WYKŁADNIA FUNKCJONALNA W DZIAŁALNOŚCI NAJWYŻSZYCH ORGANÓW WŁADZY SĄDOWNICZEJ

Transkrypt

1 WYKŁADNIA FUNKCJONALNA W DZIAŁALNOŚCI NAJWYŻSZYCH ORGANÓW WŁADZY SĄDOWNICZEJ

2

3 OLGIERD BOGUCKI WYKŁADNIA FUNKCJONALNA W DZIAŁALNOŚCI NAJWYŻSZYCH ORGANÓW WŁADZY SĄDOWNICZEJ Szczecin 2011

4 Copyright by Olgierd Bogucki Recenzent prof. UAM dr hab. Marek Smolak Redakcja techniczna Robert Wolski Skład komputerowy i łamanie Polgres Multimedia ul. Cieszyńska 1, Szczecin biuro@polgres.pl Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego ISBN Wydawca Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego ul. Narutowicza 17a, Szczecin

5 Spis treści Wstęp... 7 Rozdział 1. Zagadnienia wstępne Wspólny dotychczasowy dorobek polskich ujęć wykładni w zakresie wykładni funkcjonalnej Założenia metodologiczne pracy Rozdział 2. Wykładnia funkcjonalna w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Uwagi ogólne Zagadnienia pojęciowe i terminologiczne Wykładnia funkcjonalna a inne rodzaje wykładni Źródła informacji o wiedzy merytorycznej oraz celach i innych wartościach przypisywanych prawodawcy Sposoby odtwarzania wiedzy merytorycznej oraz celów i innych wartości przypisywanych prawodawcy Podsumowanie rozdziału Rozdział 3. Wykładnia funkcjonalna w orzecznictwie Sądu Najwyższego Uwagi ogólne Zagadnienia pojęciowe i terminologiczne Wykładnia funkcjonalna a inne rodzaje wykładni Źródła informacji o wiedzy merytorycznej oraz celach i innych wartościach przypisywanych prawodawcy Sposoby odtwarzania wiedzy merytorycznej oraz celów i innych wartości przypisywanych prawodawcy Podsumowanie rozdziału Rozdział 4. Wykładnia funkcjonalna w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego Uwagi ogólne Zagadnienia pojęciowe i terminologiczne Wykładnia funkcjonalna a inne rodzaje wykładni

6 6 Spis treści 4.4. Źródła informacji o wiedzy merytorycznej oraz celach i innych wartościach przypisywanych prawodawcy Sposoby odtwarzania wiedzy merytorycznej oraz celów i innych wartości przypisywanych prawodawcy Podsumowanie rozdziału Rozdział 5. Wnioski końcowe Wykaz uwzględnionych relewantnych orzeczeń Trybunał Konstytucyjny Sąd Najwyższy Naczelny Sąd Administracyjny Wykaz cytowanej literatury...311

7 Wstęp W dyskusjach prawniczych coraz częściej wyraża się intuicyjne przekonanie, że w ostatnich latach w praktyce stosowania prawa znaczną doniosłość uzyskały funkcjonalne dyrektywy wykładni prawa. Przekonanie to ma zapewne swoją podstawę w obserwowanych współcześnie zjawiskach kulturowych, w szczególności w fakcie obniżającego się poziomu językowego redagowanych aktów normatywnych, a także we wzrastającej dynamice życia społecznego, co powoduje niejako konieczność odwoływania się do ducha prawa przy jego wykładni. W związku z tym powstaje pytanie: na ile wspomniane intuicyjne przekonanie znajduje potwierdzenie w świetle praktyki stosowania prawa? Niniejsze opracowanie ma (w zamierzeniu jego autora) przyczynić się do odpowiedzi na wskazane pytanie. Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza procesu dokonywania wykładni funkcjonalnej w praktyce stosowania prawa przez najwyższe organy władzy sądowniczej ): Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy oraz Naczelny Sąd Administracyjny. Celem pracy jest przede wszystkim wykrycie obecnych w orzecznictwie wskazanych organów tendencji w zakresie poszczególnych aspektów procesu wykładni funkcjonalnej. W pracy zmierza się również do oceny wyników badań orzecznictwa z punktu widzenia dorobku polskiej nauki prawa w zakresie wykładni funkcjonalnej, rozważenia trafności niektórych stanowisk ) Określenie organy władzy sądowniczej zostało użyte w niniejszej pracy jako właściwe w świetle brzmienia art. 10 ust. 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., który brzmi: Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Należy więc przyjąć, że organami władzy sądowniczej są zarówno sądy, jak i trybunały.

8 8 Wstęp prezentowanych w orzecznictwie, a także wskazania obszarów, w których potrzebna jest dalej idąca (niż to miało miejsce dotychczas) refleksja w nauce o wykładni prawa, a także w orzecznictwie. Opracowanie oparte jest na materiale empirycznym, który stanowią orzeczenia (tezy wraz z uzasadnieniami) Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego wyselekcjonowane zgodnie z założeniami metodologicznymi wskazanymi w podrozdziale drugim rozdziału pierwszego pracy. Opracowanie może być (w przekonaniu jego autora) wykorzystywane przez czytelników przede wszystkim na dwa sposoby. Po pierwsze, może, dla wszystkich zainteresowanych (w szczególności przedstawicieli praktyki prawniczej oraz nauk dogmatycznych), stanowić źródło informacji o praktyce interpretacyjnej (w odpowiednim zakresie) badanych najwyższych organów. Po drugie, przedstawione w nim wyniki badań mogą być interpretowane przez badaczy zajmujących się teorią wykładni prawa w sposób wyznaczony przyjmowanymi przez nich koncepcjami teoretycznoprawnymi. Wyniki te mogą w szczególności stanowić argument służący rozbudowie, modyfikacji, albo nawet rezygnacji z niektórych koncepcji. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że niniejsze opracowanie nie jest studium z zakresu normatywnej teorii wykładni, w więc studium zmierzającym do wskazania dyrektyw poprawnego postępowania interpretacyjnego, i jako takie nie powinno być traktowane. Opracowanie nie jest również podręcznikiem wprowadzającym w zagadnienia z zakresu wykładni prawa. Jego lektura wymaga posiadania już pewnych podstawowych wiadomości z zakresu stosowania i wykładni prawa. Publikowana praca jest nieznacznie zmienioną wersją rozprawy doktorskiej pt. Wykładnia funkcjonalna w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego obronionej w 2011 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego.

9 Wstęp 9 Chciałbym w tym miejscu wyrazić wdzięczność tym, którzy przyczynili się do jej powstania, w szczególności promotorowi rozprawy doktorskiej Panu Profesorowi Maciejowi Zielińskiemu, a także Panu Profesorowi Stanisławowi Czepicie jako kierownikowi Katedry Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytetu Szczecińskiego, w której powstała publikowana praca. Ponadto pragnę podziękować również recenzentom rozprawy doktorskiej Panu Profesorowi Leszkowi Leszczyńskiemu, Panu Profesorowi Lechowi K. Paprzyckiemu, Panu Profesorowi Stanisławowi Czepicie, a także Panu Profesorowi Markowi Smolakowi jako recenzentowi wydawniczemu. Pragnę podziękować również Panu Profesorowi Zbigniewowi Kuniewiczowi, który jako dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego udzielił wsparcia publikacji niniejszej pracy.

