Chaim Perelman. Joanna Kiereś-Łach

Transkrypt

1 Człowiek w Kulturze 23 Joanna Kiereś-Łach Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Chaim Perelman Chaim Perelman przyszedł na świat 20 maja 1912 r. w Warszawie. Jego rodzicami byli Abraham Perelman i Lea z domu Garbownik. W 1924 r. wraz z rodziną wyemigrował do Belgii, gdzie po 11 latach uzyskał obywatelstwo. Pierwsze lata życia Chaima Perelmana są pomijane w jego biografiach. Opis wykształcenia, jakie odebrał w młodości, rozpoczyna się od wzmianki na temat szkoły średniej, w której jednym z elementów był kurs z retoryki. W Belgii dwa ostatnie lata szkoły średniej nazywano tradycyjnie Poezją i Retoryką. Uczniowie przygotowujący się do egzaminu kończącego szkołę średnią musieli dokładnie przestudiować Elementy retoryki. Podręcznik ten składał się z dwóch części: pierwsza dotyczyła sylogizmu, druga zaś figur retorycznych. Z problematyką sylogizmu Perelman zetknął się ponownie na studiach, gdy uczestniczył w kursie logiki. Jak sam wspomina, gdy dowiedział się, że logika jest formalną dyscypliną badającą strukturę rozumowania hipotetyczno-dedukcyjnego, usiłował dostrzec związek pomiędzy sylogizmem oraz figurami retorycznymi z ich enigmatycznymi nazwami, które trudno zapamiętać 1. Po ukończeniu szkoły średniej Chaim Perelman rozpoczął studia na Université Libre de Bruxelles. Jego mentorami byli profesorowie Eugène Dupréel oraz Marcel Barzin. Znamienny wpływ na myśl 1 Zob. Ch. Perelman, A New Rhetoric: A Theory of Practical Reasoning, w: Modern and postmodern rhetoric, tłum z jęz. fr. E. Griffin-Collart I O. Bird, w: P. Bizzell and B. Herzberg (Eds. ), The rhetorical tradition, Bedford Books, New York 2001, s

2 348 Joanna Kiereś-Łach społeczną Perelmana miał Dupréel, który głosił, że grupy społeczne powstają w wyniku zbiegu wspólnych wartości, natomiast normy moralne odzwierciedlają sposób, w jaki społeczeństwo ocenia konkretne działania 2. Początkowe badania naukowe Perelmana prowadzone w duchu pozytywizmu logicznego dotyczyły logicznych podstaw sądów wartościujących. Pierwsze publikacje Perelmana ukazały się, gdy miał on niespełna dwadzieścia lat. W 1934 r. uzyskał tytuł doktora w zakresie prawa, a cztery lata później z zakresu filozofii (dysertacja dotyczyła myśli Gottloba Fregego, natomiast promotorem pracy był Marcel Barzin) 3. Perelman został zatrudniony w 1938 r. na stanowisku wykładowcy na Wydziale Filozofii i Literatury Université Libre de Bruxelles. Jego zainteresowania naukowe obejmowały kartezjański racjonalizm, logiczny pozytywizm oraz empiryzm, a także występujące w prawie paradoksy i antynomie. W 1940 r. Perelman opublikował artykuł, w którym dociekał podobieństwa między rozumowaniem naukowym a filozoficznym. Stwierdził w nim, że metoda filozoficzna ma tę samą strukturę logiczną, co naukowa. Polega bowiem na dedukowaniu układu konsekwencji z pewnych zasad i pewnych definicji, a także na zestawianiu tych konsekwencji, na tyle na ile jest to możliwe z faktami (tłum. JKŁ) 4. W wyniku okupacji niemieckiej Perelman musiał w 1940 r. przerwać pracę na uniwersytecie 5. Znakiem powrotu Perelmana do na- 2 Por. Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim Perelman, Southern Illinois University 2010, s.1. 3 Tamże, s Zob. Ch. Perelman, Une Conception de la Philosophie, w: Revue de l Institut de Sociologie 20 (1940), s Rektor Université Libre de Bruxelles zażądał od Perelmana i kilku innych pracowników pochodzenia żydowskiego, aby poddali się anty-semickiemu prawu norymberskiemu i dobrowolnie złożyli wypowiedzenie z pracy. Perelman nie zgodził się na taki układ. Ostatecznie przystał na przerwanie pracy dydaktycznej. Pomimo tego ogromnego afrontu, Perelman nie zaprzestał swej naukowej działalności, w ramach której zajął się zagadnieniem sprawiedliwości oraz retoryki. Dodatkowo zaangażował się w działania oporu cywilnego, wraz ze swoją żoną przystąpił do organizacji o nazwie Comité de Défense des Juifs, funkcjonującej pod egidą Frontu Niepodległości

