REGULACYJNA ROLA TLENKU AZOTU W KIE KOWANIU NASION

Transkrypt

1 431 POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI TOM NR 3 ( ) REGULACYJNA ROLA TLENKU AZOTU W KIE KOWANIU NASION* REGULATORY ROLE OF NITRIC OXIDE DURING SEED GERMINATION Agnieszka GNIAZDOWSKA, Renata BOGATEK Katedra Fizjologii Roœlin, Wydzia³ Rolnictwa i Biologii, SGGW, Warszawa Streszczenie: Tlenek azotu (NO) jest wolnym rodnikiem, co warunkuje jego wysok¹ reaktywnoœæ w uk³adach biologicznych. Jest obecny w œrodowisku glebowym jako produkt reakcji nitryfikacji i denitryfikacji, w komórkach roœlinnych mo e byæ syntetyzowany w wyniku reakcji enzymatycznych (katalizowanych przez roœlinn¹ syntazê tlenku azotu i/lub reduktazê azotanow¹) lub powstawaæ spontanicznie w wyniku reakcji nieenzymatycznych. Podobnie jak w organizmach zwierzêcych pe³ni rolê cz¹steczki sygna³owej. Donory NO (nitroprusydek sodu, S-nitrozo-N-acetylopenicyloamina czy nitrozoglutation) stymuluj¹ kie³kowanie nasion wielu gatunków roœlin. Produkcjê endogennego NO wykazano we wczesnych etapach kie³kowania nasion, co wskazuje, e NO mo e byæ endogennym regulatorem tego procesu. Jednak e mechanizm jego dzia³ania w regulacji kie³kowania nasion nie jest w pe³ni poznany. Prawdopodobnie, NO uruchamia fitochromowy szlak transdukcji sygna³u prowadz¹cy do przerwania spoczynku i rozpoczêcia kie³kowania w przypadku nasion fotoblastycznych. Ponadto, funkcja NO jako czynnika stymuluj¹cego kie³kowanie mo e dotyczyæ wspó³dzia³ania NO z hormonami roœlinnymi uczestnicz¹cymi w indukcji procesu kie³kowania nasion. S³owa kluczowe: fitochrom, hormony roœlinne, kie³kowanie nasion, tlenek azotu, spoczynek nasion. Summary: Nitric oxide (NO) is an inorganic free radical, that plays an important role in regulation of variety processes in living organisms. Soils are an important source of NO, produced during denitrification, nitrification and reduction of NO - 3 to NH + 4. In plants NO production depends on the activity of nitric oxide synthase and/or nitrate reductase as well as non enzymatic generation of NO can be detected. Similarly as in animals, in plant cells NO is widely regarded as a signaling molecule. There are a number of data proving that different NO donors (sodium nitroprusside, S-nitrosoglutathione, S-nitroso-N-acetyl- D-penicillamine) stimulate seed germination of many plants. Moreover endogenous synthesis of NO during seed germination was reported, indicating its role as a link to activation of embryonic axes. Although it is not questionable that NO acts as mediator of seed germination its mode of action in this process is still known only fragmentary. NO stimulates germination of photoblastic seeds, by activation of phytochrome signal transduction pathway. On the other hand NO interact with classical phytohormones (ethylene, abscisic acid, gibberellins) involved in regulation of seed germination. *Praca powsta³a w trakcie realizacji grantu JMRektora SGGW nr

2 432 A. GNIAZDOWSKA, R. BOGATEK Keywords: germination, nitric oxide, phytochrome, plant hormones, seed dormancy. Skróty: ABA kwas abscysynowy, ACC kwas 1-aminocyklopropano-1-karboksylowy, ACO oksydaza ACC, ACS syntaza ACC, cadpr cykliczna ADP-ryboza, cgmp cykliczny guanozynomonofosforan, cptio (2-[4-carboxyphenyl]-4,4,5,5-teramethylimidazoline-1-oxyl 3-oxide) 3-N-tlenek 2-[4-karboksyfenylo]-4,4,5,5-terametylo-1-oksyimidazolu, DAF-FM DA dwuoctan 3-amino-4(N-metyloamino)-2`7`dwufluorofluoresceina, GA 3 giberelina, GSNO S-nitrozoglutation, nga 3 azotyn kwasu giberelinowego, NOS syntaza tlenku azotu, NR reduktaza azotanowa, RFT (reactive oxygen species-ros) reaktywne formy tlenu, SNAP S-nitrozo-N-acetylopenicyloamina, SNP nitroprusydek sodu. 1. WIELOKIERUNKOWE DZIA ANIE TLENKU AZOTU Przyznanie w 1998 roku Nagrody Nobla z dziedziny medycyny i fizjologii za opisanie roli tlenku azotu (NO) w regulacji uk³adu naczyniowo-sercowego cz³owieka zapocz¹tkowa³o wybuch zainteresowania funkcj¹ NO w organizmach roœlinnych. Pierwsze doniesienia dotyczy³y NO jako cz¹steczki sygna³owej w odpowiedzi roœliny na atak patogenu [19,21]. W ci¹gu kolejnych lat ukaza³o siê szereg prac o udziale NO w regulacji podstawowych procesów fizjologicznych roœlin, takich jak: oddychanie [37], fotosynteza [71], kie³kowanie [11], kwitnienie [33], starzenie, dojrzewanie owoców [48] czy odpowiedÿ roœlin na warunki stresowe [34, 39, 44, 66, 70]. Stwierdzono równie wspó³dzia³anie NO z niektórymi hormonami roœlinnymi. W ostatnich latach ukaza³y siê prace dotycz¹ce zale noœci pomiêdzy NO i auksyn¹ w indukcji tworzenia korzeni [53, 58], stymulacji wygiêcia grawitropicznego korzeni [35], interakcji pomiêdzy NO i ABA w regulacji ruchów aparatów szparkowych [55], wspó³dzia³ania NO z etylenem w procesie dojrzewania owoców [48], a tak e kwasem jasmonowym w reakcji na zranienie [36]. Chocia proponowana przez Beligni i Lamattina [7] koncepcja uznania