10 10 Wstęp

11 Rozdział 1 Zagadnienia wstępne 1.1. Wspólny dotychczasowy dorobek polskich ujęć wykładni w zakresie wykładni funkcjonalnej Punktem wyjścia dla ustaleń podjętych w niniejszej pracy jest odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie w polskich badaniach nad wykładnią prawa wypracowano pewien wspólny dorobek w odniesieniu do wykładni funkcjonalnej. Odpowiedź na tak postawione pytanie utrudnia znacznie fakt, że problematyka wykładni prawa jest w polskim prawoznawstwie, a w szczególności w teorii prawa, przedmiotem żywego zainteresowania, co zaowocowało wieloma ujęciami, które jednak często formułowane były przy użyciu różnych schematów pojęciowo-terminologicznych i, co się z tym wiąże, przy przyjęciu odmiennych założeń. Taka sytuacja utrudnia często nawet stwierdzenie ich niezgodności, gdyż niezgodność w sensie ścisłym stwierdzić można dopiero po wyrażeniu odpowiednich stanowisk w tym samym schemacie pojęciowym. Wiele jest kwestii wciąż spornych, bądź też niedostatecznie rozwiniętych. Niezależnie jednak od wskazanych trudności wydaje się, że w pewnym zakresie można mówić o wspólnym dorobku dotychczasowych ujęć problematyki wykładni prawa 1. Polskie ujęcia wykładni można ogólnie określić jako polską naukę o wykładni prawa. Należy zauważyć, że w dalszej części opracowania będzie się 1 Szerzej o wspólnym dorobku polskich ujęć wykładni zob. M. Zieliński, O. Bogucki, A. Choduń, S. Czepita, B. Kanarek, A. Municzewski, Zintegrowanie polskich koncepcji wykładni prawa, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2009, nr 4, s

12 12 Rozdział 1 używać dwóch terminów ujęcia wykładni prawa oraz koncepcje wykładni prawa. Przez ujęcie wykładni będzie się rozumieć każdy zespół twierdzeń na temat wykładni prawa, niezależnie od jego stopnia szczegółowości oraz uporządkowania, zaś przez koncepcję wykładni będzie się rozumieć takie ujęcie, które przybiera formę szczegółowego i w dużej mierze uporządkowanego zespołu twierdzeń. Do wskazanego wspólnego dorobku zaliczyć można te ustalenia, które są powszechnie przyjmowane, nawet jeśli są formułowane w odmiennych schematach pojęciowych, przy przyjęciu przynajmniej częściowej przekładalności tych schematów. Poza tym do takiego dorobku zaliczyć można również pewne ustalenia, nawet jeśli wyrażone są w różnych językach, które zyskały trwałą przewagę nad stanowiskami konkurencyjnymi. Przewaga ta może wyrażać się w sile argumentów przemawiających za danym poglądem, lub po prostu w znacznej liczbie autorów przyjmujących dany pogląd. Z tego też względu ustalenia w omawianym tutaj zakresie zawsze mogą być w pewnym stopniu narażone na zarzut arbitralności, jednakże może on być minimalizowany przez przytaczanie odpowiednich merytorycznych argumentów. Poza elementami wspólnego dorobku w omawianym zakresie wyróżnić można również takie zagadnienia, które wciąż pozostają przedmiotem dyskusji i trudno w tym zakresie mówić o jakimś jednym dominującym ujęciu. Ustalenia poczynione w niniejszym paragrafie pozwolą na uzyskanie dogodnej perspektywy dla badania praktyki orzeczniczej w zakresie wykładni funkcjonalnej. Zanim jednak podjęta będzie próba odpowiedzi na pytanie, co tworzy dobro wspólne polskich koncepcji wykładni w zakresie wykładni funkcjonalnej, scharakteryzować należy skrótowo dorobek polskiej nauki prawa w zakresie ujęć wykładni prawa Ogólnie w polskim prawoznawstwie wytworzyły się następujące ujęcia wykładni prawa 2 : (1) koncepcja tradycyjna 2 Opieram się przede wszystkim na typologii przedstawionej w: M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, wyd. V, Warszawa 2010, s. 69 i n.

13 Zagadnienia wstępne 13 (sformułowana w 1936 r. przez E. Waśkowskiego) 3, (2) koncepcja konstrukcyjna (przedstawiona w 1936 r. przez S. Frydmana) 4, (3) koncepcja semantyczna intensjonalna (klaryfikacyjna), sformułowana przez J. Wróblewskiego w 1959 r. 5, (4) koncepcja derywacyjna (której wstępna wersja została przedstawiona przez Z. Ziembińskiego w 1966 r., następnie zaś była rozwijana przez M. Zielińskiego) 6, (5) koncepcja semantyczna ekstensjonalna, (przedstawiona w 1972 r. przez J. Woleńskiego 7 ), (6) koncepcja prawniczej interpretacji humanistycznej (sformułowana w 1973 r. przez L. Nowaka 8 jako fragment ogólnej koncepcji interpretacji humanistycznej 9 ) (7) koncepcja komputacyjna (jej zarys przedstawił w 1985 r. F. Studnicki 10 ), (8) koncepcja poziomowa (sformułowana w 1995 r. przez R. Sarkowicza 11 ), (9) koncepcja derywacyjno-walidacyjna (sformułowana przez L. Leszczyńskiego 3 E. Waśkowski, Teoria wykładni prawa cywilnego, Warszawa S. Frydman, Dogmatyka prawa w świetle socjologii, [w:] B. Wróblewski (red.), Ogólna nauka o prawie, t. I, Wilno Na temat tej koncepcji zob. też: U. Moś, Wykładnia prawa i problem empirycznych badań wykładni w ujęciu Sawy Frydmana, Państwo i Prawo 1987, nr 9; S. Czepita, Koncepcje teoretyczno-prawne w Polsce międzywojennej, Czasopismo Prawno-Historyczne 1980, t. XXXII, z. 2; K. Płeszka, Konstrukcyjna teoria wykładni Sawy Frydmana próba współczesnego ujęcia, Państwo i Prawo 2005, nr 5. 5 J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego, Warszawa 1959; koncepcja ta była rozwijana w dalszych publikacjach, w szczególności w: tenże, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988; tenże, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź Nazwy semantyczna intensjonalna w odniesieniu do omawianej koncepcji użyta została po raz pierwszy w: K. Płeszka, T. Gizbert-Studnicki, Dwa ujęcia wykładni próba konfrontacji. Próba konfrontacji, ZNUJ, Prace z Nauk Politycznych, z. 20, Kraków 1984, s Z. Ziembiński, Logiczne podstawy prawoznawstwa, Warszawa 1966; M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972; a współcześnie tenże, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, wyd. I, Warszawa 2002, a także kolejne wydania tej pracy. 7 J. Woleński, Logiczne problemy wykładni prawa, Kraków L. Nowak, Interpretacja prawnicza. Studium z metodologii prawoznawstwa, Warszawa J. Kmita, L. Nowak, Studia nad teoretycznymi podstawami humanistyki, Poznań F. Studnicki, Wykładnia prawa w jej aspekcie komputacyjnym, Studia Filozoficzne 1985, nr R. Sarkowicz, Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Kraków 1975.

