prawa dziedziczenia przyjął także SN w uchw. SN(7) z r. (III CO 63/63, OSNC 1965, Nr 12, poz. 200). 10 Borysiak

8 Tytuł I. Przepisy ogólne Art Istnienie takiego prawa jest sporne także w innych systemach prawnych. Por. w prawie niemieckim H. Dörner, Das Erbrecht als subjektives Recht, [w:] Festschrift für Murad Ferid zum 70. Geburtstag, Frankfurt am Main 1988, s i tam zestawioną literaturę oraz orzecznictwo, a w prawie szwajcarskim P. Somm, Die Erbschaftsklage des Schweizerischen Zivilgesetzbuches (Art ZGB), Basel 1994, s W tym zakresie możliwe są trzy konstrukcje teoretyczne: po pierwsze, prawo do spadku ( prawo do dziedziczenia ) jako prawo do stania się spadkobiercą; po drugie, prawo do dziedziczenia jako prawo do nabycia/objęcia spadku ; po trzecie, prawo wynikające z dziedziczenia rozumiane jako bądź prawo na spadku (czyli prawo podmiotowe powstające dla spadkobierców na całości spadku z chwilą jego otwarcia), bądź jako wiązka funkcjonalnie powiązanych ze sobą uprawnień składających się na prawo podmiotowe (tzw. prawo dziedziczenia sensu stricto ). 2. Prawo do spadku (do dziedziczenia) 11. Nie jest możliwe stworzenie dla potencjalnych spadkobierców (zarówno ustawowych, jak i testamentowych) jakiegokolwiek prawa przed chwilą otwarcia spadku. Prawo takie nie istnieje nawet w formie ekspektatywy. Prawo podmiotowe do dziedziczenia i objęcia spadku nie istnieje przed tą chwilą nawet dla osób uprawnionych z testamentu. Ich stanowisko prawne nie podlega żadnej ochronie prawnej i może zostać określone jedynie jako szansa dojścia do dziedziczenia. 12. Potencjalny spadkobierca nie ma prawnych możliwości zabezpieczenia swego potencjalnego powołania do dziedziczenia przed chwilą śmierci spadkodawcy. Nie może on żądać ustalenia w procesie swego prawa podmiotowego do dziedziczenia na podstawie powództwa z art. 189 KPC, gdyż brak jest za życia testatora stosunku prawnego, który mógłby podlegać ustaleniu, a więc i mogących wynikać stąd dla potencjalnie uprawnionego praw podmiotowych. To samo dotyczy możliwości stwierdzenia przynależności określonego przedmiotu do spadku za życia spadkodawcy. 13. Osoba potencjalnie uprawniona do dziedziczenia nie może swego potencjalnego prawa zastawić lub zabezpieczyć hipoteką. Takie przyszłe prawo nie może być też zabezpieczone w jakikolwiek sposób przez wpis w księdze wieczystej. Nie podlega ono także egzekucji lub zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym. 14. Potencjalnie uprawniony nie ma żadnych uprawnień o charakterze rzeczowym w stosunku do przedmiotów wchodzących w skład spadku. Nie może nimi rozporządzać, ani nie może wpływać na rozporządzanie nimi przez spadkodawcę. Potencjalny spadkobierca nie ma też interesu prawnego do przejrzenia akt księgi wieczystej nieruchomości spadkodawcy (art pkt 4 KWU) i nie jest osobą zainteresowaną w rozumieniu przepisów określających krąg osób uprawnionych do żądania wydania odpisów dokumentów (art KWU). 15. Osoba potencjalnie uprawniona nie może się powoływać na swoje prawo względem spadkodawcy, innych potencjalnych współspadkobierców oraz osób trzecich. Jeśli w zaufaniu do sporządzonego już przez testatora testamentu osoba taka dokonała rozporządzeń na rzecz osób trzecich lub darowizn na rzecz przyszłego spadkodawcy, może domagać się ich zwrotu jedynie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu w razie, jeżeli spełnione są jego przesłanki. 16. Oprócz prawa do dziedziczenia nie jest także możliwe wyróżnienie innych jeszcze podmiotowych praw spadkowych mogących istnieć przed otwarciem spadku, np. prawa podmiotowego do zachowku lub ekspektatywy w znaczeniu wąskim prawa do zachowku. Borysiak 11