NO za nowy hormon roœlinny nie spotka³a siê z pozytywn¹ reakcj¹ fizjologów roœlin, nie ulega w¹tpliwoœci, e NO pe³ni niezwykle istotn¹ funkcjê w regulacji wzrostu i rozwoju organizmów roœlinnych. Tlenek azotu jest wolnym rodnikiem. atwo reaguje z tlenem tworz¹c dwutlenek azotu, który z kolei reaguje z organicznymi zwi¹zkami nienasyconymi tworz¹c wolne rodniki, z niesparowanym elektronem na atomie wêgla. Dalsze reakcje, w których uczestnicz¹ rodniki, prowadz¹ do powstawania rodników ponadtlenkowych ROO, alkoksylowych RO i kolejnych cz¹steczek dwutlenku azotu. NO reaguje te z anionorodnikiem ponadtlenkowym O 2 -, w wyniku czego powstaje nadtlenoazotyn ONOO -, ten zaœ wywo³uje uszkodzenia komórek reaguj¹c z grupami tiolowymi bia³ek i wielonienasyconymi resztami kwasów t³uszczowych w lipidach [67]. Ponadto NO reaguje ³atwo z jonami metali przejœciowych, takimi jak: Fe, Cu, Zn. Tak du a reaktywnoœæ sprawia, e NO uczestniczy w regulacji aktywnoœci wielu enzymów i aktywacji czynników transkrypcyjnych [47]. Grun i wsp. [31] w pracy przegl¹dowej podaj¹ nawet listê genów, których transkrypcja w warunkach stresowych (g³ównie zranienia i ataku patogenu) jest regulowana przez NO. Transdukcja sygna³u NO w komórkach roœlinnych odbywa siê, podobnie jak w komórkach zwierzêcych, przez aktywacjê cyklazy guanylanowej i wzrost stê enia

3 433 cyklicznego guanozynomonofosforanu (cgmp) [21]. Opis wielokierunkowego dzia³ania NO z uwzglêdnieniem roli sygna³owej tej cz¹steczki znajdzie zainteresowany Czytelnik w pracach przegl¹dowych w jêzyku polskim, które ukaza³y siê w Postêpach Biologii Komórki [54], w Kosmosie [27] oraz XII tomie Na Pograniczu Chemii i Biologii [45]. Niniejsza praca stanowi próbê kompleksowego opisu udzia³u NO w regulacji procesu kie³kowania nasion z uwzglêdnieniem mechanizmów dzia³ania tej cz¹steczki w usuwaniu spoczynku umo liwiaj¹cym kie³kowanie nasion. 2. RÓD A TLENKU AZOTU Tlenki azotu NO x (np. NO 2, NO) emitowane do atmosfery s¹ w wiêkszoœci wynikiem procesów biologicznych zachodz¹cych w glebie lub produktami reakcji spalania biomasy roœlinnej [23]. Czêœæ (20%) NO obecnego w atmosferze pochodzi z gleby. Zarówno N 2 O, jak i NO s¹ produktami reakcji denitryfikacji, nitryfikacji i redukcji azotanów do jonów amonowych [17]. Okazuje siê, e wzrost nawo enia azotowego przyczynia siê do zwiêkszonej emisji NO i N 2 O, przy czym natê enie emisji NO zale y od rodzaju uprawy, temperatury gleby i dostêpnoœci wody [47]. Emisja tlenków azotu w procesach spalania materii organicznej dotyczy w szczególnoœci obszarów klimatu gor¹cego i zwi¹zana jest z wystêpowaniem po arów lasów, sawanny lub te spalania pozosta³oœci roœlin uprawnych [2,42]. Kolejne istotne Ÿród³o NO stanowi¹ gazy spalinowe [63]. Natomiast w praktyce laboratoryjnej najczêœciej stosowanymi donorami tlenku azotu s¹: nitroprusydek sodu (SNP), S-nitrozoglutation (GSNO) oraz S-nitrozoacetylopenicyloamina (SNAP). Ró ni¹ siê one zarówno iloœci¹ emitowanego NO, jak te kinetyk¹ tego procesu. Porównanie emisji NO z ró nych donorów wykaza³o, e najwiêksze iloœci tego gazu powstaj¹ przy zastosowaniu roztworu SNAP (30 µm), nastêpnie GSNO (12 µm) i SNP (6 µm), przy czym maksymalna emisja NO z 0,5 mm roztworów poszczególnych donorów przypada na pierwsz¹ godzinê po oœwietleniu w przypadku SNAP, pi¹t¹ godzinê dla GSNO i drug¹ godzinê dla SNP [22]. Z kolei czas pó³trwania stosowanych donorów okreœlono na oko³o 12 godzin dla SNP, 3 godziny dla SNAP i 7 godzin dla GSNO [22]. Jako zmiatacze NO stosowane s¹ dwa zwi¹zki: PTIO (3-N-tlenek 2-fenylo-4,4,5,5-terametylo-1-oksyimidazolu) oraz jego pochodna c-ptio (3-N-tlenek 2-[4-karboksyfenylo]-4,4,5,5-terametylo-1-oksyimidazolu), które reaguj¹ z NO, tworz¹c azotyny [29]. 3. EGZOGENNY TLENEK AZOTU STYMULUJE KIE KOWANIE NASION Kie³kowanie nasion obejmuje przemiany poprzedzaj¹ce wzrost, podzia³y komórek i ich ró nicowanie, pocz¹wszy od pêcznienia (imbibicji) nasion, koñcz¹c na indukcji wzrostu elongacyjnego osi zarodkowej [13]. Pocz¹tek wzrostu, objawiaj¹cy siê przebi-

4 434 A. GNIAZDOWSKA, R. BOGATEK TABELA 1. Przyk³ady roœlin, u których wykazano stymulacjê kie³kowania nasion przez NO Roœlina (nazwa polska i ³aciñska) Zwi¹zek chemiczn y bêd¹cy donorem NO Literatura Proso rózgowate ( Panicum virgatum), P alczatka gerarda ( A ndropogon gerardii) Sorghastrum nutans SNP, NO w kwaœnym ph [61] 2 Sa³ata ( L actuca sativa) S NP, SNAP [6] Paulownia Rzodkiewnik cesarska ( P aulownia tomentosa) SNP, SNAP, (SIN-1), NO 2 w kwaœnym ph ( A rabidopsis thaliana) SNP, nitrogliceryn a SNP, SNAP, gazowy NO [26, 30] [4] [10,12] [52] Paulownia cesarska ( P aulownia tomentosa), Gwiazdnica pospolita ( S tellaria media) nga3 SNP [41] [24] Pszenica ( T riticum aestivum) S NP [69] Suaeda salsa S NP [51] Stulicha psia ( D escurainia Sophia) S NP [50] ubin ó³ty ( L upinus luteus) S NP [44] Jab³oñ ( M alus domestica) S NP, SNAP [16, 