14 14 Rozdział 1 w 2009 r. 12 ), (10) ujęcia hermeneutyczne (brak tutaj całościowych i spójnych koncepcji, jednak nawiązania do dorobku hermeneutyki pojawiają się u wielu polskich autorów zajmujących się wykładnią prawa 13 ), (11) ujęcia argumentacyjne (również tutaj brak całościowych i spójnych koncepcji, jednak nawiązania do dorobku teorii argumentacyji pojawiają się u wielu polskich autorów zajmujących się wykładnią prawa 14 ), (12) inne ujęcia nie stanowiące jednolitych całości, jednak nawiązujące w różnym zakresie do niektórych ujęć wskazanych wcześniej, bądź też do innych propozycji teoretycznych lub filozoficznych, np. do myśli postmodernistycznej 15. Koncepcje od (1) do (9) można określić mianem koncepcji analitycznych (bo osadzonych w mniejszym lub większym stopniu w tradycji filozofii analitycznej). W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że w zasadzie jedynie dwa ze wskazanych wyżej ujęć mają charakter koncepcji normatywnych (formułujących zespoły dyrektyw poprawnego postępowania interpretacyjnego). Są nimi: koncepcja semantycznaintensjonalna 16 oraz koncepcja derywacyjna Odpowiedź na pytanie, co tworzy dobro wspólne polskich ujęć wykładni w zakresie wykładni funkcjonalnej wymaga wyodrębnienia w jego ramach pewnych pytań szczegółowych: (a) czy wykładnia funkcjonalna jest powszechnie wyróżniana jako element procesu interpretacji tekstu prawnego; (b) czy istnieje dostateczny stopień zgodności, co do miejsca wykładni funkcjo- 12 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków Zob. również tenże, Wykładnia operatywna (podstawowe właściwości), Państwo i Prawo 2009, nr Np. M. Zirk-Sadowski, Hermeneutyka a problemy filozofii prawa, Studia Prawno-Ekonomiczne 1982, t. XXVIII; J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków Np. J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, wyd. II, Kraków Np. L. Morawski nawiązuje jednocześnie do koncepcji semantycznej-intensjonalnej a także (w pewnym zakresie) do myśli postmodernistycznej. Zob. L. Morawski, Teoria prawodawcy racjonalnego a postmodernizm, Państwo i Prawo 2000, z. 11, s ; tenże, Zasady wykładni prawa, Toruń Należy zauważyć, że koncepcja ta została pierwotnie sformułowana, w intencji jej Autora, jako koncepcja opisowa, jednak wraz z upływem czasu zaczęto traktować ją jako koncepcję normatywną.

15 Zagadnienia wstępne 15 nalnej w procesie interpretacji tekstu prawnego; (c) czy istnieje zgodność poglądów co do zakresu czynności składających się na wykładnię funkcjonalną; (d) czy istnieje dostateczny stopień zgody, co do tego, w jaki sposób należy dokonywać czynności składających się na wykładnię funkcjonalną Jeśli chodzi o pierwsze (a) z postawionych wyżej pytań, to odpowiedź na nie jest niewątpliwie pozytywna. Termin wykładnia funkcjonalna wprowadzony został w 1959 r. przez Jerzego Wróblewskiego. Autor pojmował wykładnię funkcjonalną jako ustalanie znaczenia przepisu ze względu na jego kontekst funkcjonalny, rozumiany jako kontekst genezy lub działania przepisu prawa, obejmujący złożone zjawiska ekonomiczne, polityczne i kulturowe 17. Jerzy Wróblewski wskazuje, że kontekst funkcjonalny jest dość złożony, bowiem składa się nań ustrój ekonomiczny i społeczno-polityczny, w którym dana norma obowiązuje, ogólna kultura społeczeństwa wyrażana w przyjętych w nim ocenach i normach, cele społeczno-polityczne wysuwane przez grupy kierujące w społeczeństwie, zjawiska cywilizacyjne, w związku z którymi reguluje się zachowanie ludzi w społeczeństwie 18. Autor podkreśla jednak, że nie jest to wyczerpujące wyliczenie ponieważ wchodzą tu w grę w zasadzie wszelkie zjawiska, które nie są ani kontekstem językowym, ani kontekstem systemowym interpretowanej normy. Istotne jest również to, że w zależności od sytuacji na interpretatora oddziałują rozmaite elementy tego kontekstu. Wskazując elementy kontekstu funkcjonalnego Autor stwierdza, że można je pogrupować w dwa zespoły zagadnień mających największą doniosłość dla procesu wykładni. Pierwszy dotyczy roli celu w wykładni prawa, drugi natomiast roli ocen i reguł, które nie są normami prawnymi, ale przyjęte są w społeczeństwie. Wykładnię opartą na uwzględnieniu celu regulacji prawnych Autor nazywa wykładnią celowościową J. Wróblewski, Zagadnienia, s. 353 i n. 18 Tamże. 19 Tamże, s. 378.

16 16 Rozdział 1 Należy zwrócić uwagę na to, że również przed wprowadzeniem przez Jerzego Wróblewskiego terminu wykładnia funkcjonalna, na gruncie pierwszej polskiej koncepcji wykładni prawa sformułowanej przez Eugeniusza Waśkowskiego (określanej często jako koncepcja tradycyjna) uwzględniane były już niektóre z wskazywanych przez Jerzego Wróblewskiego elementów kontekstu funkcjonalnego. Chodzi tu przede wszystkim o wyróżnienie przez Eugeniusza Waśkowskiego, zgodnie z tradycją prawniczą, wykładni realnej (logicznej). W ramach wykładni realnej Autor wyróżniał rację przepisu, która mogła występować w pięciu odmianach: prawnej, teleologicznej, psychologicznej, historycznej, zewnętrznej (ta ostatnia nie powinna być zdaniem Autora brana pod uwagę). Nie ulega wątpliwości, że od 1959 roku termin wykładnia funkcjonalna (w rozumieniu pragmatycznym jako zespół czynności, jak i w rozumieniu apragmatycznym jako wynik tych czynności 20 ), jak również termin wykładnia celowościowa na oznaczenie szczególnego rodzaju wykładni funkcjonalnej, jest powszechnie używany w polskich naukach prawnych. Niektóre ujęcia, jak na przykład ujęcia hermeneutyczne, nie posługują się terminem wykładnia funkcjonalna, czy funkcjonalne dyrektywy wykładni, uwzględniają one jednak odpowiednie czynności w ramach postępowania interpretacyjnego. Można nawet uznać, że w ramach hermeneutyki prawniczej właśnie tego typu czynności mają zdecydowanie największą doniosłość dla rezultatu całości postępowania interpretacyjnego. Przede wszystkim chodzi tu o wskazywane przez hermeneutykę dwa elementy procesu rozumienia tekstów prawnych: aplikację oraz historyczność 21. Natomiast w ramach ujęć argumentacyjnych wyróżnia się tradycyjnie 20 O odróżnieniu wykładni w znaczeniu pragmatycznym od wykładni w znaczeniu apragmatycznym zob. M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, wyd. V, Warszawa 2010, s M. Zirk-Sadowski, Hermeneutyka, s. 7 24; tenże, Wprowadzenie do filozofii prawa, rozdz. V, Kraków 2000; J. Stelmach, Współczesna

