0LHMVFHLURN SUyEHN UHGQLD 5R]VW S SL P +RODQGLD1LHPF\6]ZDMFDULD. 7XUFMD r

Transkrypt

1 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku OCZN. szlachetnym PZH 2006, 57, N 4, JEZY FALANDYSZ, ALEKSANDA CHOJNACKA, ANETA FANKOWSKA ASEN, KADM, O ÓW I TÊÆ W BOOWIKU SZLACHETNYM BOLETUS EDULIS A TOLEANCJE ASENIC, CADMIUM, LEAD AND MECUY IN KING BOLETE BOLETUS EDULIS AND TOLEANCE LIMITS Zak³ad Chemii Œrodowiska i Ekotoksykologii Uniwersytet Gdañski Gdañsk, ul. Sobieskiego 19 Kierownik: prof. dr hab. J. Falandysz jfalandy@pcb.chemik.chem.univ.gda.pl Zebrano i przeanalizowano dostêpne dane o wystêpowaniu arsenu, kadmu, o³owiu i rtêci w owocnikach borowika szlachetnego w œwietle specyficznych w³aœciwoœci tego gatunku do silnego bionagromadzania niektórych pierwiastków metalicznych i metaloidów, mo liwego wp³ywu czynników œrodowiskowych oraz wyznaczanych tolerancji dla kadmu i o³owiu w grzybach uprawowych. Zasugerowano wprowadzenie norm odnoœnie maksymalnie dopuszczalnej zawartoœci (tolerancji) kadmu i o³owiu (arsen i rtêæ w ustawodawstwie UE nie s¹ normowane) w grzybach rosn¹cych dziko. Ponadto, tak e potrzebê rozró nienia i uwzglêdniania w prawodawstwie dotycz¹cym ywnoœci specyficznych ró nic w zdolnoœci poszczególnych gatunków grzybów jadalnych do nagromadzania okreœlonych metali i metaloidów (potencjalnie tak e ich form) w owocnikach; aktualne normy UE dotycz¹ tylko grzybów uprawowych bez rozró nienia konkretnych gatunków. S³owa kluczowe: grzyby, metale, arsen, kadm, o³ów, rtêæ, borowik szlachetny Key words: mushrooms, metals, arsenic, cadmium, lead, mercury, king bolete Borowik szlachetny (Boletus edulis Bull. Fr.) jest gatunkiem rozprzestrzenionym g³ównie na pó³kuli pó³nocnej, a zw³aszcza w pó³nocnej strefie klimatu umiarkowanego w Ameryce P³n. i Europie. Na pó³kuli po³udniowej grzyb ten wystêpuje na Nowej Zelandii i na po³udniu Afryki [23, 57]. Owocniki borowika szlachetnego wyrastaj¹ g³ównie pod œwierkami, a poza borami œwierkowymi grzyba tego zwykle mo na spotkaæ w borach sosnowych, ale te w lasach liœciastych. Barwa kapelusza, wykszta³cenie siateczki na trzonie i siedlisko s¹ podstaw¹ dla rozró nienia podgatunków borowika, które s¹ te ujmowane jako odrêbne gatunki, takie jak: borowik sosnowy (B. pinophilus) pozostaj¹cy w mikoryzie z sosn¹, borowik usiatkowany (B. aestivalis) lub (B. reticulatus) z bukiem, borowik ciemnobr¹zowy (B. aereus) z dêbami i kasztanowcami czy borowik (B. carpinaceus) z grabem [22].

2 326 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr 4 Zapach i smak s¹ to g³ówne i najbardziej po ¹dane walory sensoryczne grzybów jadalnych jako takich oraz jako dodatków do potraw, a na dalszym planie s¹ na ogó³ ich wartoœci od ywcze. U borowika szlachetnego w sk³adzie bia³ek zidentyfikowano 9 aminokwasów (fenyloalaninê, leucynê, izoleucynê, treoninê, walinê, metioninê, liznê, histydynê i argininê), a spoœród witamin z grupy B takie jak: B 1, B 2, PP, tiaminê, ryboflawinê, niacynê. Z kolei wœród substancji zapachowych zidentyfikowano pirazyny, furany, ketony alifatyczne, benzaldehyd, acetaldehyd i oktenole, ale te cykloheksan i kwas glutaminowy [6, 53]. Ponadto tak jak u wielu innych gatunków grzybów owocniki borowika szlachetnego s¹ bogate w sk³adniki mineralne, a w tym bywa te, e w pierwiastki metaliczne i metaloidy sklasyfikowane jako toksyczne dla cz³owieka [1, 15, 39, 43, 44]. Proces pobierania pierwiastków metalicznych i metaloidów z substratu przez grzybniê mechanizmy ich pozyskiwania (uwalniania z substratu) i wch³aniania biodostêpnych form, a dalej transportu w grzybni i owocniku, dystrybucji i nagromadzania jest pochodn¹ wielu ró nych czynników [11]. Ponadto u gatunków mikoryzowych dochodzi element oddzia³ywania partnera roœlinnego, a inne czynniki wp³ywaj¹ce na bionagromadzanie (biokoncentracjê) to zasobnoœæ pierwiastka w substracie, oddzia³ywania wspó³zale ne metali i metaloidów na granicy faz grzybnia-substrat, sk³ad i w³aœciwoœci substratu (gleby), czynniki klimatyczne i ekologiczne [58]. Owocniki jadalnych gatunków grzybów pozyskiwane w parkach miejskich, na miejskich trawnikach, z poboczy ulic i chodników, rumowisk, okolic zak³adów przemys³owych a zw³aszcza w rejonie oddzia³ywania hut, kopali, ha³d czy wysypisk, z terenów opuszczonych kopalñ i zak³adów przemys³owych, na polach gdzie odprowadzano szlamy poœcielowe z oczyszczalni itp. z regu³y bêd¹ zawiera³y pierwiastki metaliczne i metaloidy, a w tym takie jak arsen, kadm, o³ów czy rtêæ w stê eniu wiêkszym ni okazy tych samych gatunków grzybów, ale pozyskiwane na terenach niezanieczyszczonych [5, 24, 25, 30, 31, 35, 58]. Faktem jest, e wiele gatunków grzybów jadalnych wyros³ych w dziewiczych borach i lasach te zawiera w owocnikach arsen, kadm, o³ów czy rtêæ w wzglêdnie du ym lub bardzo du ym stê eniu. Owa swoista zasobnoœæ w niektóre pierwiastki metaliczne i metaloidy a w tym te te uznawane za toksyczne dla cz³owieka u szeregu gatunków grzybów jadalnych wydaje siê byæ zdeterminowana genetycznie, a w niekorzystnych warunkach (zanieczyszczenie substratu) ma miejsce ich hiperkumulacja. Zatem obfitoœæ licznych pierwiastków metalicznych i metaloidów w substracie (tle geochemicznym), w którym rozwija siê grzybnia, a tak e ich dobra biodostêpnoœæ mog¹ sprzyjaæ nagromadzaniu siê niektórych sk³adników mineralnych w owocnikach w nadmiernej iloœci, ale tak e w niekorzystnej postaci przynajmniej w aspekcie higieny ywnoœci i ywienia. Chocia, jak wykaza³ Tyler [54], niektóre gatunki grzybów cechuje zdolnoœæ wykluczania wielu pierwiastków metalicznych, tj. nie nagromadzania ich w iloœci przekraczaj¹cej stê enie w pod³o u jeœli zdolnoœæ tê sparametryzowaæ jako iloraz z wartoœci stê enia w owocniku i pod³o u (substracie, glebie) w przeliczeniu na masê such¹ obu tych materia³ów (wartoœæ wspó³czynnika bionagromadzania czy biokoncentracji, BCF < 1). Liczebnoœæ œwiata grzybów kapeluszowych jest oceniana na oko³o gatunków, a w tym oko³o gatunków to grzyby jadalne. Z analizy piœmiennictwa naukowego i badañ w³asnych wynika, e istniej¹ czêsto du e rozbie noœci pomiêdzy wartoœciami absolutnymi stê enia arsenu, kadmu, o³owiu czy rtêci (wartoœciami typowymi i dotycz¹cych warunków normalnych), które mo na wykazaæ dla naturalnie pozyskanych owocników wielu