9 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne Tak nietrafnie np. K. Gandor, Prawa podmiotowe, s i 34 36). Odmiennie m.in. J. Gwiazdomorski, Recenzja: K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy) 1968, PiP 1969, Nr 10, s. 666 i 669; P. Księżak, Zachowek, s ; J.St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s ; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System PrPryw, t. 1, 2012, s Brak możliwości stworzenia podmiotowego prawa do dziedziczenia nie oznacza, że sytuacja prawna potencjalnych spadkobierców jest całkowicie prawnie obojętna. W wyjątkowych wypadkach może być ona chroniona przepisami prawa odszkodowawczego, np. jeżeli brak powołania do dziedziczenia łączyłby się z zawinionym działaniem podmiotów, które uniemożliwiły testatorowi sporządzenie czynności na wypadek śmierci, których treść była znana i uzgodniona z osobami trzecimi Por. w prawie polskim T. Targosz, Odpowiedzialność, s ; zob. też M. Mikołajewicz, Problematyka pure economic loss ze szczególnym uwzględnieniem szkody wyrządzonej przez adwokata, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2010, Nr 2, s. 90 i 93 94; tenże, Problematyka pure economic loss ze szczególnym uwzględnieniem szkody wyrządzonej przez adwokata, Pal. 2010, Nr 11 12, s. 107 i ) Ochrona taka przyjmowana jest w orzecznictwie i doktrynie niektórych państw zachodnioeuropejskich. Z licznej literatury zagranicznej w tym zakresie por. M. Bussani, V.V. Palmer (red.), Pure Economic Loss in Europe, Cambridge 2003, s ; zob. też w prawie niemieckim I. Hüftle, Schadensersatz wegen entgangener Erbschaft: Zugleich ein Beitrag zum Vorrang der Zuweisung subjektiver Rechte vor der schadensersatzrechtlichen Sanktion, Berlin Zagadnienie to zostało pobieżnie wskazane w orzecznictwie w uchw. SN(7) z r. (III CZP 91/70, OSN 1971, Nr 10, poz. 168) dotyczącej sytuacji wadliwego sporządzenia przez urzędnika państwowego testamentu allograficznego i związanej z tym możliwości odpowiedzialności deliktowej Skarbu Państwa (na podstawie ówcześnie obowiązujących przepisów). Sąd Najwyższy uznając dopuszczalność konwalidacji testamentu allograficznego na testament ustny stwierdził, że: Odmienna wykładnia nie tylko nie miałaby oparcia w ustawie, ale prowadziłaby również do nadmiernego nieutrzymywania w mocy rozrządzeń spadkodawców. W konsekwencji powodowałaby ona odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych, co zresztą nie zadowalałoby w pełni niedoszłych spadkobierców. 3. Prawo do objęcia (nabycia) spadku 19. Wykluczyć należy istnienie w prawie polskim prawa do dziedziczenia jako prawa do nabycia/objęcia spadku. Na przeszkodzie do jego przyjęcia stoi bowiem przyjęta w polskim systemie prawnym regulacja nabycia spadku. Prawo polskie nie przewiduje konstrukcji nabycia spadku, które następuje w innym momencie niż jego otwarcie (np. poprzez przyjęcie spadku lub sądowe jego przyznanie), co pozwalałoby na teoretyczne rozważania co do możliwości istnienia takiego prawa. Regulacja taka wynika wyraźnie z art. 925 KC. Dziedziczenie i nabycie spadku są sposobem nabycia praw podmiotowych, nie mogą być jednak utożsamiane z prawem podmiotowym jako takim. Z chwilą dojścia przez spadkobiercę do dziedziczenia (otwarcia spadku) nabywa on bezpośrednio wszystkie prawa majątkowe, wchodzące do spadku, wobec czego odrębne prawo w postaci prawa do nabycia spadku nie ma racji bytu. 4. Prawo podmiotowe wynikające z dziedziczenia 20. Za istnieniem podmiotowego prawa wynikającego z dziedziczenia i brakiem sprowadzania dziedziczenia jedynie do konstrukcji sukcesji uniwersalnej przemawia to, że po stronie spadkobiercy w chwili otwarcia spadku powstają nowe uprawnienia, których nie miał 12 Borysiak