17 Zagadnienia wstępne 17 pewne typy argumentów, które odnoszą się do określonych elementów kontekstu funkcjonalnego 22. Fakt, że wszystkie polskie ujęcia wykładni jako element procesu interpretacji wyróżniają czynności zmierzające do uwzględnienia czynników pozajęzykowych i pozasystemowych znajduje wyjaśnienie w bardziej ogólnym fakcie. Zasadniczym elementem wyznaczającym treść poszczególnych ujęć wykładni są przyjmowane (czasami implicite) założenia co do struktury komunikacji. Współcześnie zaś w filozofii języka, semiotyce, czy teorii komunikacji powszechnie przyjmuje się pogląd, że nieodłącznym elementem struktury komunikacji międzyludzkiej jest określony kontekst pragmatyczny, czy sytuacja komunikacyjna 23. Stąd też ujęcia wykładni prawa również powszechnie uwzględniają wskazany element, najczęściej właśnie w postaci kontekstu funkcjonalnego. Powszechne wyróżnianie tego elementu nie oznacza jednak, że w różnych ujęciach jest mu przyznawana taka sama rola w procesie komunikacji (i odpowiednio wykładni tekstu prawnego) lub też, że jest on w taki sam sposób charakteryzowany. Można ogólnie powiedzieć, że jednym z wyznaczników kształtu koncepcji wykładni jest określony zespół twierdzeń (przyjmowanych chociażby implicite) odnoszących się do roli kontekstu pragmatycznego oraz charakterystyki jego struktury. Jeżeli jest to koncepcja normatywna, to wskazany zespół twierdzeń będzie wyznaczał (przy przyjęciu określonych założeń) treść dyrektyw wykładni Jeśli chodzi o drugie (b) z postawionych powyżej pytań, to odpowiedź na nie nie jest już tak jednoznaczna. Podstawowa trudność polega na tym, że poszczególne ujęcia wykładni różnią się, czasami znacznie, jeśli chodzi o wizję całości procesu wykładni. Można jednak zauważyć, że wyraźnie dominuje pogląd 22 Np. ogólna reguła dyskursu praktycznego: dyskurs praktyczny powinien uwzględniać powszechnie akceptowane standardy, praktyki i zwyczaje ; ponadto argumenty: teleologiczny, psychologiczny, socjologiczny, historyczny, ekonomiczny. J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2004, s Element ten nie występuje w takim kształcie przy komunikacji między automatami czy układami fizycznymi.

18 18 Rozdział 1 o pierwszeństwie chronologicznym wykładni językowej względem wykładni funkcjonalnej, co w ujęciu normatywnym skutkuje tym, że w pierwszej kolejności stosuje się reguły językowe, a w dalszej kolejności reguły funkcjonalne. Zgodne są pod tym względem dwie koncepcje normatywne semantyczna intensjonalna i derywacyjna 24. Pozostałe opisowe ujęcia analityczne nie eksponują tak wyraźnie tego faktu, jednak żadna z nich explicite go nie neguje. Również w ramach hermeneutycznych ujęć wykładni tekstu prawnego wskazuje się na to, że wszystko co dane w procesie rozumienia, dane jest za pośrednictwem języka 25. Należy zastanowić się również, czy wykładnia funkcjonalna traktowana jest jako konieczny element każdego procesu interpretacyjnego. Zauważyć należy, że początkowo, w ramach koncepcji tradycyjnej Eugeniusza Waśkowskiego, wyraźnie akcentowano fakt, że wykładnia słowna oraz wykładnia realna są nieodzownymi elementami procesu wykładni 26. Mimo to, w następstwie upowszechnienia się koncepcji semantycznej intensjonalnej, a wraz z nią paremii clara non sunt interpretanda, (której to paremii następnie zaczęto nadawać, poza jej pierwotnym znaczeniem antyinicjującym, również znaczenie antykontynuacyjne, wyrażane również paremią interpretatio cessat in claris 27 ) prezentowano pogląd, że po uzyskaniu jednoznacznego wyniku wykładni językowej należy zakończyć proces interpretacji, nie dokonując następnie wykładni funkcjonalnej. Jednakże w nowszych publikacjach przewagę uzyskał pogląd uznawany już przez Eugeniusza Waśkowskiego. Na takim stanowisku stanęła ostatecznie koncepcja derywacyjna 28. Jest to również naturalna konsekwencja hermeneutycznych ujęć wykładni tekstu prawnego. W ramach tych ujęć wyraźnie akcentuje się wielość kontekstów, w jakich powinien być interpretowany tekst prawny oraz niewłaściwość po- 24 J. Wróblewski, Zagadnienia, s. 402; M. Zieliński, Wykładnia, s. 238 i J. Stelmach, B. Brożek, Metody, s E. Waśkowski, Teoria, s. 21 i Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1975, s M. Zieliński, Wykładnia, s. 342.

19 Zagadnienia wstępne 19 przestawania na analizie językowej 29. Można powiedzieć, że przyjęcie takiego rozwiązania przez wskazane ujęcia jest podyktowane wskazanym już wyżej nowoczesnym spojrzeniem na strukturę komunikacji międzyludzkiej. W nauce panuje zgodność w kwestii tego, że wtedy, gdy dokonanie wykładni językowej nie przyniesie jednoznacznego rezultatu konieczne jest przeprowadzenie wykładni funkcjonalnej. Wśród tych, którzy odrzucają paremię clara non sunt interpretanda w wersji antykontynuacyjnej (jako interpretatio cessat in claris) także zgodnie przyjmuje się, że wyniki wykładni funkcjonalnej mogą istotnie wzmacniać wyniki wykładni językowej. Niezwykle istotną rolą jaką przyznaje się współcześnie wykładni funkcjonalnej w polskiej nauce o wykładni jest możliwość modyfikowania wyników wykładni językowej. Przyjmuje się, że w przypadku konfliktu między jednoznacznym rezultatem wykładni językowej a rezultatem wykładni pozajęzykowej, możliwe jest w określonych warunkach uznanie za właściwy rezultat uzyskany wedle reguł pozajęzykowych. Jeśli chodzi o warunki, przy spełnieniu których możliwa jest wskazana modyfikacja, to w ramach ujęć analitycznych podkreśla się, że jest to możliwe w sytuacji, gdy wyniki wykładni językowej w sposób rażący naruszają określone podstawowe wartości 30. Na gruncie koncepcji derywacyjnej wskazuje się ponadto pięć sytuacji, kiedy jest to niedopuszczalne 31. W ramach ujęć hermeneu- 29 Np. J. Stelmach, Współczesna, s , T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] P. Winczorek (red.), Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s K. Płeszka, Językowe znaczenie tekstu prawnego jako granica wykładni, [w:] M. Zirk-Sadowski (red.), Filozoficzno-teoretyczne problemy sądowego stosowania prawa, Łódź 1997, s. 69 i n.; M. Zieliński, Wykładnia, s (podobnie w wyd. I, Warszawa 2002, s. 324); K. Płeszka, Wykładnia rozszerzająca, Warszawa Zob. na ten temat też: T. Spyra, Granice wykładni prawa, Kraków 2006; M. Smolak, Niezawisłość sędziowska a wykładnia funkcjonalna, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2007, nr Gdy dotyczy to: (1) treści jednoznacznie językowo sformułowanej definicji legalnej, (2) treści jednoznacznego językowo przepisu wyznaczającego zakres podmiotów wyposażonych w kompetencje, (3) jednoznacznego językowo przepisu przyznającego określone uprawnienia obywatelom, (4) jednoznacznego językowo przepisu zachowującego w mocy przepisy uchylonego aktu,