3 Chaim Perelman 349 uki, który nastąpił w 1945 r., było obszerne dzieło pt. De la justice (rééd. : Justice et raison, Presses Universitaires de Bruxelles, 1963 r.) wielokrotnie cytowane, komentowane i tłumaczone. Trudne doświadczenia życiowe wywarły niewątpliwy wpływ na Perelmana koncepcję sprawiedliwości. Choć z jednej strony jego przemyślenia miały mocne ugruntowanie w klasycznej koncepcji retoryki, logiki i filozofii, to jednak współczesny mu kontekst miał ogromne znaczenie 6. Po wojnie Perelman wznowił swoją działalność naukową. Jego imponujący dorobek oraz nowatorskie koncepcje sprawiły, że został najmłodszym profesorem w historii Uniwersytetu Brukselskiego. Nie zakończył jednak swej działalności społecznej. Perelman wchodził w skład zarządu Hebrew University i był członkiem założycielem stowarzyszenia Belgian Friends w tej instytucji. Dodatkowo pełnił funkcję przewodniczącego Action Committee for Israel, Information and Documentation Center on the Middle East, a także Tribute Committee to Belgian Rescuers. W 1955 r. założył Menoah Association stowarzyszenie organizujące konferencje i wydające miesięcznik poświęcony podtrzymywaniu więzi pomiędzy Żydami mieszkającymi w Belgii i w Izraelu 7. i mającej na celu ocalenie żydowskich dzieci (udało się uratować ich tysiące); zob. Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s. 3; por. Lucien Steinberg, Le Comité de defense des juifs en Belgique, red. de l Université de Bruxelles, 1973 r. Podczas okupacji Perelman mógł dość swobodnie poruszać się w Belgii. Wykorzystywał tę swobodę i wspierał działania organizacji podziemnych, które rozpowszechniały prasę niezależną. Tę względną swobodę niewątpliwie zawdzięczał własnej umiejętności dyplomacji, był bowiem zastępcą przewodniczącego, a później przewodniczącym Association des Juifs en Belgique organizacji mającej na celu podporządkowanie życia Żydów niemieckiej władzy. Biografowie Perelmana są zdania, że choć poniekąd współpracował on z Nazistami, czyli miał też jakby swój udział w deportacji Żydów do obozów zagłady, to jednak wykorzystywał on swą pozycję po to, by pomagać swoim żydowskim kolegom organizując paczki żywnościowe tym, którzy się ukrywali, pomagając uciec tym, którzy zostali zatrzymani i ratując ich od śmierci. Sam bardzo się narażał, jednakże został aresztowany tylko raz i to nie przez Gestapo, ale przez policję. Wypuszczono go po dwóch dniach. zob. Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. 6 Zob. Ch. Perelman, Address Delivered at Ohio State University, r., w: Practical Reasoning in Human Affairs. Studies in honour of Chaim Perelman, ed. by James L. Golden I Joseph Pilotta, Dordrecht: D. Reidel, 1986, s Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s. 4-5.