10 Tytuł I. Przepisy ogólne Art. 922 spadkodawca. Uprawnienia, które spadkobierca nabywa z chwilą otwarcia spadku, nie stanowią bowiem tylko sumy praw i roszczeń, jakie dotychczas przysługiwały spadkodawcy (por. J.St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 22; J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 10). Uprawnienia te związane są z faktem jego dziedziczenia po spadkodawcy i mają niejednolity charakter. 21. Większość z uprawnień nabywanych przez spadkobierców może być uznana za prawa o charakterze prawnokształtującym. Spadkobierca może m.in. przyjąć spadek wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza (art KC), w tym przyjąć spadek w określonych sytuacjach w części (art KC); może żądać działu spadku jeżeli spadkobierców jest dwóch lub więcej (art KC) lub wydzielenia mu w dziale spadku schedy spadkowej jeżeli spadkobierców jest więcej niż trzech (art KC); może żądać od wykonawcy testamentu (jeśli taki został ustanowiony) wydania spadku (art KC) lub rozliczenia się z zarządu spadku (art KC); może żądać obniżenia zapisów i poleceń, w sytuacji dochodzenia od niego roszczeń z tytułu zachowku (art oraz KC); może żądać od osoby, która zarządzała spadkiem, a następnie go odrzuciła, odpowiedniego rozliczenia (art KC). Spadkobiercy przysługuje też uprawnienie do żądania wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia, jeżeli ten wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy takiego małżonka (art. 940 KC) oraz prawo żądania od osoby obciążonej poleceniem wykonania go (art. 985 KC). Spadkobierca może także żądać ochrony swojej pozycji prawnej poprzez roszczenie o ochronę dziedziczenia (art KC) Uprawnienia te mają niejednolity charakter zwłaszcza z tego względu, że część z nich może powstać jedynie w szczególnych okolicznościach. Przykładowo roszczenie w stosunku do wykonawcy testamentu o wydanie spadku może powstać jedynie wtedy, gdy taki wykonawca testamentu został ustanowiony; uprawnienie do żądania działu spadku jedynie wówczas, gdy istnieje większa liczba spadkobierców niż jeden itp. Ponadto, skorzystanie przez spadkobiercę z jednego z przyznanych mu uprawnień uprawnienia do odrzucenia spadku spowodować może uznanie ex tunc, że pozostałe uprawnienia po jego stronie nigdy nie powstały. 22. W chwili śmierci spadkodawcy po stronie spadkobiercy powstaje wiązka uprawnień, która choć nie wynika z istniejącego prawa podmiotowego na spadku jako całości i nie ma jednolitego charakteru, wspólnie kształtuje pozycję prawną spadkobiercy. Pozycja ta może być określona jako władztwo faktyczne wynikające dla spadkobiercy z faktu dziedziczenia po spadkodawcy. Na jej określenie używać można pojęcia prawo podmiotowe. Jeśli bowiem jako prawo podmiotowe kwalifikować sferę możności postępowania, która jest przyznana przez porządek prawny w celu realizacji czy ochrony interesów podmiotu, a sfera ta opierać się ma na wiązce funkcjonalnie powiązanych ze sobą uprawnień, będących traktowanych jako przejaw jednej całości, to tak rozumiane prawo podmiotowe wynikające z dziedziczenia definicję tę wydaje się spełniać Prawo takie poprzez wiązkę funkcjonalnie ze sobą złączonych uprawnień gwarantuje spadkobiercy sferę możności postępowania w określony sposób. Granice dopuszczalnego postępowania spadkobiercy określone są przez granice poszczególnych uprawnień. Sfera taka jest też przyznana mu przez normę prawną, a dokładniej przez normy prawne wiążące określone uprawnienia z jego statusem jako spadkobiercy. Prawo takie jest też przez normy prawne zabezpieczone, co oznacza możliwość skorzystania z pomocy aparatu państwowego w przypadku naruszenia któregokolwiek z uprawnień wchodzących w jego skład. Uprawnienia składające się na to prawo realizować mają interesy podmiotu, którym jest spadkobierca. Sfera ta opiera się też na wiązce funkcjonalnie powiązanych ze sobą uprawnień. Funkcjonalnego powiązania wchodzących w skład takiego prawa podmiotowego uprawnień można bowiem doszukiwać się w ich rodowodzie oraz celu, który mają spełniać. 23. Mimo tego, że prawidłowe jest przyjęcie na płaszczyźnie teoretycznej istnienia prawa podmiotowego wynikającego z dziedziczenia, ma ono niewielkie znaczenie praktyczne. Prawo to jest nieodłącznie związane z pozycją jaką przepisy prawa przyznają spadkobiercy Borysiak 13