20 20 Rozdział 1 tycznych oraz ujęć argumentacyjnych nie zajmuje się we wskazanej kwestii jednoznacznego stanowiska Odpowiadając na kolejne (c) z postawionych na wstępie pytań należy zauważyć, że poglądy co do tego, jakie czynności składają się na wykładnię funkcjonalną stanowią pochodną przyjmowanych (chociażby implicite) twierdzeń charakteryzujących strukturę szeroko pojętego kontekstu pragmatycznego tekstu prawnego, który za Jerzym Wróblewskim nazywany jest kontekstem funkcjonalnym. Sam Jerzy Wróblewski nie sformułował określonej rozwiniętej, systematycznej charakterystyki tego kontekstu, ograniczając się do wyróżnienia pewnych grup elementów i zaznaczenia, że nie stanowią one zamkniętego katalogu. W nauce czasami podkreśla się niejednorodność wskazanego kontekstu. Bez wątpienia charakterystyka tego kontekstu jest w sposób bardzo istotny uzależniona od przyjmowanej wizji procesu wykładni jako całości. Jakkolwiek by jednak nie charakteryzować elementów wskazanego kontekstu bezsporne wydaje się, że dzielą się one na dwie grupy elementy deskryptywne oraz elementy ewaluatywne. Elementy deskryptywne to różnego typu przekonania, w kontekście których formułowany lub odczytywany jest tekst prawny. Natomiast elementy ewaluatywne to różnego typu wartości (stany rzeczy oceniane przez kogoś pozytywnie), w kontekście których formułowany lub odczytywany jest tekst prawny. Szczególnym rodzajem wartości są cele regulacji prawnych, a więc oceniane pozytywnie stany rzeczy, których osiągnięciu ma służyć dana regulacja. Wskazane dwie grupy elementów są istotne z punktu widzenia dokonywania wykładni funkcjonalnej i będą w niniejszym opracowaniu niekiedy w skrócie określane mianem elementów funkcjonalnych. Żadne z ujęć nie neguje występowania obu (deskryptywnych i ewaluatywnych) wskazanych rodzajów elementów, a co za tym (5) jednoznacznego językowo przepisu modyfikującego treść jakiegoś innego przepisu (wedle paremii exceptiones non sunt extendendae). M. Zieliński, Wykładnia, s i 343 (podobnie w wyd. I, Warszawa 2002, s. 232 i 324).

21 Zagadnienia wstępne 21 idzie przewiduje przynajmniej możliwość ich uwzględniania w procesie wykładni. Można powiedzieć, że na takim poziomie ogólności istnieje na gruncie różnych ujęć wykładni zgoda. Różnice pojawiają się jednakże przy bardziej szczegółowej charakterystyce wskazanych elementów i odpowiadających im czynności interpretacyjnych. W związku z powyższym przejść należy do czwartego (d) ze wskazanych na wstępie pytań czy istnieje dostateczny stopień zgody, co do tego, w jaki sposób należy dokonywać czynności składających się na wykładnię funkcjonalną Charakterystyka sposobu dokonywania czynności składających się na wykładnię funkcjonalną w zasadniczej mierze wyznaczana jest przez odpowiedzi na następujące pytania: (I) czyja wiedza merytoryczna ma być uwzględniana w procesie wykładni funkcjonalnej, a także czyje wartości mają być uwzględniane w tym procesie; (II) czy, i ewentualnie w jaki sposób, wiedza merytoryczna i wartości mają być obiektywizowane; (III) w jaki sposób rozstrzygać konflikt wartości; (IV) czy wiedza merytoryczna i wartości uwzględniane w procesie wykładni funkcjonalnej mogą się zmieniać. Pytania te są ściśle ze sobą powiązane W odniesieniu do pierwszego (I) z postawionych wyżej pytań należy zauważyć, że dla wszystkich ujęć osadzonych w podejściu pozytywistycznym, a takie podejście wciąż dominuje w polskiej kulturze prawnej, odpowiedź na nie jest oczywista chodzi o wiedzę merytoryczną oraz cele i inne wartości przypisywane prawodawcy, nie zaś interpretatorowi lub jakimś innym podmiotom. Podejście takie może być pozornie trudne do pogodzenia np. z postulatem uwzględniania ocen i reguł funkcjonujących w kulturze, czy też wiedzy związanej z nowymi zjawiskami cywilizacyjnymi pojawiającymi się w obszarach regulowanych przez starsze akty normatywne. Trudność taka ma jednak miejsce tylko wtedy, gdy przez prawodawcę rozumie się prawodawcę faktycznego. Nowoczesne podejście pozytywistyczne wykształciło jednakże charakterystyczne pojęcie prawodawcy tzw. prawo-

