Wstęp. Aniołowie chyba dlatego są aniołami, że widzą w nas więcej dobrego niż ludzie złego. Ks. Jan Twardowski

Transkrypt

1 6 SPIS TREŚCI Archaniołowie Święty Michał Archanioł Święty Gabriel Archanioł Święty Rafał Archanioł Aniołowie Stróże Modlitwy anielskie Bez aniołów nie ma Pisma Świętego, czyli Jan Paweł II o aniołach Anioły w życiu świętych i mistyków Aniołowie w tradycji ludowej, sztuce, literaturze Aniołowie w naszym życiu Ezoteryczny świat aniołów Leksykon Bibliografia

2 Wstęp Aniołowie chyba dlatego są aniołami, że widzą w nas więcej dobrego niż ludzie złego. Anioły są bytami fascynującymi, ale wciąż szczelnie okrytymi tajemnicą, niepoznawalnymi, częściowo dlatego tak nas intrygują. Jakby na przekór temu staramy się o nich mówić w sposób jak najbardziej konkretny. Powstają prace naukowe na temat aniołów w literaturze, sztuce, folklorze. Ludzkie pragnienia nadawania imion oraz chęć objaśniania wszystkiego przez rozum zaowocowały powstaniem angelologii, czyli nauki o aniołach. Powinniśmy jednak zdawać sobie sprawę, że natury anielskiej umysł ludzki nie może do końca przeniknąć. Chociaż intuicyjnie odczuwamy obecność aniołów w naszym życiu, muszą nam wystarczyć pewne ogólne ustalenia dotyczące ich istoty. Zbyt daleko idące hipotezy natury metafizycznej są bowiem niesprawdzalne empirycznie. O aniołach wiadomo tyle, ile udało się odczytać ze świętych ksiąg największych religii świata. Wiedza ta jest nie tylko umowna, ale również niepełna. W zasadzie dowiadujemy się o aniołach z duchowych przeżyć, wewnętrznych doświadczeń i przekazów innych osób. Kościół katolicki odrzuca wszelkie dokładniejsze wnikanie w istotę i działanie aniołów oraz wszelką ludzką ciekawość, skłaniającą człowieka do przekonania, iż posiadł całkowitą wiedzę na ich temat. Jeśli jednak potraktujemy naukę Kościoła poważnie, mamy pełne prawo mówić o aniołach, przez które Bóg ukazuje nam swą bliskość, przez które na nas Ks. Jan Twardowski

3 8 WSTĘP wpływa. Kiedy wraz z teologią pojmujemy anioły jako stworzone istoty duchowe, wówczas konkretyzuje się w nich boska zbawienna bliskość i stworzona przez Niego doświadczalna rzeczywistość. Nie musimy wierzyć w anioły. Nie są one jak pisze benedyktyn, ojciec Anzelm Grün przedmiotem naszej wiary. Wierzyć możemy jedynie w Boga. Jednak za pośrednictwem aniołów może się skonkretyzować i skondensować wiara w Jego miłość. Mam nadzieję, że książka przybliży Państwu anielską tematykę i pobudzi do przemyśleń na temat duchowego wymiaru rzeczywistości i refleksji nad własnymi duchowymi przeżyciami. Barbara Jakimowicz-Klein