3 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym 327 gatunków grzybów jadalnych, a aktualnymi, ale te dawniej wyznaczonymi prawem maksymalnie dopuszczalnymi zawartoœciami (tolerancjami) dla tych metali w grzybach. Innymi s³owy okreœlone gatunki grzybów czêsto zawieraj¹ wiêcej arsenu, kadmu, o³owiu czy rtêci ni wynosi³a stosowna wartoœci tolerancji np. w Polsce przed akcesj¹ z Uni¹ Europejsk¹ (UE), tj., odpowiednio, 0,5; 1,0; 2,0 i 0,5 mg/kg masy suchej [42]. Powy sz¹ obserwacjê, przy braku norm dla grzybów jadalnych rosn¹cych dziko, mo na odnieœæ tak e do aktualnych tolerancji dla kadmu i o³owiu wyznaczonych dla grzybów uprawowych (wszystkie grzyby uprawowe bez rozró niania gatunku) obowi¹zuj¹cych w UE tj., odpowiednio, 0,2 i 0,3 mg/kg masy mokrej (œwie y produkt) [3]. W praktyce badaj¹c partiê okreœlonego gatunku grzybów jadalnych pozyskanych ze stanu dzikiego i wydaj¹c orzeczenie o ich przydatnoœci do spo ycia oraz zezwolenie na obrót handlowy, przy braku stosownej normy dotycz¹cej pochodzenia (rosn¹ce dziko) i gatunku, mo na pos³u yæ siê istniej¹cym (UE) i merytorycznie najbli szym uregulowaniem, ale ujmuj¹cym tylko ogólnie gatunki uprawowe. Opracowanie dotyczy analizy dostêpnych danych o wystêpowaniu arsenu, kadmu, o³owiu i rtêci w borowiku szlachetnym. Celem analizy jest: prezentacja bazy danych faktograficznych oraz dyskusja przes³anek dla wyznaczenia realistycznych tolerancji tj. opartych o uwarunkowan¹ genetycznie zdolnoœæ do silnego nagromadzania przez okreœlone gatunki grzybów kadmu i o³owiu (tak e arsenu i rtêci) oraz kryteria œrodowiskowe. ASEN W dostêpnym piœmiennictwie naukowym brak jest danych o zawartoœci arsenu ogó³em (wszystkie sole lub po³¹czenia chemiczne, albo stopnie utlenienia, sumarycznie), czy jego konkretnych po³¹czeñ chemicznych w owocnikach borowika z terenu Polski. Skromne iloœciowo dane o arsenie w borowiku szlachetnym ze stanowisk w innych krajach zawarto w tabeli I. ozstêp wartoœci œrednich stê enia arsenu wykazany dla borowika szlachetnego z terenu Europy wyniós³ 0,10-1,1 mg/kg wysuszonych owocników, a dla próbek jednostkowych od 0,01 do 1,2 mg/kg. Arsen œrednio w oko³o siedmiokrotnie wiêkszym stê eniu ni w Europie, tj. 3,8 mg/kg m. s. wykrywano w niedu ej liczbie zbadanych okazów borowika szlachetnego w Meksyku (tabela I). Tabela I. Arsen (mg/kg m. s.) w owocnikach borowika szlachetnego Arsenic (mg/kg d.m.) content of the fruiting bodies of king bolete /LF]ED =DZDUW üpjnj 3]\FMD 0LHMVFHLUN SUyEHN UHGQLD 5]VW S SL P 6áZDFMD'YU +ODQGLD1LHPF\6]ZDMFDULD )UDQFMD 7XUFMD r 0HNV\N :V]\VWNLHZDUW FLDEVOXWQHVW HQLD]DNU JOQDOODEVOXWHFQFHQWUDWLQYDOXHVZHUHUXQGHG