22 22 Rozdział 1 dawcy racjonalnego. Ogromną zasługę w ukształtowaniu podstaw metodologicznych takiego pojmowania prawodawcy przypisać należy prawniczej koncepcji interpretacji humanistycznej 32, w szczególności polega ona na wskazaniu kontrfaktycznego charakteru odpowiednich założeń o racjonalnym prawodawcy. Wskazane pojmowanie prawodawcy racjonalnego zostało przejęte przez derywacyjną koncepcję wykładni, rozwinięte i wykorzystane dla ukształtowania między innymi funkcjonalnych dyrektyw wykładni 33. Odmiennej odpowiedzi na wskazane pytanie udziela się w ramach ujęć hermeneutycznych oraz w ramach argumentacyjnych ujęć wykładni. Ujęcia hermeneutyczne traktują wykładnię jako proces, w którym w sposób twórczy bierze udział interpretator. Dlatego też jego wiedza merytoryczna i wartości, a raczej wiedza i wartości akceptowane w ramach wspólnoty kulturowej lub interpretacyjnej, do której należy, są w dużej mierze podstawą przeprowadzania interpretacji. Czasami wskazuje się także aktywny, twórczy udział interpretatora w ustalaniu treści tych wartości 34. Natomiast na gruncie argumentacyjnego podejścia do wykładni prawa odpowiedź na omawiane tu pytanie polegałaby na wskazaniu, że podstawą dochodzenia do wyniku wykładni jest wiedza merytoryczna i wartości zgodnie uznawane lub ustalane przez uczestników argumentacji. Mimo zasadniczych filozoficznoprawnych różnic między wskazanymi podejściami a koncepcją prawodawcy racjonalnego wydaje się, że godna podkreślenia jest pewna zbieżność tych ujęć. W każdym przypadku podkreśla się, że mają być to wartości w sposób możliwie jak najbardziej powszechny przyjmowane, posiadające jak najlepsze uzasadnienie na gruncie określonej kultury 32 Zwłaszcza praca L. Nowak, Interpretacja, a także jej konstruktywna krytyka zawarta w W. Lang, L. Morawski, S. Gawrysiak, Interpretacja prawnicza jako szczególny rodzaj interpretacji humanistycznej, Studia Filozoficzne 1975, nr 12, s M. Zieliński, Wykładnia, s Wydaje się, że w taki sposób należy rozumieć tezę M. Zirka-Sadowskiego: ( ) aksjologia okazuje się zadaniem hermeneutycznym, a nie tylko przedmiotem hermeneutyki. M. Zirk-Sadowski, Hermeneutyka, s. 24.

23 Zagadnienia wstępne 23 (ogólnej, jak i prawnej). Stąd też w aspekcie zakresowo-treściowym katalogi wartości ustalane na podstawie tych różnych ujęć byłyby zapewne w wielu przypadkach zbieżne (np. zapewne na gruncie wszystkich wskazanych koncepcji do takich katalogów zaliczono by godność człowieka, a także równość wobec prawa). Niewątpliwie istnieje zdecydowany brak zbieżności między pojęciem racjonalnego prawodawcy a postmodernistyczną refleksją nad prawem, która w pewnym zakresie usiłuje oddziaływać na polskie prawoznawstwo 35. Zważywszy fakt, że z jednej strony w ramach postmodernizmu niedostatecznie odróżnia się realnego prawodawcę od prawodawcy racjonalnego, a ponadto, iż istotą postmodernizmu jest negowanie podstawowych kategorii myśli modernistycznej, w tym różnorako pojmowanej racjonalności, jest to w pewnym sensie naturalne. Niezależnie od całościowej oceny postmodernizmu i jego prawniczych zastosowań należy zauważyć, że formułowane na jego gruncie krytyczne twierdzenia i wskazywane trudności, w szczególności związane z problematyką ustalania wiedzy merytorycznej i wartości w procesie stosowania prawa 36, mogą być, w ramach dotychczasowych ujęć analitycznych, hermeneutycznych oraz argumentacyjnych, traktowane jako wyzwania domagające się dalszej pogłębionej refleksji. W dalszej części pracy takiej refleksji zostanie poddany sposób wykorzystywania założenia o racjonalności prawodawcy w ramach kontroli spójności pionowej systemu prawnego (zob. podsumowanie rozdziału II) W tym miejscu można przejść do kolejnego (II) z zagadnień czy, i ewentualnie w jaki sposób, wiedza merytoryczna i wartości wykorzystywane w procesie wykładni funkcjonalnej mają być obiektywizowane. Na wstępie należy zauważyć, że na gruncie współczesnych polskich ujęć wykładni nie neguje się explicite samej potrzeby obiek- 35 Widać to m.in. na przykładach takich publikacji jak L. Morawski, Teoria prawodawcy racjonalnego, s , a także prac zawartych w zbiorze Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Ponowoczesność, M. Błachut (red.), Wrocław Zwięźle wskazuje je A. Sulikowski, Współczesny paradygmat sądownictwa konstytucyjnego wobec kryzysu nowoczesności, Wrocław 2008, s

24 24 Rozdział 1 tywizacji 37. Niewątpliwie jednym z warunków uzyskania wskazanej obiektywizacji jest wskazanie dopuszczalnych źródeł, z których można czerpać odpowiednie informacje. W nauce z reguły nie poszukuje się takiego sposobu obiektywizacji, który polegałby na wykazaniu, że określone przekonania oraz wartości były rzeczywiście uznawane przez osoby będące faktycznymi twórcami aktu normatywnego, a co za tym idzie w większości sceptycznie traktuje się korzystanie z uzasadnień projektów aktów normatywnych oraz materiałów dokumentujących proces legislacyjny (sprawozdań komisji kodyfikacyjnych, protokołów obrad izb lub komisji parlamentarnych itp.). Jeśli nawet dopuszcza się ich stosowanie, to traktuje się je jako źródła pomocnicze oraz zaleca przy ich wykorzystaniu daleko posuniętą ostrożność 38. Choć nie precyzuje się na czym owa ostrożność ma polegać. Poszukując więc sposobu obiektywizacji wiedzy merytorycznej oraz wartości w większości poszukuje się określonych zewnętrznych w stosunku do realnego prawodawcy kryteriów. Jeśli chodzi o wiedzę merytoryczną to niejako naturalne jest odwołanie się w tym zakresie do poszczególnych nauk. Stąd też w ramach koncepcji derywacyjnej przyjmuje się, że wiedzę merytoryczną należy ustalać tak, by była ona na najwyższym aktualnie poziomie, zarówno co do podstaw teoretycznych, jak i jej aplikacji praktycznych (jest to konsekwencją przyjęcia założenia o racjonalności intelektualnej prawodawcy) 39. Źródłem informacji na ten temat mają być publikacje z określonego zakresu, ponadto dopuszcza się także powołanie na potrzeby interpretacji biegłego w określonym zakresie Choć zapewne potrzeba taka zostałaby zanegowana przez autorów prezentujących podejście konsekwentnie postmodernistyczne. 38 Np. S. Grzybowski, Wykładnia w zakresie prawa cywilnego (rozdział V) w: System prawa cywilnego, tom I, Warszawa 1985, s. 174; B. Brzeziński, Wykładnia celowościowa w prawie podatkowym, Kwartalnik Prawa Podatkowego 2000, nr 1, s M. Zieliński, s. 297, Zob. na ten temat M. Zieliński, Rola ekspertów w wykładni tekstów prawnych, referat wygłoszony na I Kongresie Nauk Sądowych, Warszawa, 27 XI 2010 r. (w druku).