28] ciem okrywy nasiennej przez korzeñ zarodkowy, oznacza zakoñczenie kie³kowania i rozpoczêcie fazy wzrostu zarodka. Definicja ta odpowiada powszechnie przyjêtemu okreœleniu wczesne kie³kowanie (early germination) [13] lub kie³kowanie sensu stricto [49]. Wykazano, e donory tlenku azotu stymuluj¹ kie³kowanie nasion wielu gatunków roœlin (tab. 1). Kie³kowanie w ciemnoœci nasion sa³aty odmiany Grand Rapids by³o stymulowane przez SNP lub SNAP, a efekt ten by³ odwracany przez cptio [6]. Podobny efekt obserwowano dla nasion paulownii cesarskiej (Paulownia tomentosa) [26] i gwiazdnicy pospolitej (Stellaria media) [24]. SNP przerywa³ spoczynek i stymulowa³ kie³kowanie równie nasion innego chwastu stulichy psiej (Descurainia sophia) [50]. Kie³kowanie nasion stulichy, podobnie jak nasion sa³aty i paulownii, jest stymulowane przez œwiat³o czerwone (R) i hamowane przez dalek¹ czerwieñ (FR), a ponadto pozostaje pod kontrol¹ giberelin. Wykazano, e podanie unikonazolu (inhibitora syntezy giberelin) ogranicza³o stymuluj¹cy wp³yw NO na kie³kowanie stulichy [50], co mo e sugerowaæ wspó³dzia³anie GA i NO w regulacji kie³kowania nasion. SNP wykazywa³ te wyraÿnie stymuluj¹cy efekt na kie³kowanie nasion ³ubinu ó³tego (Lupinus luteus) [44]. Kie³kowanie nasion ³ubinu nie podlega regulacji przez œwiat³o, u nasion tych nie obserwuje siê te spoczynku, a zatem mechanizm dzia³ania NO w tym przypadku jest prawdopodobnie inny. Jednoczeœnie obserwowano spadek wra liwoœci nasion ³ubinu traktowanych NO na niekorzystne warunki œrodowiskowe, tj. obecnoœæ

5 435 metali ciê kich (o³owiu lub kadmu) i zasolenie. Podobnie, SNP stymulowa³ kie³kowanie nasion Suaeda salsa, jednego z halofitów wystêpuj¹cych w Chinach, w warunkach zasolenia (800 lub 400 mm NaCl) [51]. Analogicznie, kie³kowanie nasion traw, takich jak: proso (Panicum virgatum), palczatka (Andropogon gerardii) i Sorghastrum nutans, by³o stymulowane przez roztwór SNP [61]. Dodatkowo zaobserwowano, e NO uwolniony z azotynów w kwaœnym ph wywiera du o lepszy ani eli SNP wp³yw na kie³kowanie nasion prosa. Bethke i wsp. [9,10,12] zastosowali interesuj¹cy model eksperymentalny, w którym nasiona rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana) kie³kowa³y w obecnoœci par wydzielaj¹cych siê z wodnego roztworu SNP. Zaobserwowali oni ponad 80% kie³kowanie spoczynkowych nasion Arabidopsis, natomiast 50 lub 100 µm roztwór cptio redukowa³ kie³kowanie badanych nasion do 13 i 4% [9]. Podobnie, potraktowanie spoczynkowych nasion jêczmienia (Hordeum vulgare) wodnym roztworem SNP powodowa³o zwiêkszenie ich kie³kowania [9]. Ponadto, podanie cptio nie wp³ywa³o na kie³kowanie nasion niespoczynkowych, co sugeruje, e zmiatacz NO nie hamuje kie³kowania (nasion niespoczynkowych) w warunkach, gdy spoczynek nasion jest usuwany przez czynniki œrodowiskowe, takie jak np. niska temperatura [9]. Zatem dzia³anie NO mog³oby polegaæ na regulacji usuwania spoczynku nasion. Nasiona jab³oni charakteryzuj¹ siê g³êbokim spoczynkiem zarodkowym, który mo e byæ usuniêty pod wp³ywem kilkunastotygodniowej ch³odnej (5 C) stratyfikacji. Zarodki izolowane ze spoczynkowych nasion jab³oni kie³kuj¹ bardzo s³abo (w oko³o 10%), a wyrastaj¹ce z nich siewki wykazuj¹ liczne anomalia rozwojowe, polegaj¹ce miêdzy innymi na skróceniu hypokotyla i nierównomiernym wzroœcie i zielenieniu obu liœcieni [14]. Prze³amanie spoczynku i stymulacja kie³kowania izolowanych zarodków jab³oni nastêpuje w wyniku krótkotrwa³ego traktowania ich cyjanowodorem (1 mm, 6 godz.), a ponadto nastêpuje wówczas zniwelowanie wy ej opisanych anomalii rozwojowych siewek [14]. Zastosowanie donorów NO (SNP i SNAP) wywo³uje efekt podobny jak u ycie cyjanowodoru [16,28]. Krótkotrwa³e (3 godz.) podanie SNP (5 mm) powoduje znaczn¹ stymulacjê kie³kowania spoczynkowych zarodków, a wyrastaj¹ce z nich siewki nie wykazuj¹ anomalii typowych dla siewek wyrastaj¹cych ze spoczynkowych nasion. Tak e zastosowanie azotynu w kwaœnym ph jako Ÿród³a NO powoduje usuniêcie spoczynku i prowadzi do kie³kowania prawie w 60% zarodków, których liœcienie równomiernie siê rozwijaj¹ i zazieleniaj¹ (dane w³asne niepublikowane). Równoczeœnie, podanie cptio we wszystkich przypadkach niweluje stymuluj¹cy efekt NO [28]. Prezentowane powy ej dane dowodz¹ uczestnictwa egzogennego NO w regulacji kie³kowania nasion ró nych roœlin. 4. TLENEK AZOTU JEST SYNTETYZOWANY W NASIONACH W CZASIE KIE KOWANIA Roœliny nie tylko reaguj¹ na NO obecny w œrodowisku, ale tak e zdolne s¹ do jego syntezy. Biosynteza tego gazu w tkankach roœlinnych mo e zachodziæ w ró nych strukturach komórkowych [3, 8, 32, 60, 64]. Przypuszczalnie, wiêkszoœæ NO w