11 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne w chwili otwarcia spadku. Treść tego prawa odpowiada treści poszczególnych uprawnień składających się na nie, a więc zakres możności postępowania spadkobiercy musi być każdorazowo odnoszony do sfery, którą przyznają mu właśnie takie uprawnienia. B. Podstawowe zasady i funkcje prawa spadkowego I. Istnienie prawa spadkowego jako przejaw ochrony własności prywatnej oraz bezpieczeństwa prawnego 24. Zarówno konstrukcję prawną dziedziczenia, jak i istnienie całego prawa spadkowego można uzasadnić tym, że stanowi ono oparcie dla dwóch filarów społeczeństwa: własności prywatnej oraz rodziny. Dziedziczenie jest nieodłącznie związane z własnością prywatną i jest jej dopełnieniem oraz utrwaleniem na przestrzeni pokoleń. Jest ono bowiem jedną z podstawowych przesłanek istnienia takiej własności. Gdyby bowiem śmierć spadkodawcy prowadziła do wygaśnięcia praw majątkowych, jakie przysługiwały mu w momencie jego śmierci lub przejścia ich na podmiot publiczny byłoby to bądź zagrożeniem dla bezpieczeństwa obrotu prawnego, bądź sposobem wywłaszczenia potencjalnych spadkobierców z własności prywatnej, która mogłaby przysługiwać im po spadkodawcy. 25. Z samej istoty własności jako prawa majątkowego wynika, że jego trwanie nie powinno być uzależnione od długości życia spadkodawcy (por. M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, Komentarz 2011, t. II, wprowadzenie przed art. 922, Nb 4). Stąd konstrukcja prawna dziedziczenia zapewnia bezpieczeństwo obrotu prawnego ważne zarówno dla potencjalnych spadkobierców, jak i wierzycieli oraz dłużników spadkodawcy. W wyniku przejścia praw i obowiązków majątkowych ze spadkodawcy na spadkobierców, ci ostatni z reguły wstępują w stosunki prawne, które łączyły spadkodawcę z innymi osobami. Nie prowadzi to więc do pokrzywdzenia wierzycieli spadku oraz nie prowadzi zarazem do nabycia nieuzasadnionej korzyści przez dłużników spadku, którzy mogliby zagrażać życiu spadkodawcy, gdyby prawa majątkowe, które mu przysługiwały, miały wygasać w momencie jego śmierci. II. Swoboda rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci jako przejaw ochrony własności prywatnej 26. Z faktu, że każdy człowiek może być w prawie prywatnym podmiotem praw i obowiązków majątkowych wynika także to, że może on tymi prawami i obowiązkami rozporządzać. Nieodłącznie związane z prawem każdego człowieka do dysponowania swoim majątkiem w trakcie swego życia w drodze czynności inter vivos jest to, że może on rozrządzać nimi także na wypadek swojej śmierci w drodze czynności mortis causa. Możliwość rozporządzania majątkiem jeszcze za życia, a niemożliwość rozporządzania nim na wypadek śmierci, czyniłoby uprawnienia właściciela iluzorycznymi i niepełnymi (por. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1990, s. 12; Piątowski, Kordasiewicz, Prawo spadkowe, 2011, Nb 10). 27. Swoboda testowania rozumiana jako swoboda dokonywania czynności prawnych mortis causa, a więc decydowania o następstwie prawnym po swojej śmierci wykształciła się wówczas, kiedy ugruntowała się w rozwoju historycznym własność prywatna i jest jej nieodłączną pochodną (por. co do założeń oraz rozwoju historycznoprawnego zasady swobody testowania M. Niedośpiał, Swoboda testowania, s i tamże powołaną dalszą literaturę, a także J. Wierciński, Uwagi, s ). Nie można bowiem mówić o istnieniu swobody testowania w sytuacji, w której nie istnieje własność prywatna, gdyż możliwość 14 Borysiak