25 Zagadnienia wstępne 25 Niesporne wydaje się korzystanie w odpowiednim zakresie z ustaleń nauk przyrodniczych, jednakże korzystanie z ustaleń nauk społecznych uważane jest przez niektórych autorów za problematyczne, przede wszystkim ze względu na istotne trudności metodologiczne, z jakimi borykają się te nauki. W związku z tym uznaje się, że posługiwanie się wiedzą potoczną (nienaukową) jest usprawiedliwione zasadą ekonomii myślenia 41. Warto zauważyć, że w takiej sytuacji źródłem odpowiednich elementów stawałby się sam interpretator, a ściśle rzecz biorąc proces nabywania przez niego wiedzy potocznej (codzienne obcowanie ze światem). Niewątpliwym dobrem wspólnym w zakresie obiektywizacji wartości (w tym również celów) jest uznanie, że uzasadnia ją: (1) powszechność uznawania określonej wartości na gruncie naszej kultury (ogólnej lub prawnej); (2) deklaracja ustrojodawcy co do podstawowego charakteru określonej wartości przez wskazanie jej w przepisach Konstytucji (zwłaszcza przepisach początkowych i dotyczących wolności i praw człowieka i obywatela); (3) deklaracje prawodawcy co do celu, który ma zostać osiągnięty lub innej wartości, która ponadto ma być uwzględniona, zamieszczone w preambule do określonego aktu normatywnego (zwłaszcza Konstytucji). Żadna z koncepcji wykładni nie neguje tych ustaleń. Należy zauważyć, że źródłami określonych informacji w takich sytuacjach są tekst przepisów prawnych oraz tekst preambuł. Trudno określić co ma stanowić takie źródło w sytuacji (1) powszechności uznawania określonej wartości na gruncie naszej kultury (ogólnej lub prawnej). Trudność ta powiększa się, gdy weźmie się pod uwagę zmianę kontekstu społeczno-kulturowego 42. Należy dodać, że w literaturze wskazuje się także na pewien charakterystyczny sposób wyprowadzania celów i wartości 41 K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpretacyjnych przez ich konsekwencje, Kraków 1996, s Zob. na ten temat M. Smolak, Zmiana paradygmatu interpretacyjnego w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny 1998, z. 3 4.

26 26 Rozdział 1 z przepisów prawnych, który można określić mianem redukcyjnego. Sposób ten polega na pewnego rodzaju rozumowaniu wyjaśniającym, w ramach którego przyjmuje się, że przepisy, które w sposób nie budzący wątpliwości formułują jednoznaczne normy postępowania zostały wydane dla realizacji określonych celów lub wartości, co pozwala na określenie pewnego ich katalogu, a następnie wykorzystaniu go w ramach wykładni funkcjonalnej W odniesieniu do trzeciego (III) ze wskazanych pytań w jaki sposób rozstrzygać konflikt wartości należy zauważyć, że niewątpliwie ważnym składnikiem wspólnego dorobku jest sam fakt, iż dostrzega się możliwość istnienia konfliktu między wartościami lub celami uwzględnianymi w procesie wykładni funkcjonalnej, a co za tym idzie dostrzega się konieczność wskazywania sposobu rozstrzygania takiego konfliktu przez preferowanie określonych wartości lub celów względem innych. Jeżeli chodzi o teoretyczne ujmowanie sposobu rozstrzygania takich konfliktów, to w nauce występują w tym zakresie pewne niejasności wymagające uporządkowania. Przede wszystkim należy rozważyć w jakiej relacji pozostaje zagadnienie konfliktu wartości do często ostatnio rozważanego w literaturze zagadnienia kolizji zasad prawa (przede wszystkim konstytucyjnych zasad prawa). Kwestia stosunku omawianego tutaj zagadnienia do zagadnienia kolizji zasad jest istotna z punktu widzenia rozróżniania wykładni funkcjonalnej oraz wykładni systemowej. Jeśli kwestia kolizji zasad miałaby być w ogóle traktowana jako problem z zakresu wykładni, to jak się wydaje, mieściłaby się raczej w ramach wykładni systemowej niż funkcjonalnej. Zagadnienie kolizji zasad rozważane jest w literaturze jako konsekwencja przyjęcia (za autorami zagranicznymi, przede wszystkim R. Dworkinem i R. Alexym) pewnego sposobu pojmo- 43 Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s Należy zwrócić również uwagę, że w świetle przeprowadzonych w latach osiemdziesiątych badań orzecznictwa Sądu Najwyższego zauważono, iż również w praktyce orzeczniczej wyprowadza się cele i wartości w sposób redukcyjny. Zob. T. Gizbert-Studnicki, Wykładnia celowościowa, Studia Prawnicze 1985, z. 3 4.

27 Zagadnienia wstępne 27 wania zasad prawa. Upraszczając, pomijając niejasności oraz różnice w ujęciach poszczególnych autorów, można powiedzieć, że w tym nurcie refleksji zasady są pojmowane jako pewne, będące podstawą decyzji stosowania prawa, przepisy prawne, które nie wyznaczają bezpośrednio treści tych rozstrzygnięć, wskazują natomiast pewne racje którymi powinien kierować się organ stosujący prawo. Podkreślany jest również ścisły związek zasad z wartościami, które mają chronić czy realizować. W literaturze rozważano relację zachodzącą między zasadami prawa, pojmowanymi zgodnie z koncepcją R. Alexego, a regułami preferencji wartości wykorzystywanymi w procesie wykładni 44. K. Płeszka pojmuje zasady jako nakazy optymalizacyjne, które mogą być spełnione w mniejszym lub większym stopniu, zaś stopień ich realizacji zależy od faktycznych oraz prawnych możliwości. Autor przyjmuje, że tak pojmowane zasady jako nakazy optymalizacji wartości są źródłem reguł preferencji. Ponadto Autor odwołując się do koncepcji wykładni operatywnej przyjmuje, że kolizja między wartościami rozstrzygana jest in concreto, dla określonego przypadku wymagającego rozstrzygnięcia. Nie wdając się w bardziej szczegółową analizę takiego ujęcia należy zauważyć tylko, że w sensie ścisłym źródłem reguł preferencji przy tym podejściu byłyby nie tyle same zasady, co raczej wyniki dokonanego procesu wyważenia zasad w danym przypadku. Tak więc rozstrzygnięcie kolizji zasad przez odpowiednie ich wyważenie będzie się przekładało na odpowiednią regułę preferencji wartości. W niniejszym opracowaniu przyjmuje się odmienne podejście do omawianego problemu, które w pewnym sensie jest odwróceniem wskazanego wyżej ujęcia. Zgodnie z prezentowanym tutaj ujęciem to reguły preferencji wartości są źródłem wskazującym, w jaki sposób rozstrzygać ewentualną tzw. kolizję zasad. Przyjmując, zgodnie z pewną tradycją ukształtowaną w polskiej kultu- 44 K. Płeszka, Reguły preferencji w prawniczych rozumowaniach interpretacyjnych, [w:] Studia z filozofii prawa, t. 2, Kraków 2003, s