4 350 Joanna Kiereś-Łach We wczesnych powojennych pracach, Perelman odszedł od założeń racjonalizmu i logicznego pozytywizmu. Jego zdaniem kanony logiki okazują się bezużyteczne i bezskuteczne w świecie, który stał się zły. Zastanawiał się nad istnieniem jakichkolwiek racjonalnych podstaw wyborów podejmowanych przez ludzi każdego dnia, zwłaszcza jeśli powzięte decyzje nie wynikają z konieczności albo oczywistości. Borykał się także z pytaniem, czy istnieją sądy całkowicie dziwaczne, chimeryczne i arbitralne. Perelman profesor prawa, logiki i metafizyki prowadził eklektyczne badania wykraczające poza istniejące dyscypliny akademickie. Jego naukowa spuścizna zawierała nie tylko rozprawy filozoficzne, ale także artykuły dotykające problemów z pogranicza socjologii. Perelman prowadził też dysputy dotyczące postępowania w etyce i logice, a także był autorem publikacji poświęconych prawu międzynarodowemu i badaniom nad światowym pokojem 8. Gdy Perelman miał 49 lat rozpoczął współpracę z Lucy Olbrechts- -Tytecą. Do tego momentu miał już jasno sformułowane poglądy filozoficzne oraz założenia, które przyjmował. Po koniec 1940 r. skrystalizował się także cel, jaki powziął Perelman w swoich filozoficznych rozważaniach, a mianowicie wytworzenie narzędzia umożliwiającego odniesienie sfery wartości do nauk ścisłych 9. Perelman poszukiwał logiki sądów wartościujących, która miałaby odniesienie do praktycznej sfery życia, w której decyzje muszą być podejmowane każdego dnia bez definitywnej oczywistości albo formalnie uzasadnionych dowodów 10. Chaim Perelman wraz z Lucie Olbrechts-Tytecą podjęli próbę wyczerpującej analizy przykładów argumentacji stosowanych przez prawników, filozofów, polityków, dziennikarzy, etyków oraz wszystkich tych, którzy próbowali stworzyć jakąś naczelną regułę mającą zastosowanie w sytuacjach, w których empiryczne dowodzenie oraz 8 Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s Zob. M. Loreau, Rhetoric as the Logic of the Behavioral Sciences, L.I. Watkins I P.D. Brandes, tr, Quaterly Journal of Speech 51(1965), s Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s. 7.

5 Chaim Perelman 351 logika formalna zawodziły. Inspiracją, z której czerpali była koncepcja Fregego dotyczącą gromadzenia i sprawdzania prawomocności dowodów, a także stanowisko Dupréela, który akcentował społeczną rolę wartości. Biografowie Perelmana podają, że jego badania z Olbrechts-Tytecą sprawiły, że na nowo odkryli oni klasyczną koncepcję retoryki i dialektyki, reprezentowaną przez dwa dzieła Arystotelesa Retorykę i Topiki. Jak piszą Alan G. Gross i Ray D. Dearin: Starożytne traktaty wypełnione sylogizmami i figurami retorycznymi, które zadziwiały młodego ucznia w Antwerpii, teraz zaczęły być postrzegane w innym świetle, jako elementy utraconej i zapomnianej sztuki, jako model racjonalności wzgardzany przez wieki przez filozofów zapatrzonych w założenia kartezjańskiego racjonalizmu i pozytywizmu logicznego (tłum. JKŁ) 11. Słowa te znajdują potwierdzenie we wstępie do jednego z doniosłych dzieł Perelmana, a mianowicie w L Empire rhétorique, w których stwierdza on, że podczas swoich studiów filozoficznych wielokrotnie zetknął się z niepochlebnymi opiniami dotyczącymi sztuki retorycznej. Sądził wówczas, że są one poniekąd uzasadnione. Miał bowiem w pamięci stanowisko Platona, który krytykował działalność sofistów, twierdząc, że bardziej niż o prawdę dbają oni o dobre samopoczucie audytorium. Badania, jakie przeprowadził Perelman najpierw sam, a później wraz z Olbrechts-Tytecą, sprawiły, że dostrzegł on doniosłość retoryki oraz jej ważność dla myśli współczesnej. Dodatkowym argumentem, aby zająć się retoryką, był dla Perelmana brak jej definicji zarówno w encyklopedii filozofii, jak i francusko- -języcznym słowniku André Lalande 12. W artykule pt. The New Rhetoric Perelman wyraził swój niepokój związany z tym, że już od ponad pięćdziesięciu lat retoryka jest wy- 11 The ancient treatises filled with syllogism and figures of speech that had puzzled the young schoolboy in Antwerp now come to be seen in a new light, as elements of a lost and forgotten art, a mode of rationality scorned for centuries by philosophers enamored with the claims of Cartesian rationalism and logical positivism, zob. Tamże, s André Lalande, Vocabulaire technique et critique de la philosophie, pierwsze wydanie: Alcan 1926 r.