4 328 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr 4 Maksymalna dopuszczalna zawartoœæ arsenu (arsenu ogó³em) w grzybach suszonych w rozporz¹dzeniu z roku 2003 wynosi³a 0,50 mg/kg [42]. W œwietle skromnej iloœci danych faktograficznych (tabela I) wyznaczona wartoœæ tolerancji (0,50 mg As/kg m.s.) by³a mniejsza ni wartoœci stê enia arsenu wykazane dla znacznej czêœci zbadanych okazów borowika szlachetnego ze stanowisk niezanieczyszczonych tym metalem w Europie. Grzyby jadalne bywaj¹ bogate w arsen. Na przyk³ad u gatunku lakówka ametystowa (Laccaria amethistina) wykrywano , 160 i 209 mg As/kg m.s.; u lakówki pospolitej (Laccaria laccata) 4,5 i mg As/kg m.s.; u g¹sówki nagiej (Lepista nuda) 3,9-6,7 mg As/kg m.s.; u pieczarki dwuzarodnikowej (Agaricus bisporus) 1,0 mg As/kg m.s.; pieczarki krwawej (A. langei) 7,0 mg As/kg m.s., a u pieczarki A. subrutilescens 11 mg As/kg m.s. [48, 50-53]. Z badañ nad sk³adem i zawartoœci¹ zwi¹zków arsenu w niektórych gatunkach grzybów wynika, e u gatunków z rodzaju pieczarka (Agaricus) i purchawka (Lycoperdon) dominuj¹c¹ jego postaci¹ jest arsenobetaina. U niektórych gatunków grzybów g³ówn¹ form¹ arsenu jest arsenian [As(V)], a u innych arsenin [As(III)]. W grzybach zidentyfikowano te kwas dimetyloarsenowy i kwas metyloarsenowy, ale jako poœlednie sk³adniki, a jako takie tak e arsenocholinê i jon tetrametyloarsenowy [52]. W œwietle dostêpnych danych o wystêpowaniu arsenu w borowiku szlachetnym (tabela I) nie wydaje siê, aby wyznaczona dawniej na 0,50 mg/kg m.s. maksymalnie dopuszczalna zawartoœæ dla tego pierwiastka w grzybach w odniesieniu do tego gatunku mia³a uzasadnienie. Niemniej, baza faktograficzna o arsenie w borowiku szlachetnym w dostêpnym piœmiennictwie naukowym jest zbyt uboga. Dla dobrego rozeznania konieczne by³o by przeprowadzenia dodatkowych badañ ujmuj¹cych analizê wiêkszej liczby owocników borowika szlachetnego (tak e innych gatunków borowika) pochodz¹cych z ró nych obszarów leœnych. KADM Danych o kadmie w owocnikach borowika szlachetnego z terenu kraju jest wzglêdnie du o. Metal ten w skrajnie du ym stê eniu wykrywano w okazach borowika ze stanowisk w Austrii, tj. 53 mg/kg m.s., a w okazach zebranych na terenie Helsinek do 56 mg/kg m.s. (tabela II). W badaniach w³asnych wykazano znaczne przestrzenne zró nicowanie wielkoœci stê eñ kadmu w owocnikach borowika szlachetnego dla 16 zbadanych i typowych dla tego gatunku stanowisk w kraju (tabela II). Wszystkie wspomniane 16 stanowisk to miejsca, które mo na uznaæ za znajduj¹ce siê poza bezpoœrednim wp³ywem punktowych (lokalnych), mniej lub bardziej silnych Ÿróde³ emisji kadmu do œrodowiska, czyli za miejsca niezanieczyszczone. Niemniej w Europie Œrodkowej, na przestrzeni minionych kilku dekad lat, nawet obszary uznawane za niezanieczyszczone by³y i dalej s¹ nara one na kadm oraz inne metale w niewielkich iloœciach nanoszone i deponowany drog¹ atmosferyczn¹ ze Ÿróde³ o zasiêgu obszarowo trans-granicznym. Kadm w kapeluszach borowika szlachetnego ze stanowisk krajowych wykrywano przeciêtnie w stê eniu od 1,6±1,1 do 12±3 (rozstêp dla pojedynczych okazów wyniós³ 0,1-19), a w trzonach od 0,75±0,30 do 5,6±4,9 (0,1-19) mg/kg m.s. (tabela II). Kapelusz dorodnego borowika szlachetnego w ca³ej swojej masie zawiera kadm œrednio w stê eniu oko³o trzy-

5 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym 329 Tabela II. Kadm (mg/kg m. s.) w owocnikach borowika szlachetnego Cadmium (mg/kg d.m.) content of the fruiting bodies of king bolete 0LHMVFHLUN ü ] & Æ D LN Q F Z /LF]ED SUyEHN =DZDUW üpjnj MD F UHGQLD 5]VW S 3 ]\ P L S 3OVND 3OVND 3OVNDNOLFH%UGQLF\ 3OVND%U\7XFKOVNLH. r 3OVNDZMSPUVNLHNOLFH. r 3POHZD 3OVND0DáSOVND 3OVND0DáSOVND 3OVNDNOLFH%LHOVND%LDáHM 3OVNDNOLFH%LHOVND%LDáHM 3OVNDNOLFH%LHOVND%LDáHM 3OVNDZMSPUVNLH:\VSD. r 6ELHV]HZVND 3OVNDZMSPUVNLH/DV\. r :HMKHUZVNLH 3OVNDZMSPUVNLH%U\. r 7XFKOVNLH 3OVNDZMNXMSP3XV]F]D. r %\GJVND 3OVNDZMSPUVNLHSM. r.dv]xevnlh 3OVNDZMSPUVNLHSM. r.dv]xevnlh 3OVNDZMZDUPPD]N. r *L \FND 3OVNDZMZDUPPD]N. r. WU]\QD 3OVNDZMZDUPPD]XUSM. r OV]W\ VNLH 3OVND3XV]F]D$XJXVWZVND. r 3OVND.WOLQD3áFND. r 3OVND'OLQD&KFKáZVND. r