12 Tytuł I. Przepisy ogólne Art. 922 wpływania na to na kogo przejdą prawa majątkowe będące w rękach spadkodawcy musi oznaczać wcześniej, że przejście takie jest możliwe. 28. Dziedziczenie, przez jego powiązanie ze swobodą testowania, gwarantuje ochronę własności prywatnej (M. Niedośpiał, Testament w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia ogólne, Kraków 1991, s ; J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 13). W sytuacji, w której spadkodawca nie miałby wpływu na los swego majątku po śmierci, jego prawa majątkowe podlegałyby jedynie częściowej ochronie do momentu śmierci. III. Prawo spadkowe a stosunki rodzinne 29. Powiązanie prawa spadkowego z prawem rodzinnym powinno sprawiać, że ustawodawca poprzez prawo spadkowe powinien dążyć do umacniania więzi rodzinnych (M. Pazdan, [w:] Pietrzykowski, Komentarz 2011, t. II, wprowadzenie przed art. 922, Nb 5; tak też wyr. TK z r., K 23/98, OTK-A 1999, Nr 2, poz. 25). Celem prawa spadkowego może być więc także takie rozdysponowanie majątku po spadkodawcy, aby bez słusznego powodu nie prowadziło to do pokrzywdzenia członków jego rodziny. 30. Przepisy polskiego prawa spadkowego regulujące dziedziczenie mają na celu także realizację funkcji polegającej na wzmacnianiu więzi rodzinnej spadkodawcy z osobami mu bliskimi. Dziedziczenie jest przy przyjęciu takiego założenia instrumentem spajania rodziny (Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1990, s. 17; J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 13). Zazwyczaj bowiem dziedziczne są te dobra, które zapewniają rodzinie egzystencję i zarazem wydłużają ją w czasie, a dziedziczone dobra stają się symbolem solidarności pokoleń. Świadomość, że nagromadzony przez jednostkę majątek przypadnie po śmierci spadkodawcy osobom mu najbliższym, może nie tylko umacniać poczucie solidarności rodzinnej i przyczyniać się do większej spoistości rodziny, ale też i zachęcać jednostkę do gromadzenia majątku za życia (Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1959, s. 15; J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 13) Gdyby majątek ten był wyłączony od dziedziczenia spadkodawca nie miałby takiej motywacji do wytężonej pracy i gromadzenia za swego życia dóbr majątkowych zdając sobie sprawę, że nie będzie w stanie przekazać ich osobom mu najbliższym (por. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1990, s i 17, który wskazuje na negatywne skutki społeczne z tym związane). 31. Powiązanie prawa rodzinnego z prawem spadkowym widoczne jest najlepiej w sytuacji dziedziczenia ustawowego i zakreślenia kręgu spadkobierców ustawowych, który zwykle pokrywa się z kręgiem osób należących do rodziny spadkodawcy (por. J. Biernat, Ochrona osób bliskich spadkodawcy w prawie spadkowym, Toruń 2002, s ; J. Wierciński, Uwagi o teoretycznych założeniach dziedziczenia ustawowego, SPP 2009, Nr 2, s. 84 i n.) oraz w przyznaniu tym osobom innych korzyści ze spadku (por. np. art. 923 i 939 KC). 32. Ochrona rodziny spadkodawcy może być też realizowana przez uszanowanie jego autonomii. Spadkodawca przez ustanowienie w testamencie spadkobiercy, zapisu, czy polecenia może dać wyraz owemu głębokiemu ludzkiemu pragnieniu zachowania pamięci o sobie i swojej działalności oraz właściwie alokować majątek w ramach swojej rodziny (Piątowski, Kordasiewicz, Prawo spadkowe, 2011, Nb 14; J.St. Piątowski, A. Kawałko, H. Witczak, [w:] System PrPryw, t. 10, s. 13). Może też wyrażać w ten sposób swoje uczucia, do czego ma mu służyć możliwość przeznaczenia określonych składników majątku poszczególnym osobom. Testator może w tym zakresie odejść od regulacji ustawowych i w sposób który uznaje za najbardziej stosowny uregulować poszczególne sytuacje majątkowe mające powstawać po jego śmierci, dostosowując je do sytuacji życiowych spadkobierców Borysiak 15