6 436 A. GNIAZDOWSKA, R. BOGATEK komórkach roœlin powstaje w wyniku reakcji katalizowanej przez zale n¹ od NAD(P)H reduktazê azotanow¹ (NR), chocia nie mo na pomin¹æ udzia³u w tym procesie równie syntazy tlenku azotu (NOS) [18]. Istnieje szereg dowodów wskazuj¹cych na wzrost biosyntezy NO w nasionach podczas przerywania spoczynku i kie³kowania. Produkcja NO w osi zarodkowej kie³kuj¹cych nasion sorgo zosta³a stwierdzona przy u yciu metody elektronowego rezonansu paramagnetycznego (EPR) [62]. Autorzy tej pracy okreœlili ponadto drogi syntezy NO w osiach zarodkowych sorgo. Zaobserwowali oni, e wzrost emisji NO by³ skorelowany ze wzrostem aktywnoœci NR pomiêdzy 24 a 30 godzin¹ imbibicji nasion w obecnoœci NO 3. W tym samym czasie wystêpowa³o te maksimum aktywnoœci NADPH-diaforazy wra liwej na L-NAME (inhibitor NOS). Wyniki te sugeruj¹ istotn¹ rolê obu enzymów (NR i NOS) w produkcji NO we wczesnych etapach kie³kowania nasion sorgo. Kilka lat wczeœniej pierwszej próby wykrycia NO przy zastosowaniu tej samej metody dokonali Giba i wsp. [26], wykazuj¹c nieznaczn¹ produkcjê NO po 3 godzinnej inkubacji napêcznia³ych nasion paulownii cesarskiej w 1 mm roztworze nitrogliceryny. Produkcjê endogennego NO w czasie kie³kowania nasiona prosa stwierdzono równie oznaczaj¹c emisjê NO metod¹ fluorescencyjn¹ [61]. Fluorescencja ze znacznikiem fluorescencyjnym dla NO (DAF-FM DA) by³a obserwowana zarówno dla nasion kie³kuj¹cych w wodzie, jak te dla nasion poddanych dzia³aniu SNP lub katechiny z azotanami (Ÿród³o NO). Najwy sz¹ fluorescencjê obserwowano w koñcowej fazie kie³kowania i zaraz po przebiciu okrywy nasiennej przez korzeñ zarodkowy [61]. Obecnoœæ zmiatacza NO PTIO powodowa³a zanik sygna³u fluorescencyjnego w wszystkich badanych nasionach. Podobnie, zwiêkszon¹ emisjê NO (zmierzon¹ metod¹ fluorescencyjn¹) po 30 godzinach imbibicji nasion jêczmienia (Hordeum vulgare) obserwowali Desel i Krupiñska [20]. Jednoczeœnie wykazali oni korelacjê pomiêdzy emisj¹ NO i zawartoœci¹ γ-tokoferolu w nasionach. Zaobserwowali, e iloœæ emitowanego NO jest odwrotnie proporcjonalna do zawartoœci γ-tokoferolu w tkance. Sugeruje to, e γ-tokoferol w nasionach mo e pe³niæ funkcjê zmiatacza NO, a obecnoœæ tokoferoli mo e modulowaæ znaczenie NO jako czynnika regulacyjnego w procesie kie³kowania nasion. Przedstawione dane dostarczaj¹ argumentów przemawiaj¹cych na korzyœæ pogl¹du, w myœl którego tlenek azotu mo e byæ uwa any za endogenn¹ cz¹steczkê o charakterze sygna³owym uczestnicz¹c¹ w regulacji kie³kowania nasion. Nie mo na ponadto wykluczyæ, e podobn¹ rolê mo e pe³niæ jon peroksynitrylowy (nadtlenoazotyn ONOO ) powstaj¹cy w reakcji NO z anionorodnikiem ponadtlenkowym, tym bardziej e wzrostowi aktywnoœci oddechowej we wczesnych etapach kie³kowania towarzyszy wyrzut reaktywnych form tlenu (RFT) [1]. Obszern¹ pracê przegl¹dow¹ w jêzyku polskim na temat roli RFT w procesie kie³kowania nasion znajdzie zainteresowany Czytelnik w Postêpach Biologii Komórki [68]. Zatem, NO mo e wspó³uczestniczyæ z RFT w regulacji kie³kowania, a notowany brak emisji NO tu przed pojawieniem siê korzenia zarodkowego u nasion niektórych gatunków roœlin mo e byæ wynikiem tworzenia nadtlenoazotynów.

7 MECHANIZM DZIA ANIA TLENKU AZOTU W REGULACJI KIE KOWANIA NASION Znanych jest szereg czynników egzogennych (œwiat³o, temperatura, wilgotnoœæ) i endogennych (fitohormony), bior¹cych udzia³ w regulacji ustêpowania spoczynku i kie³kowania nasion. Podczas ustêpowania spoczynku maleje stê enie ABA, a zwiêksza siê zawartoœæ giberelin i cytokinin w wielu nasionach [46]. Wa nym hormonem uczestnicz¹cym w regulacji kie³kowania nasion jest równie etylen [43]. Przy czym, obserwuje siê œcis³¹ zale noœæ pomiêdzy wzrostem biosyntezy etylenu i spadkiem wra liwoœci na endogenny ABA w kie³kuj¹cych nasionach [46]. Wzrost wydzielania etylenu nastêpuje najczêœciej w ostatniej fazie kie³kowania nasion wielu gatunków roœlin [46]. Sugeruje siê udzia³ tego hormonu w regulacji procesów istotnych dla kie³kowania (germination sensu stricto ), jak równie procesu wzrostu (post-germination) m³odej rozwijaj¹cej siê siewki. Stymulacja kie³kowania nasion przez NO zosta³a wykazana dla nasion wra liwych na œwiat³o, takich jak: sa³ata czy paulownia (rozdzia³ 3). Stymulacja kie³kowania tych nasion zachodzi pod wp³ywem œwiat³a czerwonego (R, o d³ugoœci fali 660 nm), efekt ten ulega odwróceniu po naœwietlaniu œwiat³em dalekiej czerwieni (FR, o d³ugoœci fali 730 nm). Giba i wsp. [25] sugeruj¹ wp³yw NO na kie³kowanie nasion fotoblastycznych za poœrednictwem fitochromu receptora œwiat³a R i FR, wystêpuj¹cego w piêciu ró nych typach, oznaczonych literami A, B, C, D i E [65]. Wra liwoœæ nasion na œwiat³o mo e byæ regulowana przez dwa mechanizmy: (i) œwiat³o stymuluje biosyntezê giberelin lub zwiêksza wra liwoœæ nasion na gibereliny za poœrednictwem fitochromów albo (ii) œwiat³o (przez uk³ad fitochromów) lub giberelina wp³ywa na zawartoœæ ABA w nasionach (przez regulacjê biosyntezy lub katabolizmu ABA). Badania z zastosowanie mutantów Arabidopsis niezdolnych do syntezy fitochromu A lub fitochromu B, albo te podwójnych mutantów wykaza³y, e regulacja