4 Aniołowie w różnych religiach Od tysięcy lat istoty niebiańskie, pośredniczące między rzeczywistością stworzoną a rzeczywistością boską, pojawiały się pod różnymi imionami i postaciami w wielu religiach, mitologiach i filozofiach. Obdarzone rozmaitymi atrybutami i cechami miały strzec, chronić, sądzić i uzdrawiać ludzi. Istoty podobne do chrześcijańskich aniołów występowały w starożytnym Egipcie, w Mezopotamii i Azji Mniejszej, w wielkich religiach Dalekiego Wschodu (braminizm, buddyzm, hinduizm), w mitologii chińskiej i rozwiniętych kulturach Ameryki prekolumbijskiej oraz przedchrześcijańskiej Europy. W religiach politeistycznych linia graniczna oddzielająca te niezwykłe istoty od samej boskości jest często płynna, staje się ona natomiast wyraźna w religiach monoteistycznych. Różne świadectwa literackie i religijne związane ze światem aniołów świadczą o wzajemnych wpływach między różnymi kulturami i religiami. W religiach politeistycznych asyryjskiej, babilońskiej, egipskiej, irańskiej, greckiej, etruskiej, rzymskiej jest mowa nie tylko o dobrych i złych bóstwach, ale także o ich pośrednikach. Wśród nieskończonej liczby duchów dobrych i złych są takie, które podtrzymują porządek świata, mają jakiś związek z człowiekiem, są obdarzone cechami wykraczającymi poza ludzkie doświadczenie. Pierwsze znamiona postaci anioła można odkryć w religiach Mezopotamii, gdzie każda istota boska miała swoich heroldów uskrzydlone stworzenia zstępujące z niebios na ziemię i pełniące funkcję posłańców. W astrologii babilońskiej ciała niebieskie pojmowano jako żyjące istoty. Czczono

5 10 ANIOŁOWIE W RÓŻNYCH RELIGIACH jako bóstwa siedem planet. Istniały też bóstwa lokalne, będące dworem, pełnomocnikami najwyższego bóstwa. Były opiekunami miast, grup, osób. U Babilończyków żywa była idea bóstw opiekuńczych przypisanych każdemu człowiekowi: nadnaturalnych istot, które wstawiały się za człowiekiem u bogów, opuszczały go, jeśli źle postępował, a wracały i wybaczały mu, kiedy wyrażał skruchę. Występująca w Starym Testamencie nazwa cherub, cherubin, jest zapożyczeniem z wierzeń babilońskich. Asyryjski kerub to duch opiekuńczy przedstawiany na płaskorzeźbach bram i pałaców. Posiadał on skrzydła, ludzką twarz i ciało byka. Wierzono, że keruby wstawiają się za człowiekiem u bogów. Wyobrażenia duchowych opiekunów poszczególnych ludzi zostały wykorzystane z pewnymi modyfikacjami przez Hetytów i Persów, a także przez autorów biblijnych, szczególnie dotyczy to okresu niewoli babilońskiej (Ezechiel, Daniel). Można więc stwierdzić, że idea aniołów pojawiła się najwcześniej w Azji Mniejszej, tej antycznej kolebce cywilizowanego świata, i rozciągnęła się na zachód, gdzie wieki później skrzydlata grecka Nike została przetransformowana w renesansowe anioły; takie, jakie mamy przed oczami, gdy myślimy o nich dzisiaj. U Persów świat duchowy podzielony był na dwie części, obracające się wokół dwóch władców, różnych i sobie przeciwstawnych, według zasady dobra i zła. Władca dobra był otoczony pewną kategorią istot boskich, zwanych fravashi, pod wieloma względami przypominających anioły. Każdemu człowiekowi towarzyszyła jedna z takich istot, chroniąca go w walce z demonami. W tradycjach Dalekiego Wschodu spotykamy istoty anielskie i demoniczne, które tworzą szerokie i złożone kosmogonie. Świadczy o tym również bogata ikonografia pokrywająca hinduskie świątynie: obok bogiń i bogów przedstawione są anioły i demony, nimfy, bóstwa powietrzne i potwory ziemskie. W hinduizmie boskim posłańcem jest Agni (ogień ofiarny) oraz Angrias półbogowie należący do wieszczów,