6 330 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr 4 3OVND6XGHW\.WOLQD.áG]ND. r 3OVND ZL WNU]\VNL3DUN. r 1DUGZ\ 6áZDFMD r &]HFK\ r 1LHPF\ 1LHPF\ 6áZHQLD'YU 6áZHQLD6OYHQVND%LVWULFD 6]ZDMFDULD r $XVWULD : JU\ +HOVLQNL +HOVLQNL +HOVLQNL NO+HOVLQHN )UDQFMDNOLFH3DU\ D 7XUFMD r 0HNV\N :V]\VWNLHZDUW FLDEVOXWQHVW HQLD]DNU JOQDOODEVOXWHFQFHQWUDWLQYDOXHVZHUHUXQGHG Æ.NDSHOXV]7WU]QSDUWIIXLWLQJEG\.FDS7VWHDP %DGDQLDZáDVQHGDQHQLHSXEOLNZDQH krotnie wiêkszym ni trzon œrednia arytmetyczna wa ona dla 204 kapeluszy wynios³a 5,8 a dla 200 trzonów 2,2 mg/kg m. s. (badania w³asne, dane nie opublikowane). Niedawno Nikkarinen i wsp. [40], analizuj¹c niedu ¹ liczbê owocników borowika szlachetnego z terenu Finlandii wskazali na wyraÿny wp³yw sk³adu pod³o a geochemicznego (ska³a macierzysta) na zawartoœæ niektórych metali w tym gatunku grzyba. Okazy borowika szlachetnego wyros³e na obszarze o powiêkszonej zawartoœci kadmu w tle geochemicznym zawiera³y œrednio 3,4 mg Cd/kg m.s., a wyros³e na obszarze o mniejszej zawartoœci tego metalu w skale macierzystej zawiera³y œrednio 1,4 mg Cd/kg m.s. [40]. Mo na przyj¹æ, e zawartoœæ kadmu w owocniku (kapelusz i trzon) borowika szlachetnego z stanowisk na obszarach niezanieczyszczonych tym metalem na ogól nie przekroczy wartoœci 20 mg/kg m.s., a na terenach zanieczyszczonych bêdzie wiêksza ni 20 mg/kg m.s. W myœl do niedawna obowi¹zuj¹cego prawa maksymalnie dopuszczalna zawartoœæ kadmu w grzybach suszonych w kraju wynosi³a 1,0 mg/kg [42]. Obecnie wartoœæ ta w grzybach uprawowych na terenie UE wynosi 0,2 mg/kg masy mokrej (tj. oko³o 2,0 mg/kg m.s., zak³adaj¹c, e zawartoœæ wody w owocniku przeciêtnie wynosi 90%) [3]. W œwietle dostêpnych

7 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym 331 danych mo na wykazaæ, e zawartoœæ kadmu w owocnikach borowika szlachetnego charakterystyczna dla tego gatunku i nie spowodowana zanieczyszczeniem (zanieczyszczenie techniczne) surowca mo e byæ oko³o dziesiêciokrotnie wiêksza ni wymieniona wartoœæ tolerancji dla grzybów uprawowych. Pomijaj¹c zagadnienia zwi¹zane z wielkoœci¹ spo ycia owocników borowika szlachetnego per capita oraz jego biodostêpnoœci¹ dla cz³owieka, to, w oparciu o kryteria œrodowiskowe (tabela II), sugerowana wartoœæ tolerancji dla tego metalu w tym gatunku grzyba winna wynosiæ nie wiêcej ni 20 mg/kg m.s. O ÓW Wartoœæ tolerancji dla o³owiu w grzybach suszonych w kraju do 1 maja 2004 r. wynosi³a 2,0 mg/kg m.s. [42]. Aktualnie na terenie UE tolerancja dla o³owiu w grzybach uprawowych wynosi 0,3 mg/kg m.m. [3], czyli 3,0 mg/kg m.s. (przyjmuj¹c, e zawartoœæ wody wynosi 90 %). Kapelusze i trzony borowika szlachetnego zebrane na stanowiskach krajowych na ogó³ zawiera³y o³ów w iloœci mniejszej od 3,0 mg/kg m.s. (tabela III). Analiza iloœciowa œladowych iloœci o³owiu w surowcach ywnoœciowych i ywnoœci, p³ynach ustrojowych itd. pozostaje du ym wyzwaniem dla analityków i laboratoriów analitycznych, pomimo rozwoju technik analitycznych i aparatury pomiarowej. Laboratoria dysponuj¹ce idealnymi warunkami dla utrzymania specjalnej czystoœci pomieszczeñ (tzw. analityczne laboratoria ultra-czyste i czyste), dobrze wyposa one w bezproblemowy sprzêt do roztwarzania próbek (ciœnieniowe naczynia teflonowe i piece mikrofalowe), oraz stosown¹ aparaturê pomiarow¹ s¹ jedynymi zdolnymi dostarczaæ miarodajnych wyników oznaczeñ œladowych iloœci o³owiu. Analiza zawartoœæ o³owiu w kilku próbkach kapeluszy borowika szlachetnego pochodz¹cych z obszaru niezanieczyszczonego tym metalem w kraju - przeprowadzona w wyspecjalizowanym i klasy ultra-czyste laboratorium, wykaza³a obecnoœæ w surowcu do 2,2 mg Pb/kg m.s. [15]. W innych badaniach, te wykonanych w laboratorium klasy czyste, w kapeluszach borowików szlachetnych z Tatr i Sudetów wykrywano o³ów w stê eniu, odpowiednio, do 2,7 i 3,3 mg/kg m.s. (tabela III). Zatem mo na przypuszczaæ, e nawet na obszarach niezanieczyszczonych o³owiem zawartoœæ tego metalu w suszu z borowików szlachetnych mog³a przekraczaæ dawniej obowi¹zuj¹c¹ w kraju wartoœæ tolerancji wynosz¹c¹ 2.0 mg/kg m.s., a niekiedy tak e przekracza wartoœæ 0,3 mg/kg m.m. wyznaczon¹ dla grzybów uprawowych na terenie UE [3, 42]. W artyku³ach Dolischka i wsp. [5] oraz Michelot i wsp. [38] wartoœci stê enia o³owiu w okazach borowika szlachetnego zebranych na terenie Austrii w 1980 r. oraz we Francji w okolicach Pary a w latach wynios³y, odpowiednio 33 i mg/kg m.s., i s¹ one skrajnie du e. A nawet, w œwietle innych wartoœci zestawionych w tabeli III, mo na uznaæ je za w¹tpliwe. Wnioskuj¹c na podstawie dostêpnych danych o wystêpowaniu o³owiu w borowiku szlachetnym (tabela III) nie wydaje siê, aby wyznaczona dawniej na 2,0 mg/kg m.s. maksymalnie dopuszczalna zawartoœæ dla tego pierwiastka w grzybach w odniesieniu do tego gatunku mia³a uzasadnienie. Pomijaj¹c zagadnienia zwi¹zane z wielkoœci¹ spo ycia owocników borowika szlachetnego per capita oraz przyswajalnoœci¹ o³owiu zawartego w borowiku z przewodu pokarmowego cz³owieka, to, w oparciu o kryteria œrodowiskowe (tabela III), sugerowana wartoœæ tolerancji dla tego metalu w tym gatunku grzyba winna wynosiæ, co najmniej 3,0 mg/kg m.s.