13 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne (np. powiększając udziały w spadku niektórych ze swoich dzieci kosztem innych zstępnych lub małżonka) Por. uzasadnienie uchw. SN (7) z r. (III CZP 68/86, OSNC 1987, Nr 5 6, poz. 72); J. Wierciński, Uwagi, s ; Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, 1959, s ; tenże, Prawo spadkowe, 1990, s ; Piątowski, Kordasiewicz, Prawo spadkowe, 2011, Nb 186; S. Wójcik, F. Zoll, [w:] System PrPryw, t. 10, s Ustawodawca może w celu ochrony innych wartości (w tym wartości konstytucyjnych), np. ochrony więzów rodzinnych łączących spadkodawcę z członkami jego rodziny, takie uprawnienie spadkodawcy do dysponowania jego majątkiem na wypadek śmierci ograniczać. IV. Oparcie dziedziczenia na konstrukcji sukcesji uniwersalnej 34. Przejście majątku ze spadkodawcy na spadkobiercę możliwe jest w drodze wielu sukcesji syngularnych, ale nie byłaby to konstrukcja użyteczna. Stąd ustawodawstwo polskie, a także wiele ustawodawstw współczesnych, reguluje przejście tych praw zgodnie z wywodzącą się z prawa rzymskiego koncepcją sukcesji uniwersalnej. Koncepcja ta zakłada traktowanie całego majątku zmarłego jako jednej całości zwanej spadkiem. 35. Tylko konstrukcja sukcesji uniwersalnej gwarantuje w pełnym zakresie przejście całości praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy na jego spadkobierców, w tym przejście własności wszystkich rzeczy, które znajdowały się we władztwie testatora w chwili jego śmierci. Gwarantuje także ich przejście niezależnie od tego, czy sam testator wskazał je bądź nie w swoim testamencie lub w braku istnienia testamentu lub jego nieważności czy sama ustawa w jakimkolwiek przepisie o nich wspomina albo reguluje ich przejście na wypadek śmierci. 36. Sukcesja uniwersalna gwarantuje to, że każdy będzie miał po sobie następcę prawnego (lub następców prawnych) w zakresie wszystkich swoich praw i obowiązków. Następcami takimi mogą być zarówno podmioty prywatne (osoby fizyczne i prawne), jak i podmioty publiczne (gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa). W sposób pośredni pozwala to uniknąć sytuacji, w których nie ma spadków bezdziedzicznych lub praw nieprzypisywanych do nikogo. 37. Przyjęcie oparcia dziedziczenia na zasadzie sukcesji uniwersalnej jest ułatwieniem dla wierzycieli spadkowych. Muszą oni jedynie ustalić, kto jest w danej sytuacji następcą prawnym (sukcesorem uniwersalnym) zmarłego w zakresie wszystkich jego praw i obowiązków. Nie muszą zaś ustalać tego, czy po zmarłym rzeczywiście doszło do następstwa ogólnego, czy też do wiązki sukcesji syngularnych, a w tym ostatnim wypadku na czyją rzecz przeszły poszczególne przedmioty znajdujące się w majątku spadkodawcy w chwili jego śmierci Wskazać należy, że oparcie dziedziczenia na sukcesji uniwersalnej ułatwia także ustawodawcy regulację zagadnienia odpowiedzialności następców prawnych za długi spadkodawcy. Upraszcza także regulację ustawową przejścia poszczególnych składników majątku ze spadkodawcy na spadkobierców. 38. Co do cech dziedziczenia jako sukcesji uniwersalnej por. szerzej pkt D komentarza. C. Konstytucyjne założenia prawa spadkowego I. Uwagi ogólne 39. Zgodnie z art. 21 ust. 1 Konstytucji RP, Rzeczpospolita chroni własność i prawo dziedziczenia, natomiast art. 64 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że każdy ma prawo do własności, 16 Borysiak