28 28 Rozdział 1 rze prawnej 45 a odmienną od wskazanych ujęć przyjmowanych za autorami zagranicznymi, że zasady są normami postępowania, usunięcie ich ewentualnego konfliktu będzie następować w drodze wykładni przez odpowiednie sformułowanie ich zakresów zastosowania lub normowania. Przepisy zawierające zasady podlegają, jak inne, regułom wykładni, w tym wykładni funkcjonalnej. To właśnie w toku wykładni funkcjonalnej przyjmuje się określoną preferencję wartości, co pozwala przyjąć taką treść zasady (czy zasad), przy której żadna kolizja nie występuje. Przy takim ujęciu nie ma problemu kolizji zasad, istnieje natomiast problem konfliktu wartości 46. Problem ten jest problemem z zakresu wykładni funkcjonalnej. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że z poglądem upatrującym źródła rozstrzygania konfliktu między wartościami w zasadach prawa, związany jest pogląd, że interpretator powinien ograniczyć się do przyjęcia określonych relacji preferencji między wartościami w danym rozstrzyganym przypadku nie dążąc do ustalenia abstrakcyjnej hierarchii wartości, ponieważ ustalenie takiej hierarchii nie jest możliwe 47. Chodzi o taką hierarchię, która przesądzałaby o rozstrzygnięciu wszystkich dających się pomyśleć konfliktów dóbr. Pogląd ten przeciwstawiany jest, przez jego autorów (którzy określają go mianem nieuniwersalistycznego ), rozwiązaniom jakoby uniwersalistycznym przyjmowanym przez koncepcję derywacyjną oraz koncepcję semantyczną-intensjonalną (choć w innej formie wyrażanym przez każdą z tych koncepcji). Wydaje się jednak, że, przynajmniej w stosunku do koncepcji derywacyjnej, to przeciwstawienie jest zbyt ostre. Na gruncie koncepcji derywacyjnej przyjmuje się bowiem, że interpretator powi- 45 Zob. na ten temat S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa Tak przyjmuje również M. Zieliński. Zob. M. Zieliński, Zasady i wartości konstytucyjne, referat wygłoszony na LII Zjeździe Katedr Prawa Konstytucyjnego, Międzyzdroje, V 2010 r. (w druku). 47 T. Gizbert-Studnicki, Konflikt dóbr i kolizja norm, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1989, z.1, s. 1 15; K. Płeszka, Reguły preferencji w prawniczych rozumowaniach interpretacyjnych, [w:] Studia z filozofii prawa, t. 2, Kraków 2003, s ; tenże, Uzasadnianie, s. 165 i n.

29 Zagadnienia wstępne 29 nien odwoływać się do hierarchii celów i wartości globalnej lub partykularnej relewantnej do rozważanego problemu 48. Nie formułuje się jednak bezwzględnego wymogu ustalenia globalnej hierarchii wartości. Dopuszcza się możliwość poprzestania na hierarchii partykularnej. Nie charakteryzuje się również globalnej hierarchii jako hierarchii przesądzającej o rozstrzygnięciu wszystkich dających się pomyśleć konfliktów dóbr. Należy w tym miejscu zauważyć, że również w ramach wskazanego poglądu nieuniwersalistycznego przyjmuje się m.in., że relacje hierarchiczne zachodzące in abstracto pomiędzy uwzględnianymi dobrami winny zostać w prawidłowy sposób ustalone. To ustalenie ma być jednym z wyznaczników przyjęcia określonych relacji preferencji między wartościami w pewnym, wymagającym rozstrzygnięcia przypadku. Poza tym uwzględnia się również stopień naruszenia kolidujących ze sobą dóbr zgodnie ze schematem: im wyższy jest stopień naruszenia jednego z dóbr, tym ważniejsze musi być zrealizowanie drugiego dobra. Z kolei na gruncie koncepcji derywacyjnej interpretator powinien zrekonstruować i uwzględnić odpowiedni fragment systemu wartości przypisywanego prawodawcy, na gruncie tej koncepcji nie twierdzi się jednak, że jest to jedyny czynnik przesądzający o wyniku wykładni funkcjonalnej. Trudno w ramach niniejszego opracowania szczegółowo analizować wskazane ujęcia oraz sam omawiany przez nie problem. Wydaje się jednak, że w omawianym zakresie również można wskazać pewien obszar wspólnego dorobku. Można uznać, że jest nim wymóg ustalenia wzajemnych relacji hierarchicznych między wartościami pozostającymi w konflikcie w sytuacji polegającej na dokonywaniu interpretacji określonych przepisów Odpowiedź na czwarte (IV) z postawionych wyżej pytań czy wiedza merytoryczna i wartości uwzględniane w procesie wykładni funkcjonalnej mogą się zmieniać sprowadza się do ustalenia, czy na gruncie współczesnych polskich ujęć wykładni 48 M. Zieliński, Wykładnia, s. 304 i n.

30 30 Rozdział 1 akceptuje się podejście adaptacyjne, czy też historyczne (w rozumieniu wprowadzonym przez J. Kmitę i L. Nowaka) 49. W ogólnej koncepcji interpretacji humanistycznej wyróżnia się dwa przeciwstawiane sobie typy interpretacji interpretację adaptacyjną oraz interpretację historyczną. Interpretacja historyczna zmierza do przypisania określonej czynności kulturowej sensu na gruncie systemu kulturowego (wiedzy, preferencji) interpretatora w momencie dokonywania przez niego interpretacji, przeciwstawiając ją jednocześnie interpretacji historycznej jako skierowanej na ustalenie wiedzy i preferencji realnego autora określonej czynności 50. W tym miejscu warto zwrócić uwagę nadto, że istota różnicy między interpretacją adaptacyjną a historyczną przejawia się nie w tym, że w przypadku interpretacji historycznej nie stosuje się założenia (w zasadzie założeń) o racjonalności autora określonej czynności, zaś w przypadku interpretacji adaptacyjnej stosuje się owo założenie, lecz w tym, że w przypadku interpretacji historycznej wszystkie składowe założenia o racjonalności mogą zostać uchylone, natomiast w przypadku interpretacji adaptacyjnej nie. W niniejszym opracowaniu przyjmuje się, że odróżnienie interpretacji adaptacyjnej i interpretacji historycznej jest bardziej ogólnym, i jednocześnie bardziej precyzyjnym, wyrażeniem różnicy, która w nauce o wykładni prawa tradycyjnie wyrażana była przez odróżnienie wykładni statycznej oraz wykładni dynamicznej 51 i jest ono coraz częściej stosowane w dyskusji nad stosowaniem i wykładnią prawa 52. Odróżnienie między interpretacyjną adaptacyjną a interpretacją historyczną staje się jeszcze bardziej klarowne jeżeli odniesie się je do niezwykle istotnego pojęcia momentu interpretacyjnego tj. momentu do którego odniesiona jest interpretacja, który to moment nie musi pokrywać się 49 O odróżnieniu interpretacji historycznej i interpretacji adaptacyjnej zob. J. Kmita, L. Nowak, O racjonalizującym charakterze badań humanistycznych, Studia Filozoficzne 1969, nr 5 (55), s Tamże. 51 O odróżnieniu koncepcji dynamicznych i statycznych zob. np. J. Wróblewski, Wykładnia prawa, [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979, s. 407 i n. 52 Odróżnienie to stosuje np. L. Leszczyński w: tenże, Zagadnienia, s. 135.