8 332 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr 4 T abela III. O³ów (mg/kg m. s.) w owocnikach borowika szlachetnego Lead (mg/kg) content of the fruiting bodies of king bolete 0LHMVFHLUN ü ] & Æ D LN Q F Z =DZDUW üpjnj /LF]ED SUyEHN UHGQLD 5]VW S MD F \ ] 3 L P S 3OVND 3OVND 3OVNDNOLFH%UGQLF\ 3OVND%U\7XFKOVNLH. r 3OVNDNOLFH*XELQD. r 3OVND%U\7XFKOVNLH r. 7 3OVNDZMSPUVNLHN3POHZD. r 3MH]LHU]H.DV]XEVNLH. 7 3OVND'OLQD&KFKáZVND. 3OVND.WOLQD.áG]ND. 6]ZDMFDULD r $XVWULD &]HFK\ r 6áZDFMD r 0HNV\N +HOVLQNL +HOVLQNL +HOVLQNLEV]DU ]DQLHF]\V]F]Q\ )UDQFMDNOLFH3DU\ D 7XUFMD r :V]\VWNLHZDUW FLDEVOXWQHVW HQLD]DNU JOQDOODEVOXWHFQFHQWUDWLQYDOXHVZHUHUXQGHG Æ.NDSHOXV]7WU]QSDUWIIXLWLQJEG\.FDS7VWHDP %DGDQLDZáDVQHGDQHQLHSXEOLNZH

9 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym 333 TÊÆ Danych o rtêci w borowiku szlachetnym w Polsce oraz w innych krajach europejskich jest wzglêdnie du o (Tabela IV). Skrajnie ma³e wartoœci stê enia rtêci wykazano dla owocników borowika szlachetnego z kilku stanowisk w Polsce, tj. œrednio 0,4-0,5 (0,03-0,05 mg Hg/kg m.s.) [45]. Z kolei wartoœci skrajnie du e, tj. œrednio 32±19 mg Hg/kg m.s. wykazano w okazach borowika z obszarów po³o onych niedaleko od kopalñ i hut rud rtêci i miedzi Tabela IV. têæ w owocnikach borowika szlachetnego (mg/kg m. s.) Mercury content of the fruiting bodies of king bolete (mg/kg d.m.) 0LHMVFHLUN ü ] & LN D Q F Z Q =DZDUW üpjnj UHGQLD U]VW S MD F \ ] 3 L P S 3OVND 3OVNDZM*XELQ. r 3OVNDZMSPUVNLH7UyMPLHMVNL3. r. 3OVNDZMSPUVNLH:G]\G]NL3.. r 3OVNDZMZDUPL VNPD]XUVNLH. r 3OVND7DWU\'OLQD&KFKáZVND. r 3OVND6XGHW\'OLQD.áG]ND. r 3OVND3XV]F]D%UHFND. r 3OVNDN. FLHU]\Q\. r 3OVND=DEUVNL3.. r 3OVNDZMSPUVNLHN3POHZD. r 3OVNDZMZDUPL VNPD]XUVNLH. r 3XV]F]D%UHFND 3OVNDZMZDUPPD]XU6]F]\EDá\. r 2UáZVNLH 3OVNDN2VWUyG\. r 3OVND3XV]F]D$XJXVWZVND. r 3OVNDZMSPUVNLH:\VSD. r 6ELHV]HZVND 3OVNDZMSPUVNLH/DV\. r :HMKHUZVNLH 3OVNDZMSPUVNLH%U\. r 7XFKOVNLH 3OVNDZMNXMDZVNSPUVNLH 3XV]F]D%\GJVND. r

10 334 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr 4 3OVNDZMSPUVNLHSM.DV]XEVNLH. r 3OVNDZMSPUVNLHSM.DV]XEVNLH. r 3OVNDZMZDUPPD]XUN*L \FND. r 3OVNDZMZDUPL VNPD]XUVNLHN. r. WU]\QD 3OVNDZMZDUPL VNPD]XUVNLHSM. r 2OV]W\ VNLH 3OVND3XV]F]D$XJXVWZVND. r 3OVND.WOLQD3áFND. r 3OVND'OLQD&KFKáZVND. r 3OVND6XGHW\.WOLQD.áG]ND. r 3OVND ZL WNU]\VNL3DUN1DUGZ\. r 6áZDFMD r &]HFK\ r 6áZDFMD r 6áZHQLD 6áZHQLD'YU 6áZHQLD6OYHQVND%LVWULFD 6]ZDMFDULD 6]ZDMFDULD r 6]ZDMFDULD +HOVLQNL +HOVLQNL +HOVLQNL N+HOVLQHN 1LHPF\. r 6]ZHFMD9DVWHUEWWHQN8PH". r :áfk\n5]\px )UDQFMDN3DU\ D 7XUFMD r :V]\VWNLHZDUW FLDEVOXWQHVW HQLD]DNU JOQDOODEVOXWHFQFHQWUDWLQYDOXHV ZHUHUXQGHG Æ.NDSHOXV]7WU]QSDUWIIXLWLQJEG\.FDS7VWHDP %DGDQLDZáDVQHGDQHQLHSXEOLNZDQH