14 Tytuł I. Przepisy ogólne Art. 922 innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Własność i inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej, przy czym własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w takim zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Na tle tych przepisów istnienie konstytucyjnego prawa podmiotowego do dziedziczenia nie podlega wątpliwości w doktrynie Por. A. Mączyński, Konstytucyjne, s. 1168; S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna, s. 49; M. Pazdan, Konstytucja, s. 24; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2008, s. 59. W orzecznictwie tak wyr. TK z r. (K 37/02, OTK-A 2003, Nr 9, poz. 96) A. Mączyński (Konstytucyjne, s. 1174) wskazuje jednak, że zamieszczenie w art. 64, a tym bardziej w art. 21 Konstytucji wzmianki o dziedziczeniu nie było konieczne. I w jej braku powinność ustawowego unormowania problematyki dziedziczenia dałaby się wywieść z regulacji dotyczącej własności i innych praw majątkowych. 40. Konstytucyjne prawo do dziedziczenia ma dwa aspekty: po pierwsze, po stronie spadkodawcy uprawnienie do tego, aby majątek po nim podlegał dziedziczeniu, a więc także do dysponowania majątkiem na wypadek śmierci, a po drugie, po stronie spadkobierców, możliwość nabycia praw i obowiązków w wyniku dziedziczenia po innej osobie fizycznej. Oba te aspekty mogą być określone jako bierny oraz czynny aspekt prawa dziedziczenia (por. w doktrynie B. Banaszkiewicz, Konstytucyjne prawo, s. 35; S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna, s. 49; P. Księżak, Zachowek, s. 21). Trafnie zwraca na to uwagę TK w wyr. z r. (P 4/99, OTK-A 2001, Nr 1, poz. 5), stwierdzając że treść tego prawa wyraża się w wolności nabywania praw majątkowych, zachowywania ich oraz rozporządzania nimi zarówno przez czynności inter vivos, jak i mortis causa Tak też uzasadnienia wyr. TK z r. (P 19/07, OTK-A 2007, Nr 8, poz. 94) oraz wyr. TK z r. (P 21/06, OTK-A 2007, Nr 8, poz. 96). W doktrynie tak m.in. B. Banaszkiewicz, Konstytucyjne, s. 31; S. Jarosz-Żukowska, Konstytucyjna, s. 49; A. Mączyński, Konstytucyjne, s Konstytucyjnemu prawu dziedziczenia, istniejącemu po stronie każdego obywatela, a wywodzonemu z art. 64 Konstytucji RP, odpowiada obowiązek państwa w postaci ochrony tego prawa przed naruszeniem, który wywodzony może być przede wszystkim z art. 21 Konstytucji RP, a pośrednio także z art. 64 Konstytucji RP. Obowiązek państwa polega na stworzeniu regulacji umożliwiającej korzystanie z tego prawa (tak wyr. TK z r., P 21/06, OTK-A 2007, Nr 8, poz. 96). Regulacja konstytucyjna zakłada bowiem per se obowiązywanie regulacji ustawowej, w której ustawodawca dokonałby uszczegółowienia nakazów wynikających z art. 21 i 64 Konstytucji RP zachowując zarazem zasady wynikające z innych artykułów regulujących konstytucyjne zasady ustroju Rzeczpospolitej Polskiej (por. wyr. TK z r., P 4/99, OTK-A 2001, Nr 1, poz. 5). Regulacja ustawowa nie może być faktycznym ograniczeniem konstytucyjnego prawa dziedziczenia w obu jego znaczeniach i w razie naruszenia tego prawa w jego drugim znaczeniu zapewniać ma jego ochronę. Przepisy ustawowe muszą być więc gwarancją dziedziczenia jako przejścia praw i obowiązków majątkowych. 42. Konstytucyjne prawo dziedziczenia, mimo swojej nazwy, nie ma bezpośredniego przełożenia na jakąkolwiek konstrukcje cywilnoprawnego prawa podmiotowego i nie przesądza o jego istnieniu. Nie może być też utożsamiane z cywilnym prawem podmiotowym, które wyróżniają niektórzy przedstawiciele doktryny Zob. wyr. TK z r. (P 4/99, OTK-A 2001, Nr 1, poz. 5); wyr. TK z r. (K 37/02, OTK-A 2003, Nr 9, poz. 96) oraz M. Pazdan, Konstytucja, s Niejasno E. Niezbecka, [w:] Kidyba, Komentarz 2012, t. IV, art. 922, pkt Nie można podzielić poglądu A. Szpunara (Uwagi o pojęciu, s. 15), że konstytucyjne ujęcie ochrony dziedziczenia, jako nadrzędne w stosunku do regulacji zawartej w prawie spadkowym, prze- Borysiak 17