6

7

8 ANIOŁOWIE W RÓŻNYCH RELIGIACH 13 a pełniący jednocześnie funkcje posłańców. Bóstwem pomyślności jest Ganesa, syn Siwy. W Wedach występują opiekuńcze istoty duchowe Gandharvas, które przypominają aniołów stróżów. W pierwotnej religii Chin (tzw. religia nieba) występowały duchy niebieskie, do których należało utrzymywanie porządku w przyrodzie, duchom tym nadawano postać ludzką lub zwierzęcą. Drugą grupę tworzyły duchy ziemskie, opiekujące się życiem rodzinnym, rolnictwem itd. Buddyzm i braminizm głoszą wiarę w liczne stworzenia pośrednie przyjacielsko lub wrogo nastawione do człowieka. W starożytnym Egipcie duchami opiekuńczymi świątyń i pałaców były sfinksy. Rzadszą odmianą były sfinksy uskrzydlone. Ich podobizny zdobiły trony faraonów i wejścia do świątyń. Dla religii egipskiej charakterystyczne są istoty podobne do aniołów, a pewne założenia tej religii przypominają odpowiednie aspekty chrześcijaństwa. Zmarli byli sądzeni przez Ozyrysa i 42 sędziów Królestwa Zmarłych, ich dusze ważono na szalach, tak jak to czyni św. Michał. Znane są nagrobne malowidła, ukazujące uskrzydloną Izydę (czy była aniołem śmierci?), otulającą skrzydłami do snu swych wyznawców, albo mającego pierścień wieczności Ba sokoła z ludzką głową, unoszącego się nad mumią faraona. Skrzydlate istoty w starożytnych kulturach nie zawsze były narzędziami boskiej sprawiedliwości, zesłanymi z niebios. Mogły pojawiać się ze świata podziemnego i przyjmować postać jak np. w wyobrażeniach etruskich (pod wpływem kultur bliskowschodnich) straszliwych stworów o zwierzęcych cechach, czasami trzymających węże. Kulturę grecką i rzymską cechowała obfitość boskich i półboskich stworzeń, które przypominały przynajmniej zewnętrznie anioły. Byli wśród nich posłańcy, istoty skrzydlate i uosobienia pojęć abstrakcyjnych. W mitologii greckiej, a szczególnie w kopalni informacji, jaką są poematy homeryckie, znajdujemy boskie postaci pełniące podobne funkcje do aniołów w naszej tradycji religijnej. Grecki angelos to naj-

9 14 ANIOŁOWIE W RÓŻNYCH RELIGIACH częściej ziemski posłaniec, niekiedy o dużych pełnomocnictwach. Atena zachowuje się w sposób niezwykle podobny do naszych wyobrażeń o aniele stróżu. Agamemnon otrzymuje boską pomoc we śnie pojawia mu się Nestor, który określa siebie jako posłańca Zeusa. W greckiej mitologii duchy są odpowiedzialne za poszczególne królestwa natury: driady, duchy leśne, nimfy, najady, tyfony. Znana była skrzydlata bogini zwycięstwa Nike. Ze skrzydłami przedstawiano także wiele innych bóstw, np. Erosa. W religiach politeistycznych trudno jest odróżnić bóstwa od pośredników. Bywają postaci, które odgrywają podwójną rolę, jak Hermes greckie bóstwo i wysłannik bogów czy Atena. Odyseusz w Odysei często wspomagany jest za ich pośrednictwem przez Zeusa. Filozofowie starożytnej Grecji również wspominają o aniołach. Platon pisał o licznych istotach pośrednich, żyjących między niebem i ziemią. Jest wśród nich Eros, półbóg ze starożytnych mitów, często występujący w poematach homeryckich. Jego zadaniem było tłumaczenie i przekazywanie bogom wiadomości od ludzi oraz ludziom od bogów. Wierzenia rzymskie wspominają m.in. o duchach larach opiekunach domów, rodzin, posiadłości i rozdroży, wyobrażanych pod postacią młodzieńców w krótkich szatach, z rogiem obfitości w dłoni. Jednakże skrzydlate istoty ze świata grecko-rzymskiego nie miały takiego duchowego znaczenia ani nie pełniły takich funkcji jak anioły w religii judeochrześcijańskiej. W religiach animistycznych Afryki, Azji i Oceanii, gdzie wspólną cechą jest wiara w Boga najwyższego, ma On do dyspozycji wysłanników lub reprezentantów. Także Indianie często powierzają swoją modlitwę aniołowi, który zanosi ją do Wielkiego Ducha. Praktyki szamańskie mają związek ze skrzydlatymi istotami, chociaż często przyjmują one kształt orłów, kruków czy duchów, dla których nie znajdujemy odpowiedników w chrześcijańskiej ikonografii. W Europie przedchrześcijańskiej także znane były wyobrażenia duchów. W mitologii celtyckiej świat duchów współ-

10