11 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym 335 na S³owacji [24]. Du o rtêci, tj mg Hg/kg m.s. wykazano tak e w okazach borowika spod Pary a we Francji [37]. Jak wynika z zestawienia w tabeli IV, poza wspomnianym wyj¹tkiem [46], to we wszystkich badaniach zanotowano wiêksze stê enia tego metalu w borowiku szlachetnym ni wynosi³a obowi¹zuj¹ca w kraju do 1 maja 2004 r. tolerancja 0,50 mg Hg/kg. m.s. dla grzybów [42]. Kapelusze borowika szlachetnego przeciêtnie cechuje dwukrotnie wiêksza zawartoœæ rtêci ni trzony (tabela IV) [7-15, 17, 18]. Maksymalna zawartoœæ rtêci ogó³em w kapeluszach wykazana dla borowika szlachetnego w kraju (Góry Œwiêtokrzyskie) wynios³a 14 mg/kg m.s. (tabela IV). W oparciu o dostêpne dane sugerowana wartoœæ tolerancji dla rtêci ogó³em w owocnikach borowika szlachetnego winna byæ znacznie wiêksza ni 0,50 mg/kg m.s. [42]. Jeœli sugerowana wartoœæ tolerancji dla rtêci (maksymalnie dopuszczalna zawartoœæ rtêci) mia³a by byæ wyznaczona bez koniecznoœci podania postaci chemicznych tego pierwiastka (trudne przedsiêwziêcie dla analityka), np. metylortêci (monometylortêci), a jedynie w oparciu o zawartoœæ rtêci ogó³em, to winna wynosiæ ona ok. 5,0 mg Hg/kg m.s. (dla partii lub próbek zbiorczych surowca, ale nie próbek jednostkowych). NIEKTÓE INNE TOKSYCZNE DLA CZ OWIEKA PIEWIASTKI METALICZNE I METALOIDY W BOOWIKU SZLACHETNYM Jak to zdefiniowa³ wy szy nad Caeliusem*, czyli Paracelsus, e dawka czyni truciznê (dose makes a poison), to trudno uciec od wielkoœci, jak¹ jest dawka progowa? Dzisiaj wiemy, e w odniesieniu do toksykologicznie problematycznych pierwiastków metalicznych i metaloidów o ich wp³ywie szkodliwym zasadniczo decyduje dominacja konkretnej postaci chemicznej (zwi¹zku, cz¹steczki) i koresponduj¹ca z ni¹ wielkoœci wch³oniêtej dawki (nara enia, ekspozycji). A z pewnoœci¹ nie decyduje tzw. zawartoœæ ogó³em w odniesieniu do wielu, wspó³obecnych np. w po ywieniu, ale o ró nych w³asnoœciach toksynodynamicznych po³¹czeñ i form danego pierwiastka. Wa ny jest wp³yw mo liwych oddzia³ywañ wspó³zale nych (synergistycznych lub antagonistycznych dla form wch³anianych i zarazem biodostêpnych dla dokowania z okreœlonymi receptorami w komórce). yzyko inicjacji zmian niekorzystnych (np. wp³ywów genotoksycznych), mo e wynikaæ z chwil¹ pojawienia siê ksenobiotyku w komórce. Dla pierwiastków metalicznych i metaloidów jak dot¹d nie ma stosownego równowa nika (równowa ników) toksycznoœci umo liwiaj¹cego wywa enie wp³ywów dla wszystkich aktywnych toksykodynamicznie form wspó³obecnych w poszczególnych gatunkach grzybów jadalnych (lub innych rodzajach ywnoœci). Niemniej takowe rozwi¹zanie praktycznie by³oby bardzo trudne (analitycznie) do zrealizowania. W owocnikach borowika szlachetnego poza arsenem, kadmem, o³owiem i rtêci¹ s¹ obecne tak e i inne pierwiastki metaliczne i metaloidy okreœlane jako toksyczne dla cz³owieka. Srebro wykrywano w owocnikach borowika szlachetnego w iloœciach: 3,7 mg/kg m.s. (1-10) w Niemczech; 2,7-6,5 mg/kg w okolicach Pary a i 5,8 mg/kg (8-41) na Ba³kanach [2, 38, 43]. Z kolei bar wykrywano w borowiku w Meksyku w iloœci 18 mg/kg m.s. [20]. W badaniach w³asnych bar w borowiku wykrywano w iloœci do 6,5 mg/kg; tal do 0,54 mg/ kg m.s., a antymon do 0,07 mg/kg m.s. (dane niepublikowane). *Caelius Aurelianus

12 336 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr 4 WNIOSKI Wartoœci maksymalnie dopuszczalnej zawartoœci arsenu, o³owiu, kadmu i rtêci obowi¹zuj¹ce w kraju do 1 maja 2004 r. tj., odpowiednio: 0,5; 1,0; 2,0 i 0,5 mg/kg dla grzybów suszonych w przypadku suszu z borowika szlachetnego by³y nierealistyczne. Wartoœci stê- eñ kadmu notowane w owocnikach borowika szlachetnego pochodz¹cych ze stanowisk niezanieczyszczonych tym metalem w ró nych rejonach kraju a tak e i z innych krajów europejskich z regu³y s¹ znacznie wiêksze ni wartoœci tolerancji dla tego metali metalu w grzybach uprawowych (brak ustaleñ dla grzybów rosn¹cych dziko) na terenie UE. W przypadku o³owiu aktualnie obowi¹zuj¹ca wartoœæ tolerancji dla tego metalu w grzybach uprawowych jest nieco mniejsza od wartoœci stê eñ notowanych w owocnikach borowika szlachetnego na terenach niezanieczyszczonych. J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska ASENIC, CADMIUM, LEAD AND MECUY IN KING BOLETE BOLETUS EDULIS AND TOLEANCE LIMITS Summary In the article are reviewed and discussed available data on arsenic, cadmium, lead and mercury content of the fruiting bodies of king bolete. The values of cadmuim concentration of the fruiting bodies of king bolete collected from the areas unpoluted with metals and metaloids in Poland and other European countries usually are greater than an actual tolerance limits set by EU law for 0.2 mg/ kg wet weight in cultivated mushrooms. Analogically, as is for cadmium also content of lead to be sometimes greater than tolerance limit of 0.3 mg/kg w. w. set in EU for cultivated mushrooms. The fruiting bodies of king bolete usually are also relatively rich in mercury at concentration much greater when compared to tolerance limit set earlier in Poland (in EU there is no tolerance limit for mercury in mushrooms). In the case of cadmium it can bee agreed, that this element content of pooled samples of the fruiting bodies of king bollete collected from unpolluted regions usually will not exceed a value of 20 mg/kg d.m., while at polluted areas will exceed a value of 20 mg/kg d.m. In the case of mercury it can bee agreed, that this element content of pooled samples of the fruiting bodies of king bollete collected from unpolluted regions usually will not exceed a value of 5 mg/kg d.m., while at polluted areas will exceed a value of 5 mg/kg d.m. In the case of lead it can be agreed, that this element content of some percent of pooled samples of the fruiting bodies of king bolete collected from unpoluted regions will sometimes exceed an actual the EU tolerance limit of 0.3 mg/kg w.w. as set only or cultivated mushrooms. In the case of arsenic it can be agreed, that total arsenic contant of some percent of pooled samples of the fruiting bodies of king bolete collected from unpoluted regions will exceed value of 0.50 mg/kg d.m. PIŒMIENNICTWO 1. Bielawski L., Falandysz J.: Cynk w jadalnych grzybach z rodziny Boletaceae zebranych z ró - nych obszarów leœnych Polski Pó³nocnej. Cynk w œrodowisku problemy ekologiczne i metodyczne, Zeszyty Naukowe Komitetu Cz³owiek i Œrodowisko PAN, 2002, 33, Byrne A.., Dermelj M., Vakselj T.: Silver accumulation by fungi. Chemosphere, 1979, 10,