6 352 Joanna Kiereś-Łach rzucana zarówno z programów nauczania obowiązujących w szkołach średnich, jak i z tych, które funkcjonują na uniwersytetach 13. Perelman był świadomy, że jest to nie tylko konsekwencja nowożytnej koncepcji filozofii bazującej głównie na rozstrzygnięciach i założeniach systemu Kartezjusza, ale także transformacji, jakiej została poddana retoryka w czasach Odrodzenia za sprawą francuskiego filozofa i matematyka Piotra Ramusa 14. Koncepcja Nowej retoryki miała zatem stanowić swoistą syntezę, czy też próbę pogodzenia z sobą ujęcia starożytnego z transformacjami, jakie przyniosły czasy nowożytne i współczesne. Niezwykle ważnym elementem i zarazem założeniem Nowej retoryki stało się przekonanie Perelmana, że retoryka i dialektyka są częściami zunifikowanej całości. Dialektyka stanowi teoretyczną podbudowę dla koncepcji nieformalnego rozumowania (argumentacji), natomiast retoryka stanowi praktyczną dyscyplinę, w której wykorzystuje się dialektyczne techniki przekonywania i perswazji 15. Perelman zastanawiał się, jaką nazwę dać dyscyplinie, którą badał i która miałaby stanowić ożywienie retoryki lub dialektyki. W końcu stwierdził, że bez wahania można nazwać ją retoryką, bowiem dialektyka jest nieustannie utożsamiana z koncepcjami Hegla i Marksa, zaś to właśnie retorykę pojmuje się jako dyscyplinę dotyczącą audytorium 16. Chaim Perelmana i Lucie Olbrechts-Tyteca podzielili się efektami swojej współpracy publikując w 1952 r. serię esejów pt. Rhétorique et Philosophie. Pour une Théorie de l Argumentation en Philosophie. W książce tej zaprezentowali badania nad relacjami, jakie zachodzą w argumentacji pomiędzy retoryką i logiką, wolnością i odpowiedzialnością, działaniem i osobą, a także nad innymi 13 Zob. Ch. Perelman, The New Rhetoric, w: L. F. Bitzer i E. Black, The prospect of Rhetoric, Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1971, s Ch. Perelman, A New Rhetoric: A Theory of Practical Reasoning, dz. cyt., s Tamże, s Ch. Perelman, The New Rhetoric, w: L. F. Bitzer i E. Black, The prospect of Rhetoric, dz. cyt. s. 118.

7 Chaim Perelman 353 zagadnieniami związanymi z istotą dowodu na gruncie systemu filozoficznego. W 1958 r. natomiast wydali oni obszerne, dwutomowe dzieło, pt. La Nouvelle Rhétorique: Traité de l Argumentation (Universitaires Presses de France, 1958 r.). Niestety na gruncie literatury polskiej wciąż nie ma pełnego tłumaczenia, przełożono jedynie kilka fragmentów 17. W 1962 r. Perelman otrzymał od Henry ego W. Johnstone a Jr oraz Roberta Oliviera z Pennsylvania State University propozycję, na mocy której miał zostać visiting professor na Wydziale Filozofii i Filologii tego uniwersytetu 18. Kontakty zawodowe Perelmana z Pennsylvania State University zaowocowały wydaniem nowego czasopisma poruszającego zagadnienia z zakresu filozofii i retoryki (Perelman był członkiem redakcji). Pierwszy numer Philosophy and Rhetoric ukazał się w styczniu 1968 r. 19. Choć Perelman był już znany w środowisku anglojęzycznym, to jednak dopiero po opublikowaniu w 1965 r. dzieła w języku angielskim zatytułowanego An Historical Introduction to Philosophical Thinking jego nazwisko zaczęło budzić ciekawość, a koncepcja retoryki i filozofii doczekała się większego zainteresowania. Dzięki Wayne owi E. Brockriede i Marie Hochmuth Nichols, redaktorom Quarterly Journal of Speech, twórczość Perelmana docierała coraz dalej. Esej przetłumaczony na język angielski jako Rhetoric as the Logic of the Behavioral Sciences dla wielu amerykańskich studentów retoryki stanowił pierwszą okazję do zetknięcia się z twórczością Perelmana. Jeden z nich napisał artykuł na jego temat i opublikował go w Quarterly Journal of Speech 20, a następnie w 1970 r. rozprawę doktorską Zob. np. Ch. Perelman, Analogia i metafora w nauce, poezji i filozofii, w: Pamiętnik Literacki 1971, z. 3, s Dane za strona internetową: Perelman ( ) 19 Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s Zob. Ray. D. Dearin, The Philosophical Basis of Chaim Perelman s Theory of Rhetoric, w: Quarterly Journal of Speech 55(1969), s Tenże, Chaim Perelman s Theory of Rhetoric, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Marie Hochmuth Nichols, Uniwersity of Illinois, 1970 r.