kie³kowania przez NO mo e obywaæ siê za poœrednictwem fitochromu A [4]. Batak i wsp. [4] postuluj¹, e mechanizm dzia³ania NO w tym przypadku mo e polegaæ na indukcji S- nitrozylacji apoproteiny fitochromu A lub te, e takiej modyfikacji ulegaj¹ inne bia³ka zaanga owane w fitochromowy szlak transdukcji sygna³u. Ponadto, mechanizm dzia³ania NO w tym przypadku mo e byæ zwi¹zany ze stymulacj¹ syntezy cyklicznego guanozynomonofosforanu (cgmp), którego biosynteza jest regulowana przez NO w reakcji roœlin na patogeny [21]. Jednoczeœnie wiadomo, e cz¹steczka ta wystêpuje w szlaku transdukcji sygna³u uruchamianym przez fitochrom A [25]. Interesuj¹c¹ próbê okreœlenia wspó³dzia³ania NO i gibereliny w procesie kie³kowania nasion Paulownia tomentosa i Stellaria media podjêli Jovanovic i wsp. [41], stosuj¹c azotyn kwasu giberelinowego (nga 3 ), maj¹cy dwie grupy -O-NO w miejscu grup hydroksylowych. Nasiona paulownii do indukcji kie³kowania bezwzglêdnie wymagaj¹ oœwietlenia œwiat³em czerwonym, podczas gdy nasiona S. media kie³kuj¹ równie w ciemnoœci. GA 3 mo e zast¹piæ dzia³anie œwiat³a w przypadku nasion paulownii, umo liwiaj¹c ich kie³kowanie w

8 438 A. GNIAZDOWSKA, R. BOGATEK ciemnoœci, natomiast GA 3 jest nieefektywna w przypadku kie³kowania nasion S. media. nga 3 stymulowa³ kie³kowanie nasion paulownii, tylko po oœwietleniu œwiat³em czerwonym (puls 10 min.), co sugeruje aktywnoœæ tej substancji jako donora NO; podobn¹ indukcjê kie³kowania obserwowano w obecnoœci SNP lub nitrogliceryny. Dodatkowo, nga 3 stymulowa³ kie³kowanie nasion S. media w ciemnoœci, mimo e nasiona te s¹ niewra liwe na gibereliny. Dzia³anie nga 3 w tym przypadku, jak sugeruj¹ autorzy, wynika³o z aktywnoœci nga 3 jako donora NO i wspó³dzia³ania NO z aktywn¹ form¹ fitochromu obecn¹ w nasionach [41]. Powi¹zanie pomiêdzy GA 3 a NO by³y rozpatrywane równie w kie³kuj¹cych ziarniakach zbó [69]. Gibereliny stymuluj¹ syntezê de novo α-amylazy w warstwie aleuronowej ziarniaków podczas kie³kowania [65]. Wzrost aktywnoœci α-amylazy w kie³kuj¹cych ziarniakach poprzedza wzrost aktywnoœci β-amylazy, która w przeciwieñstwie do α-amylazy jest obecna w dojrza³ym nasieniu w formie zwi¹zanej (nieaktywnej). Zhang i wsp. [69] wykazali, e stymuluj¹cy efekt NO na kie³kowanie pszenicy (Triticum aestivum) jest zwi¹zany z indukcj¹ β-amylazy podczas pierwszych 12 godzin kie³kowania. SNP powodowa³ wzrost aktywnoœci tylko β-amylazy, nie wp³ywaj¹c na aktywnoœæ α-amylazy, równoczeœnie nie obserwowano wzrostu aktywnoœci β-amylazy w odpowiedzi na GA 3. Autorzy uwa aj¹, e dzia³anie NO w tym przypadku mo e polegaæ na stymulacji uwalniania aktywnego enzymu z form zwi¹zanych [69]. Na podstawie prezentowanych wyników badañ mo na przypuszczaæ, e NO mo e dzia³aæ jako stymulator aktywnoœci β-amylazy we wczesnej (inicjalnej) fazie kie³kowania ziarniaków, podczas gdy gibereliny reguluj¹ procesy zachodz¹ce w póÿniejszych fazach kie³kowania. Jednoczeœnie badania Bethke i wsp. [8] wykaza³y syntezê NO drog¹ nieenzymatyczn¹ w warstwie aleuronowej ziarniaków jêczmienia (Hordeum vulgare) traktowanych giberelin¹ oraz zaobserwowano wzrost aktywnoœci α-amylazy w warstwie aleuronowej ziarniaków [5]. Wydaje siê wiêc, e NO mo e dzia³aæ jako czynnik koordynuj¹cy w czasie metaboliczn¹ aktywacjê osi zarodkowej, tarczki i warstwy aleuronowej. NO z uwagi na stosunkowo krótki czas trwania mo e pe³niæ funkcjê sygna³u krótkoterminowego, podczas gdy hormony roœlinne, np. giberelina lub ABA, mog³yby dzia³aæ jako czynniki d³ugoterminowe [8]. Obserwuje siê wyraÿne podobieñstwo dzia³ania NO i cyjanowodoru (HCN) w regulacji przerywania spoczynku i kie³kowania nasion ró nych gatunków roœlin [10, 12, 16]. Wyniki badañ przeprowadzonych dotychczas w naszym laboratorium wykaza³y, e HCN stymuluje kie³kowanie spoczynkowych zarodków jab³oni poprzez zwiêkszenie emisji etylenu, czemu towarzyszy wzrost transkrypcji genów koduj¹cych dwa kluczowe enzymy szlaku biosyntezy etylenu (syntazê ACC i oksydazê ACC) (dane w³asne niepublikowane). Ponadto, krótkotrwa³e traktowanie zarodków jab³oni HCN stymuluje produkcjê wolnych rodników tlenowych [15]. Przejœciowy wzrost stê enia RFT jest warunkiem koniecznym dla prawid³owego przebiegu procesu kie³kowania [1] i odpowiada za wzrost stê enia bia³ek utlenionych w kie³kuj¹cych nasionach, co z kolei mo e byæ niezbêdne do rozpoczêcia wzrostu siewki [40]. Wyniki badañ prowadzonych w naszym laboratorium wskazuj¹, e rola NO w regulacji przerywania g³êbokiego spoczynku zarodków jab³oni mo e byæ, podobnie jak w przypadku dzia³ania HCN, zwi¹zana