13 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym Commission regulation (EC) No 466/2001 of 8 March 2001 setting maximum levels for certain contaminants in foodstuffs (Text with EEA relevance) (OJ L 77, ,p.1). Consolidated text produced by the CONSLEG system of the Office for Official Publications of the European Communities, CONSLEG: /05/2004. Office for Official Publications of the European Communities. 4. D Arrigo V., Santoprete G., Innocenti G.: Contenuto in mercurio totale ed inorganico in funghi coltivati, non coltivati ed in alcuni alimenti. Mic. Ital., 1984, 1, Dolischka J., Wagner I.: Investigation about lead and cadmium in wild growing edible mushrooms from differently polluted areas. ecent Developments in Food Analysis, 1982, Dudareva NT.: Aromatic substances of fresh and sublimation dried mushrooms. Priki. Biokhim. Mikrobiol. 1975, 11, Falandysz J., Lipka K., Kawano M., Brzostowski A., Dadej M., Jêdrusiak A., Puzyn T.: Mercury content and its bioconcentration factors in wild mushrooms at ukta and Mor¹g, northeastern Poland. J. Agric. Food. Chem. 2003, 51, Falandysz J., Kawano M., Œwieczkowski A., Brzostowski A., Dadej M.: Total mercury in Wildgrown higher mushrooms and underlying soil from Wdzydze Landscape Park, Northern Poland. Food Chem. 2003, 81, Falandysz J., Kubota., Kunito T., Bielawski L., Brzostowski A., Gucia M., Jêdrusiak A., Lipka K., Tanabe S.: elationships between selenium and mercury in the fruiting bodies of some mushrooms growing in Poland. J. Phys. IV France, 2003, 107, Falandysz J., Gucia M., Brzostowski A., Kawano M., Bielawski L., Frankowska A., Wyrzykowska B.: Content and bioconcentration of mercury in mushrooms from northern Poland. Food Addit. Contam. 2003, 20, 3, Falandysz J., Lipka K., Gucia M., Kawano M., Strumnik K., Kannan K.: Accumulation factors of mercury in mushrooms from Zaborski Landscape Park, Poland. Environ. Intern. 2002, 28, Falandysz J., Gucia M., Frankowska A., Kawano M., Skwarzec B.: Total mercury in wild mushrooms and underlying soil substrate from the city of Umea and its surroundings. Bull. Environ. Contam. Toxicol., 2001, 67, Falandysz J., Bielawski L.: Mercury content of wild edible mushrooms collected near the town of Augustów. Polish J. Environ. Stud. 2001, 10, 1, Falandysz J., Monkiewicz E., Klawikowska K., Gucia M.: Total mercury concentrations of edible mushrooms of the Borecka Forest and the adjacent area. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2001, 10/51, 1, Falandysz J., Szymczyk K., Ichihasi H., Bielawski L., Gucia M., Frankowska A., Yamasaki S.: ICP/MS and ICP/AES elemental analysis (38 elements) of edible wild mushrooms growing in Poland. Food Addit. Contam. 2001, 18, 6, Falandysz J., Frankowska A., Gucia A., Piszczek M., Malinowska E., Bielawski L., Lipka K., Brzostowski A., Apanasewicz D., Strumnik K.: Kadm w grzybach wielkoowocnikowych z wybranych stanowisk w Polsce. Kadm w œrodowisku problemy ekologiczne i metodyczne, Zeszyty Naukowe Komitetu Cz³owiek i Œrodowisko PAN, 2000, 26, Falandysz J., Lipka K., Danisiewicz D., Frankowska A., Apanasewicz D., urañska B.: Zawartoœæ rtêci w grzybach jadalnych na terenie gmin Mor¹g i ukta. oczn. PZH, 2000, 51, 4, Falandysz J., Kryszewski K.: têæ w grzybach i substracie spod grzybów z okolic Polanowic w gminie Gubin, województwo zielonogórskie. oczn. PZH, 1996, 47, 4, Falandysz J., Danisiewicz D., Bona H.: Metale w grzybach na terenie Borów Tucholskich i Lasów Kaszubskich. Bromat. Chem. Toksykol., 1994, 27, 2, Gaso M.I., Segovia N., Morton O., Cervantes M.L., Godinez L., Pena P., Acosta E.: 137 Cs and relationships with major and trace elements in edible mushrooms from Mexico. Sci. Total Environ. 2000, 262,