8 354 Joanna Kiereś-Łach W połowie lat 70 XX w. Perelman został uznany za jednego z autorów tzw. Nowej retoryki 22. Jego nazwisko pojawiało się w opracowaniach z zakresu współczesnej teorii retoryki, w artykułach, pracach dyplomowych, wystąpieniach konferencyjnych i innych tekstach naukowych i popularnonaukowych obok takich nazwisk jak Kenneth Burke, Ivor Armstrong Richards, czy Richard Weaver 23. Popularność, jaką zdobył Perelman, sprawiła, że jego działalność przybrała formę naukowo-badawczą. Kierował on National Centre for Research in Logic, a następnie w 1971 r. założył jego filię pod nazwą Center for the Philosophy of Law. Biografowie Perelmana są zgodni co do tego, że dzięki tej działalności naukowo-społecznej, znacząco przyczynił się on do badań z zakresu filozofii prawa 24. Pod jego kierownictwem ukazało się wiele interesujących i ważnych publikacji, a w tym: Fact and Law (1961), Antinomies in Law (1965), The Problem of Lacunae in Law (1968), The Rule of Law (1974), The Motivation of Decision of Justice (1978), Proof in Law (1981), a także Unsettled Ideas in Law (1984) 25. Kolejno w roku 1963 i 1965 ukazały się także dwie książki autorstwa Perelmana. Dotyczyły one jurydycznego uzasadniania i związanych z tym problemem zagadnień (The Idea of Justice and the Problem of Argument oraz Justice) Należy odnotować, że to nie Chaim Perelman uważany jest za twórcę nowej retoryki, ale Ivor Armstrong Richards, który w 1936 r. opublikował pracę pt. The Philosophy of Rherotic, która stała się niejako podstawą nowej szkoły retorycznej. Uważano, że nowa retoryka jest odpowiedzią na potrzebę ponownego zorganizowania i opracowania retoryki antycznej, która od czasów Renesansu została za sprawą Piotra Ramusa (zwolennika nominalizmu) zredukowana do stylu oraz wygłoszenia i tym samym pozbawiona logicznych podstaw. Akcent został położony jedynie na stronę formalno-ornamentalną, zaś samą retoryką utożsamiano ze stylistyką, zawężoną do wypowiedzi literackiej i definiowaną jako tylko i wyłącznie sztukę pięknego wysławiania się, por. R. Pindel, Nowa retoryka w ujęciu Chaima Perelmana oraz Lucie Olbrecht-Tyteca w kontekście badania tekstu biblijnego, w: Śląskie studia historyczno- -teologiczne 2003, red. J. Kempa, t. 36, z. 2, s Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s dz. cyt. 25 Alan G. Gross, Ray D. Dearin, Chaim, dz. cyt. s Tamże.

9 Chaim Perelman 355 Chaim Perelman otrzymał doktoraty honoris causa na uniwersytetach we Florencji, w Jerozolimie oraz Montrealu. W 1955 r. otrzymał tytuł oficera Orderu Leopolda, w 1965 został laureatem Orderu Zasługi we Włoszech, zaś w 1978 r. otrzymał tytuł wielkiego oficera Orderu Korony. Po wojnie odmówił przyjęcia jakichkolwiek medali za bohaterskie czyny dokonane w ramach działalności ruchu oporu. Uzasadnił to następująco: Moje serce stanęło w ogniu. Podniosłem po prostu wiadro wody, aby ugasić płomienie (tłum. JKŁ) grudnia 1983 r. Perelman otrzymał z rąk króla Belgii Baudouina I tytuł barona. Chaim Perelman zmarł 22 stycznia 1984 r. na atak serca. Nazwa ulicy, przy której mieszkał wraz z żoną została na jego cześć zmieniona z la rue de la Pêcherie na la rue Baron Perelman 28. Joanna Kiereś-Łach 27 Zob. S.K. Foss, K. Foss, R. Trapp, Contemporary Perspectives on Rhetoric, wyd. 2, Prospect Heights, IL., Waveland 1991, s Dane za strona internetową: Perelman/ Vie et oeuvre ( r.)