15 Art. 922 Tytuł I. Przepisy ogólne sądza również o istnieniu podmiotowego prawa dziedziczenia w znaczeniu cywilistycznym. Pogląd taki sprzeczny jest z założeniami przyjmowanymi w prawie konstytucyjnym, dotyczącymi treści praw konstytucyjnych i ich oddziaływania na prawo prywatne. 43. Pojęcie konstytucyjnego prawa dziedziczenia powinno być uznane za autonomiczne pojęcie konstytucyjne i nie może być per se odczytywane poprzez wykładnię ustawodawstwa zwykłego (tak wyr. TK z r., P 4/99, OTK-A 2001, Nr 1, poz. 5; wyr. TK z r., K 37/02, OTK-A 2003, Nr 9, poz. 96; wyr. TK z r., SK 42/08, OTK-A 2009, Nr 6, poz. 85; A. Mączyński, Konstytucyjne, s. 1169; M. Pazdan, Konstytucja, s. 24; L. Garlicki, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, Warszawa 2003, art. 21, Nb 10 i 12 oraz art. 64, Nb 10). Autonomiczność danego pojęcia oznacza bowiem niedopuszczalność dekodowania jego treści na podstawie pojęć użytych w aktach prawnych niższego rzędu Jak zauważa A. Mączyński (Konstytucyjne, s. 1169): Szczególny charakter Konstytucji jako najwyższego prawa (art. 8 ust. 1) nakazuje przyjęcie tezy o autonomii pojęć konstytucyjnych, wykluczającej przyjęcie założenia o ich identyczności z pojęciami oznaczonymi takimi samymi nazwami w przepisach ustaw i podustawowych aktów normatywnych. Autor ten wskazuje jednak dalej trafnie, że znaczenie, jakie ma dana nazwa na płaszczyźnie ustawowej, może być przydatne dla wykładni posługującego się taką nazwą przepisu konstytucyjnego (tzw. pojęcia zastane). W podobnym kierunku zmierza B. Banaszkiewicz (Konstytucyjne, s. 34), który zauważa: Konstytucyjnego pojęcia «prawo dziedziczenia» (art. 21 ust. 1, art. 64 ust. 1 i 2) również nie sposób zdefiniować wyłącznie za pomocą technicznych terminów prawa cywilnego. Prawo cywilne zna pojęcia prawa spadkowego w sensie przedmiotowym oraz prawa do (konkretnego) spadku w znaczeniu podmiotowym. 44. Konstytucyjna regulacja dziedziczenia wyznacza dopuszczalne przez ustawodawcę ramy regulacji przepisów dotyczących dziedziczenia ustawowego i testamentowego. Ustawodawca musi przy tym uwzglęnić fakt, że dziedziczenie na płaszczyźnie konstytucyjnej jest nieodłącznie związane z własnością prywatną i powinno być traktowane jako gwarancja pozostawania tej własności w rękach podmiotów prywatnych (por. pkt C.II. komentarza). 45. Konstytucyjne prawo dziedziczenia w obu jego znaczeniach nie ma charakteru absolutnego, ponieważ ingerencja organów władzy publicznej w to prawo jest dopuszczalna pod warunkiem, że ustanowione ograniczenia będą zgodne z zasadami konstytucyjnymi wyrażonymi w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (por. S. Jarosz, Glosa do orzeczenia TK z , K 23/98, PiP 1999, Nr 9, s ). Zgodnie z tym artykułem, wszelkie ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Potwierdzeniem możliwości ograniczania takiego konstytucyjnego prawa jest również art. 64 ust. 3 Konstytucji RP (tak wyr. TK z r., P 4/99, OTK-A 2001, Nr 1, poz. 5 oraz późniejszy wyr. TK z r., P 21/06, OTK-A 2007, Nr 8A, poz. 96) Co do wzajemnego stosunku art. 31 ust. 3 oraz art. 64 ust. 3, por. S. Jarosz, Glosa do orzeczenia TK z r., PiP 1999, Nr 10, s II. Konstytucyjne prawo do dziedziczenia a własność prywatna 46. W doktrynie i orzecznictwie dość powszechnie wskazuje się na powiązanie konstytucyjnego prawa dziedziczenia z konstytucyjnym prawem własności B. Banaszkiewicz, Konstytucyjne, s. 34; A. Mączyński, Konstytucyjne, s. 1167; M. Pazdan, Konstytucja, s. 24; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji, s. 59. Tak też wyr. TK z r. (K 23/98, OTK-A 1999, Nr 2, poz. 25); wyr. TK z r. (P 4/99, OTK-A 2001, Nr 1, poz. 5); wyr. TK z r. 18 Borysiak