14 338 J. Falandysz, A. Chojnacka, A. Frankowska Nr Grzybek J., Janczy B.: Iloœciowe oznaczanie zawartoœci o³owiu, kadmu i niklu za pomoc¹ spektroskopii absorbcji atomowej w suchych owocnikach grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. I. Acta Mykologica, 1990, 26, 2, Gumiñska B., Wojewoda W.: Grzyby i ich oznaczanie. PWiL, Warszawa, Hall I., Lyon AJE, Wang Y., Sinclair L.: Ectomycorrhizal fungi with edible fruiting bodies. 2. Boletus edulis. Economic Botany, 1998, 52, Kalaè P., Nižnanská M., Bevilaqua D., Stašková I.: Concentrations of mercury, copper, cadmium and lead in fruiting bodies of edible mushrooms in the vicinity of a mercury and copper smelter. Sci. Total Environ. 1996, 177, Kalaè P., Burda J., Stašková I.: Concentrations of lead, cadmium, mercury and copper in mushrooms in the vicinity of a lead smelter. Sci. Total Environ. 1991, 105, Kalaè P., Wittingerová M., Stašková I., Šimák M., Bastl J.: Obsah rtuti, olova a kadmia v houbách. Ès. Hyg., 1989, 34, 10, Kalaè P., Wittingerová M., Stašková I.: Obsah sedmi biogenních stopových prvkù v jedlých houbách. Potravináøské Vedy, 1989, 7, 2, Kojo M.-., Lodenius M.: Cadmium and mercury in macrofungi mechanisms of transport and accumulation. Angew. Botanik, 1989, 63, Kre³owska-Ku³as M., Popek S.: Zawartoœæ kadmu w wybranych grzybach pochodz¹cych z Polski po³udniowej. Kadm w œrodowisku problemy ekologiczne i metodyczne, Zeszyty Naukowe Komitetu Cz³owiek i œrodowisko PAN, 2000, 26, Kuusi T., Laaksovirta K., Liukkonen-Lilja H., Lodenius M., Piepponen S.: Lead, cadmium and mercury contents of fungi in the Helsinki area and in unpolluted control areas. Z Lebensm Unters Forsch, 1981, 173, Laaksovirta K., Alakuijala P.: Lead, cadmium and zinc contents of fungi in the parks of Helsinki. Ann. Bot. Fennici., 1978, 15, Laaksovirta K., Lodenius M.: Mercury content of fungi in Helsinki. Ann. Bot. Fennici., 1979, 16, Lasota W., Florczak J.: Poziom niektórych metali w grzybach. Problemy Higieny, 1980, 17, Lipka K., Falandysz J., Bielawski L., Brzostowski A., Wyrzykowska B.: Cynk i inne metale w grzybach wielkoowocnikowych zebranych z terenu Polski pó³nocnej. Cynk w œrodowisku problemy ekologiczne i metodyczne, Zeszyty Naukowe Komitetu Cz³owiek i Œrodowisko PAN, 2002, 33, Liukkonen-Lilja H., Kuusi T., Laaksovirta K., Lodenius M., Piepponen S.: The effect of lead processing works on lead, cadmium and mercury contents of fungi. Z. Lebensm. Unters Forsch, 1983, 176, Lodenius M: Mercury content of dipterous larvae feeding on macrofungi. Ann. Ent. Fenn., 1981, 47, 1, Meisch H.-U., Schmitt J., einle W.: Schwermetalle in höheren Pilzen. Z. Naturforsch., 1977, 32c, Michelot D., Siobud E., Doré J.-Ch., Viel C., Poirier F.: Update on metal content profiles in mushrooms toxicological implications and tentative approach to the mechanisms of bioaccumulation. Toxicon, 1998, 36, 12, Mutsch F., Horak O., Kinzel H.: Spurenelemente in höheren Pilzen. Z. Pflanzenphysiol. Bd., 1979, 94, Nikkarinen M., Mertanen E.: Impact of geological origin on trace element composition of edible mushrooms. J. Food Comp. Anal., 2004, 17, Quinche J.-P.: Les teneurs en huit elements traces de Boletus edulis. Mycologia Helvetica, 1983, 1, 2, ozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2003 r. w sprawie maksymalnych pozio-

15 Nr 4 Arsen, kadm, o³ów i rtêæ w borowiku szlachetnym 339 mów zanieczyszczeñ chemicznych i biologicznych, które mog¹ znajdowaæ siê w ywnoœci, sk³adnikach ywnoœci, dozwolonych substancji dodatkowych, substancjach pomagaj¹cych w przetwarzaniu albo na powierzchni ywnoœci. Dziennik Ustaw, 2003, 37, poz. 325 i Schmitt J., Meisch HU., einke W.: Heavy metals in higher fungi, II. Silver. Z. Naturforsch. 1978, 33, Seeger.: Die verteilung des quecksilbers in den fruchtkörpern von steinpilzen und champignons. Z. Lebensm. Unters.-Forsch., 1976, 161, Sesli E., Tüzen M.: Levels of trace elements in the fruiting bodies of macrofungi growing in the East Black Sea region of Turkey. Food Chemistry, 1999, 65, Statkiewicz U., Gayny B.: Poziom zanieczyszczenia metalami niektórych grzybów jadalnych dziko rosn¹cych. oczn. PZH., 1994, 45, 1-2, Stegnar P., Kosta L., Byrne A.., avnik V.: The accumulation of mercury by, and the occurrence of methyl mercury in, some fungi. Chemosphere, 1973, 2, Stijve T., Bourqui B.: Arsenic in edible mushrooms. Dtsch. Lebensm. undsch. 1991, 87, Stijve T., oschnik.: Mercury and methyl mercury content of different species of fungi. Trav. Chim. Aliment. Hyg., 1974, 65, Stijve T., Vellinga E.C., Herrmann A.: Arsenic accumulation in some higher fungi. Persoonia, 1990, 14, 2, Slekovec M., Irgolic KJ.: Uptake of arsenc by mushrooms from soil. Chem. Spec. Bioavailabil. 1996, 8, Šlejkovec Z., Byrne A, Stijve T., Goessler W., Irgolic KJ.: Arsenic compounds in higher fungi. Appl. Organom. Chem. 1997, 11, Thomas AF.: An analysis of the flavor of the dried mushroom, Boletus edulis. J. Agr. Food Chem. 1973, 21, Tyler G.: Accumulation and exclusion of metals in Collybia personata and Amanita rubescens. Trans. Br. mycol. Soc. 1982, 79, Varo P., Lähelma O., Nuurtamo M., Saaeri E., Koivistoinen P.: Mineral element composition of Finnish foods. Acta Agric. Scand. 1980, 22, Vetter J.: Mineral element content of edible and poisonous macrofungi. Acta Alimentaria, 1990, 19, 1, Wang V., Sinclair L, Hall I.: Boletus edulis sensu lato: a new record for New Zealand. New Zealand J. Crop Hort. Sci. 1995, 23, Wondratschek I., öder U.: Monitoring of heavy metals in soils by higher fungi. Plants as biomonitors. Indicators for heavy metals in the terrestrial environment. W.B. Markert (red.). VCH Weinheim, 1993,