9 439 RYCINA 1. Regulacja prze³amywania spoczynku i kie³kowania nasion przez NO i hormony roœlinne (gibereliny, ABA, etylen). Giberelina i ABA stymuluj¹ syntezê NO drog¹ nieenzymatyczn¹ w kwaœnym ph i obecnoœci jonów NO 2. NO stymuluje biosyntezê etylenu. Etylen obni a wra liwoœæ nasion na ABA ze zmianami w zawartoœci fitohormonów w tkance. Krótkotrwa³e dzia- ³anie donorem NO powoduje stymulacjê kie³kowania zarodków jab³oni, której towarzyszy wzmo ona emisja etylenu [28]. Jednoczeœnie obni a siê wra liwoœæ tych zarodków na egzogenny ABA [28]. Ponadto obserwuje siê zwiêkszon¹ zawartoœæ H 2 O 2 w zarodkach traktowanych NO po pierwszych 24 godzinach kie³kowania, co mo e sugerowaæ wspó³dzia³anie NO i H 2 O 2 w prze³amywaniu spoczynku badanych nasion (dane w³asne niepublikowane). Dochodzi te do wzrostu zawartoœci transkryptów genów koduj¹cych ACS i ACO w zarodkach jab³oni po 2 dniach od traktowania SNAP lub SNP (dane w³asne, niepublikowane). Podobny wzrost transkrypcji genów koduj¹cych bia³ka ACS i ACO w odpowiedzi na SNP zaobserwowano w siewkach A. thaliana [57]. Sugerowane powi¹zanie pomiêdzy NO i hormonami roœlinnych w regulacji kie³kowania nasion przedstawiono na rycinie 1. PODSUMOWANIE I PERSPEKTYWY Ostatnie lata przynios³y wiele doniesieñ na temat udzia³u NO w regulacji procesu kie³kowania nasion. We wczesnych etapach kie³kowania obserwuje siê wzrost produkcji NO w nasionach. Stwierdzono równie, e egzogenny NO przerywa spoczynek i umo liwia kie³kowanie nasion wielu gatunków roœlin. Istniej¹ te przes³anki wskazuj¹ce na synergistyczne dzia³anie NO i œwiat³a w regulacji kie³kowania nasion fotoblastycznych. Stwierdzono tak e œcis³e wspó³dzia³anie NO z hormonami roœlinnymi (ABA, etylen i gibereliny) uczestnicz¹cymi w regulacji kie³kowania. Nadal jednak mechanizm dzia³ania NO w regulacji prze³amywania spoczynku i kie³kowania nie jest w pe³ni poznany. Prawdopodobnie zastosowanie szeregu mutantów niewra liwych na fitohormony lub niezdolnych do ich syntezy pozwoli w przysz³oœci na poznanie dróg wspó³dzia³ania i wzajemnych zale noœci pomiêdzy NO a hormonami roœlinnymi w regulacji procesu kie³kowania nasion. Wydaje siê jednak, e kluczem do odpowiedzi na pytanie dotycz¹ce mechanizmu dzia³ania NO w regulacji procesów fizjologicznych w organizmach roœlinnych by³aby

10 440 A. GNIAZDOWSKA, R. BOGATEK identyfikacja docelowego miejsca dzia³ania tej cz¹steczki. Najczêœciej typowanymi bia³kami mog¹cymi pe³niæ te funkcjê s¹: katalaza, hemoglobina, oksydaza cytochromu c, cyklaza guanylanowa, a tak e peroksydazy i dysmutazy ponadtlenkowe [11]. Hemoglobina jest niezwykle interesuj¹ca ze wzglêdu na zdolnoœæ wi¹zania NO [39, 59], tym bardziej e obecnoœæ tzw. niesymbiotycznych hemoglobin wykazano w nasionach [38]. Szlak transdukcji sygna³u uruchamianego przez NO zosta³ poznany w przypadku odpowiedzi roœlin na atak patogenu. Uwzglêdnia on wspó³dzia³anie NO z wtórnymi przekaÿnikami sygna³owymi, takimi jak: cgmp i cadpr (cadp-ryboza) oraz jony Ca 2+ [21]. Podobnie, Giba i wsp. [26] sugeruj¹, e wspó³dzia³anie NO i fitochromu w regulacji kie³kowania nasion wymaga aktywacji cyklazy guanylanowej przez NO, chocia brak jak na razie danych jednoznacznie potwierdzaj¹cych tê hipotezê. Nie do koñca poznane jest równie wspó³dzia³anie NO i RFT w regulacji procesu kie³kowania. Mo na przypuszczaæ, e modyfikacja aktywnoœci bia³ek przez NO mo e zachodziæ bezpoœrednio przez S-nitrozylacjê lub nitracjê, albo te wyrzut ROS w odpowiedzi na NO mo e prowadziæ do utleniania niektórych bia³ek, istotnych dla procesu kie³kowania. Wskazuj¹ na to zmiany profilu bia³ek utlenionych w nasionach s³onecznika kie³kuj¹cych po krótkotrwa³ym traktowaniu ich HCN i RFT [56]. St¹d te, niezwykle interesuj¹ce by³oby zbadanie profilu bia³ek utlenionych w nasionach, których kie³kowanie jest stymulowane w obecnoœci donorów NO. LITERATURA [1] BAILLY C. Active oxygen species and antioxidants in seed biology. Seed Sci Res 2004; 14: [2] BALDWIN IT, PRESTON CA, KROCK B. Smoke and mirrors: reply to Fotheringham and Keeley. Seed Sci Res 2005; 15: [3] BARROSO JB, CORPAS FJ, CARRERAS A, SANDALIO LM, VALDERRAMA R, PALMA JM, LUPIA- NEZ JA, del RIO LA. Localization of nitric oxide synthase in plant peroxisomes. J Biol Chem 1999; 274: [4] BATAK I, DEVIC M, GIBA Z, GRUBISIC D, POFF KL, KONJEVIC R. The effect of potassium nitrate and NO-donors on phytochrome A- and phytochrome B-specific induced germination of Arabidopsis thaliana seeds. Seed Sci Res 2002; 12: [5] BELIGNI MV, FATH A, BETHKE PC, LAMATTINA L, JONES RL. Nitric oxide acts as an antioxidant and delays programmed cell death in barley aleurone layers. Plant Physiol 2002; 129: [6] BELIGNI MV, LAMATTINA L. Nitric oxide stimulates seed germination and de-etiolation, and inhibits hypocotyls elongation, three light-inducible responses in plants. Planta 2000; 210: [7] BELIGNI MV, LAMATTINA L. Nitric oxide: a non traditional regulator of plant growth. Trends Plant Sci 2001; 6: [8] BETHKE PC, BADGER MR, JONES R. Apoplastic synthesis of nitric oxide by plant tissues. Plant Cell 2004; 16: [9] BETHKE PC, GUBLER F, JACOBSEN JV, JONES RL. Dormancy of Arabidopsis seeds and barley grains can be broken by nitric oxide. Planta 2004; 219: [10] BETHKE PC, LIBOUREL IGL, JONES RL. Nitric oxide reduces seed dormancy in Arabidopsis. J Exp Bot 2006; 57: [11] BETHKE PC, LIBOUREL IGL, JONES RL. Nitric oxide in seed dormancy and germination. W: Bradford K, Nonogaki H [red.] Seed Development, Dormancy and Germination. Blackwell Publishing 2007:

11 441 [12] BETHKE PC, LIBOUREL IGL, REINOHL V, JONES RL. Sodium nitroprusside, cyanide, nitrite and nitrate break Arabidopsis seed dormancy in a nitric oxide-dependent manner. Planta 2006; 223: [13] BEWLEY JD. Seed germination and dormancy. Plant Cell 1997; 9: [14] BOGATEK R, DZIEWANOWSKA K, LEWAK St. Hydrogen cyanide and embryonal dormancy in apple seeds. Physiol Plant 1991; 83: [15] BOGATEK R, GAWROÑSKA H, ORACZ K. Involvement of oxidative stress and ABA in CN-mediated elimination of embryonic dormancy in apple. W: Nicolas G, Bradford KJ, Come D, Pritchard HW [red.] The Biology of Seeds: Resent Research Advances, CABI Publishing 2003: [16] BOGATEK R, GNIAZDOWSKA A. Nitric oxide and HCN reduce deep dormancy of apple seeds. Acta Physiol Plant 2006; 28: [17] COLLIVIER BB, STEPHENSON T. Production of nitrogen oxide and dinitrogen oxide by autotrophic nitrifiers. Biotechnol Adv 2000; 18: [18] CRAWFORD NM. Mechanisms for nitric oxide synthesis in plants. J Exp Bot 2006; 57: [19] DELLEDONNE M, XIA Y, DIXON RA, LAMB C. Nitric oxide functions as a signal in plant disease resistance. Nature 1998; 394: [20] DESEL C, KRUPINSKA K. The impact of tocochromanols on early seedling development and NO release. J Plant Physiol 2005; 162: [21] DURNER J, WENDEHENNE D, KLESSIG DF. Defense gene induction in tobacco by nitric oxide, cyclic GMP and cyclic ADP-ribose. Proc Natl Acad Sci USA 1998; 95: [22] FLORYSZAK-WIECZOREK J, MILCZAREK G, ARASIMOWICZ M, CISZEWSKI A. Do nitric oxide donors mimic endogenous NO-related response in plants? Planta 2006; 224: [23] FRENEY JR. Emission of nitrous oxide from soils used for agriculture. Nutr Cycling Agroecosys 1997; 49:1 6. [24] GIBA Z, GRUBISIC D, KONJEVIC R. Sodium nitroprusside-stimulated germination of common chick weed (Stellaria media L.) seeds. Arch Biol Sci 1992; 44: 17P 18P. [25] GIBA Z, GRUBISIC D, KONJEVIC R. Nitrogen oxides as environmental sensors for seeds. Seed Sci Res 2003; 13: [26] GIBA Z, GRUBISIC D, TEODOROVIC S, SAJC L, STOJAKOVIC D, KONJEVIC R. Effect of nitric oxidereleasing compounds on phytochrome-controlled germination of Empress tree seeds. Plant Growth Regul 1998; 26: [27] GNIAZDOWSKA A. Rola tlenku azotu w metabolizmie komórki roœlinnej. Kosmos 2004; 53: [28] GNIAZDOWSKA A, DOBRZYÑSKA U, BABAÑCZYK T, BOGATEK R. Breaking of apple embryo dormancy by nitric oxide involves stimulation of ethylene production. Planta 2007; 225: [29] GOLDSTEIN S, RUSSO A, SAMUNI A. Reactions of PTIO and carboxy-ptio with NO, NO 2 and O 2. J Biol Chem 2003; 278: [30] GRUBISIC D, KONJEVIC R. Light and nitrate interaction in phytochrome-controlled germination of Paulownia tomentosa seeds. Planta 1990; 181: [31] GRUN S, LINDERMAYR C, SELL S, DURNER J. Nitric oxide and gene regulation in plants. J Exp Bot 2006; 57: [32] GUPTA KJ, STOIMENOVA M, KAISER WM. In higher plants, only root mitochondria, but not leaf mitochondria reduce nitrite to NO, in vitro and in situ. J Exp Bot 2005; 56: [33] HE Y, TANG RH, HAO Y, STEVENS RD, COOK CW, AHN SM, JING L, YANG Z, CHEN L, GUO F, FIORANI F, JACKSON RB, CRAWFORD NM, PEI Z-M. Nitric oxide represses the Arabidopsis floral transition. Science 2004; 305: [34] HSU YT, KAO CH. Cadium toxicity is reduced by nitric oxide in rice leaves. Plant Growth Regul 2004; 42: [35] HU X, NEILL SJ, TANG Z, CAI W. Nitric oxide mediates gravitropic bending in soybean roots. Plant Physiol 2005; 137: [36] HUANG X, STETTMAIER K, MICHEL C, HUTZLER P, MUELLER MJ, DURNER J. Nitric oxide is induced by wounding and influences jasmonic acid signaling in Arabidopsis thaliana. Planta 2004; 215: [37] HUANG X, von RAD U, DURNER J. Nitric oxide induces transcriptional activation of the nitric oxidetolerant alternative oxidase in Arabidopsis suspension cells. Planta 2002; 215: [38] HUNT PW, WATTS RA, TREVASKIS B, LIEWELYN DJ, BURNELL J, DENNIS ES, PEACOCK WJ. Expression and evolution of functionally distinct haemoglobin genes in plants. Plant Mol Biol 2001; 47:

12 442 A. GNIAZDOWSKA, R. BOGATEK [39] IGAMBERDIEV AU, BARON K, MANAC H-LITTLE N, STOIMENOVA M, HILL RD. The haemoglobin/nitric oxide cycle: Involvement in flooding stress and effects on hormone signaling. Ann Bot 2005; 96: [40] JOB C, RAJJOU L, LOVIGNY Y, BELGHAZI M, JOB D. Patterns of protein oxidation in Arabidopsis seeds and during germination. Plant Physiol 2005; 138: [41] JOVANOVIC V, GIBA Z, DJOKOVIC D, MILOSAVLEVIC S, GRUBISIC D, KONJEVIC R. Giberellic acid nitrite stimulates germination of two species of light-requiring seeds via the nitric oxide pathway. Ann NY Acad Sci 2005; 1048: [42] KEELEY JE, FOTERINGHAM CJ. Trace gas emissions and smoke-induced seed germination. Science 1997; 276: [43] KÊPCZYÑSKI J, KÊPCZYÑSKA E. Znaczenie etylenu w ustêpowaniu spoczynku i kie³kowaniu nasion. Kosmos 2000; 49: [44] KOPYRA M, GWÓ D EA. Nitric oxide stimulates seed germination and counteracts the inhibitory effect of heavy metals and salinity on root growth of Lupinus luteus. Plant Physiol Biochem 2003; 41: [45] KOPYRA M, GWÓ D EA. Rola tlenku azotu w odpowiedzi roœlin na stresy œrodowiskowe. W: Na Pograniczu Chemii i Biologii, Tom XII, Korniak H, Barciszewski J (red.) Wydawnictwo Naukowe UAM 2005: [46] KUCERA B, COHN MA, LEUBNER-METZGER G. Plant hormone interactions during seed dormancy release and germination. Seed Sci Res 2005; 15: [47] LAMATTINA L, GARCIA-MATA C, GRAZIANO M, PAGNUSSAT G. Nitric oxide: The versality of an extensive signal molecule. Annu Rev Plant Biol 2003; 54: [48] LESHEM YY, WILLS RBH, KU VVV. Evidence for the function of the free radical gas nitric oxide (NO) as an endogenous maturation and senescence regulating factor in higher plants. Plant Physiol Biochem 1998; 36: [49] LEWAK St. Regulatory pathways in removal of apple seed dormancy. Acta Horticulturae 1981; 120: [50] LI W, LIU X, KHAN MA, KAMIYA Y, YAMAGUCHI S. Hormonal and environmental regulation of seed germination in flixweed (Descurainia sophia). Plant Growth Regul 2005; 45: [51] LI W, LIU X, KHAN MA, KAMIYA Y, YAMAGUCHI S. The effect of plant growth regulators, nitric oxide, nitrate, nitrite and light on the germination of dimorphic seeds of Suaeda salsa under saline conditions. J Plant Res 2005; 118: [52] LIBOUREL IGL, BETHKE PC, DE MICHELE R, JONES RL. Nitric oxide gas stimulates germination of dormant Arabidopsis seeds: use of flow-through apparatus for delivery of nitric oxide. Planta 2006; 223: [53] LOMBARDO MC, GRAZIANO M, POLACCO JC, LAMATTINA L. Nitric oxide functions as positive regulator of root hair development. Plant Signal Behav 2006; 1: [54] MATKOWSKI A. Tlenek azotu u roœlin. Post Biol Kom 2002; 29: [55] NEILL SJ, DESICAN R, CLARKE A, HANCOCK JT. Nitric oxide is a novel component of abscisic acid signaling in stomatal guard cells. Plant Physiol 2002; 128: [56] ORACZ K, EL-MAAROUF BOUTEAU H, FARRANT JM, COOPER K, BELGHAZI M, JOB C, JOB D, CORBINEAU F, BAILLY C. ROS production and protein oxidation as a novel mechanism of seed dormancy alleviation. Plant J 2007; 50: [57] PARANI M, RUDRABHATLA S, MYERS R, WEIRICH H, SMITH B, LEAMAN DW, GOLDMAN SL. Microarray analysis of nitric oxide responsive transcripts in Arabidopsis. Plant Biotech J 2004; 2: [58] PAGNUSSAT GC, LANTERI ML, LAMATTINA L. Nitric oxide and cyclic GMP are messengers in the indole acetic acid-induced adventitious rooting process. Plant Physiol 2003; 32: [59] PERAZZOLLI M, ROMERO-PUERTAS MC, DELLEDONNE M. Modulation of nitric oxide bioactivity by plant haemoglobins. J Exp Bot 2006; 57: [60] RIBEIRO JR EA, CUNHA FQ, TAMASHIRO WM, MARTINS IS. Growth phase-dependent subcellular localization of nitric oxide synthase in maize cells. FEBS Letters 1999; 445: [61] SARATH G, BETHKE PC, JONES R, BAIRD LM, HOU G, MITCHELL RB. Nitric oxide accelerates seed germination in warm-season grasses. Planta 2006; 223: [62] SIMONTACCHI M, JASID S, PUNTARULO S. Nitric oxide generation during early germination of sorghum seeds. Plant Sci 2004; 167:

13 443 [63] STAÑCZYK K. Powstawanie i emisja tlenku azotu w procesie spalania wêgla i karbonizatów. Wydawnictwo Naukowe GIG [64] STOHR C, STUBE F, MARX G, ULLRICH WR, ROCKEL P. A plasma membrane-bound enzyme of tobacco roots catalyses the formation of nitric oxide from nitrite. Planta 2001; 212: [65] TAIZ L, ZEIGER E Plant Physiology. Third Edition. Sinauer Associates, Inc., Publishers Sunderland, Massachusetts 2002: [66] UCHIDA A, JAGENDORF AT, HIBINO T, TAKABE T, TAKABE T. Effects of hydrogen peroxide and nitric oxide on both salt and heat stress tolerance in rice. Plant Sci 2002; 163: [67] WENDEHENNE D, PUGIN A, KLESSIG DF, DURNER J. Nitric oxide: comparative synthesis and signaling in animal and plant cells. Trends Plant Sci 2001; 6: [68] WOJTYLA, GARNCZARSKA M, RATAJCZAK L. Rola reaktywnych form tlenu w procesie rozwoju i kie³kowania nasion. Post Biol Kom 2006; 33: [69] ZHANG H, SHEN W-B, ZHANG W, XU L-L. A rapid response of α-amylase to nitric oxide but not gibberelin in wheat seeds during the early stage of germination. Planta 2005; 220: [70] ZHANG Y, WANG L, LIU Y, ZHANG Q, WEI Q, ZHANG W. Nitric oxide enhances salt tolerance in maize seedlings through increasing activities of proton-pump and Na + /H + antiport in the tonoplast. Planta 2006; 224: [71] ZHANG L, WANG Y, ZHAO L, SHI S, ZHANG L. Involvement of nitric oxide in light-mediated greening of barley seedlings. J Plant Phys 2006; 163: Redaktor prowadz¹cy Maria Olszewska Otrzymano: r. Przyjêto: r Warszawa, ul. Nowoursynowska 159, agnieszka_gniazdowska@sggw.pl..