charakteryzować obowiązki szlachcica wobec państwa, używając pojęć: sejm, sejmik, pospolite ruszenie opisać działalność gospodarczą polskiej

Transkrypt

1 ZŁOTY WIEK

2 charakteryzować obowiązki szlachcica wobec państwa, używając pojęć: sejm, sejmik, pospolite ruszenie opisać działalność gospodarczą polskiej szlachty, używając pojęć: folwark, pańszczyzna, kmiecie, spichlerz, spław rzeczny Wisłą do Gdańska wyjaśnić, na czym polegała unia lubelska, i wskazać na mapie Rzeczpospolitą Obojga Narodów opisać, w jaki sposób dokonywano wyboru króla, używając pojęć: elekcja, pole elekcyjne, koronacja

3 ocenić politykę zagraniczną ostatnich Jagiellonów przedstawić okoliczności zawarcia unii realnej pomiędzy Polską a Litwą i jej główne postanowienia oraz wskazać na mapie terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów scharakteryzować stosunki wyznaniowe w państwie polskolitewskim i wyjaśnić ich specyfikę na tle europejskim przedstawić największe osiągnięcia piśmiennictwa polskiego epoki renesansu, uwzględniając twórczość Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego rozpoznać reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu wymienić instytucje ustrojowe demokracji szlacheckiej i scharakteryzować ich kompetencje wyjaśnić okoliczności uchwalenia oraz główne założenia konfederacji warszawskiej i artykułów henrykowskich przedstawić zasady wolnej elekcji

4 Pod koniec średniowiecza rycerstwo zaczęło zajmować się zarządzaniem swoimi ziemiami i przekształciło się w szlachtę. Szlachta w Polsce stanowiła w zależności od okresu aż 6-10 % całego społeczeństwa, co było zjawiskiem nietypowym na skalę europejską. Szlachta dzieliła się ze względu na grupy zamożności na magnaterię (najbogatsi), szlachtę średnią (najliczniejsi), zagrodową (zaścianek) i gołotę (bez majątku). Mimo różnic majątkowych każdy szlachcic był równy wobec prawa Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie. Mimo zmian, które zaszły w XV wieku, przedstawiciele stanu szlacheckiego nie zapominali o tym, że wywodzą się z rycerstwa. W dalszym ciągu mieli obowiązek uczestniczenia w pospolitym ruszeniu i w związku z tym musieli zachować umiejętność władania bronią. Dlatego od XVI wieku nieodłącznym atrybutem szlachcica, niezależnie od pozycji majątkowej, była szabla.

5 1. Żupan prosta, długa męska suknia z niewysokim kołnierzem, długimi rękawami, zapinana na guzy i pętelki (kolory: mieszczanie żółty, Żydzi czarny, chłopi szary, szlachta czerwony) 2. Kontusz zakładany na żupan, tylko dla szlachty, niezapinany z wywiniętym kołnierzem z wyłogami 3. Pas kontuszowy nadawał charakter stroju szlacheckiego, długi na 2,5-4 metry 4. Czapka składała się z główki i futrzanego otoka, z przodu piórko przypięte na broszy 5. Buty żółte 6. Karabela przypasana szabla

6 Po wygaśnięciu dynastii Piastów to przedstawiciele szlachty wybierali króla na zasadzie elekcji. Król nadawał szlachcie prawa (przywileje generalne, np. przywilej koszycki, konstytucja nihil novi itd.) w zamian za ich udział w wojnach, zgodę na podatki i poparcie jego polityki. Dwór szlachecki w Żyrzynie powstał w XVIII wieku. Budynek ten ma wiele charakterystycznych cech siedzib polskiej szlachty. Wzniesiono go z drewna na murowanym fundamencie. Przed wejściem znajduje się ozdobny ganek wsparty na kolumnach. Podobne domy budowano w Polsce aż do XX w.

7 Po uchwaleniu konstytucji (ustawy) Nihil novi w 1505 roku wszystkie ważne dla państwa decyzje podejmowała wspólnie szlachta: król, senat i izba poselska. Mieszczanie i chłopi byli pozbawieni wszelkich praw. W Polsce powstał nowy system rządów nazwany demokracją szlachecką, który przetrwał do 1795 roku, do III rozbioru Polski. Pałac Koniecpolskich w Podhorcach na Ukrainie to typowy przykład rezydencji magnackiej. Siedziby te pełniły funkcje budowli reprezentacyjnych i świadczyły o zamożności ich właścicieli.

8 Od czasów, gdy Polska przekształciła się w monarchię stanową, władcy w rządzeniu państwem pomagała rada królewska, w której skład wchodzili najważniejsi urzędnicy szlacheccy oraz duchowni rzymskokatoliccy. Za panowania dynastii Jagiellonów pozycja rady uległa wzmocnieniu i z czasem przekształciła się w izbę wyższą polskiego parlamentu senat. Senat składał się z dwóch grup: senatorowie duchowni (arcybiskupi i biskupi) i senatorowie świeccy. Senatorami świeckimi byli urzędnicy centralni (ministrowie) i terytorialni (wojewodowie i kasztelanowie). Ministrami byli: marszałek wielki i nadworny (sprawy wewnętrzne), kanclerz wielki i podkanclerzy (administracja i sprawy zagraniczne), podskarbi wielki i nadworny (finanse), hetman wielki i polny (wojsko).

9 Przedstawiciele szlachty w kraju spotykali się lokalnie na wiecach, na których wybierano urzędników ziemskich, uchwalano podatki i omawiano bieżące problemy zjazdy te zaczęto nazywać sejmikami. Na miejsce obrad najczęściej wybierano lokalne kościoły. Z czasem sejmiki zaczęły wybierać swoich przedstawicieli na spotkania króla z radą królewską delegatów nazywano posłami, udzielano im instrukcji i wysłuchiwano ich sprawozdań. Rysunek Jana Piotra Norblina Sejmik w kościele ukazuje wnętrze świątyni, w której obradują przedstawiciele stanu szlacheckiego. Autor szkicu chciał podkreślić chaos panujący podczas zjazdu, a także brak skupienia wśród uczestników. Mimo to szlachta potrafiła się porozumieć w ważnych dla siebie kwestiach.

10 Wspólne zjazdy króla, senatu i posłów nazywano sejmem walnym. Rola posłów zaczęła rosnąć i wkrótce stali się odrębną częścią parlamentu izbą poselską. Pierwsze obrady z udziałem trzech stanów sejmujących (króla, senatu, izby poselskiej) odbyły się w 1493 roku w Piotrkowie za panowania Jana I Olbrachta początek polskiego parlamentaryzmu. Sejm zwoływał władca w razie konieczności, a od 1573 roku co 2 lata na okres maksymalnie 6 tygodni w razie potrzeby (wojny) król zwoływał sejmy ekstraordynaryjne. Sejm obradował najczęściej w Warszawie lub Grodnie. Obradom senatu przewodniczył król, a obradom izby poselskiej marszałek. Posiedzenie rozpoczynała msza, potem izby rozdzielały się, a na koniec obrad zbierały się i zatwierdzały jednogłośnie konstytucje sejmowe (prawa). Każdy poseł miał prawo liberum veto ( nie zgadzam się ) mógł zerwać obrady sejmu. Pierwszy raz użyto tego prawa dopiero w II połowie XVII wieku. Po prawej: król Aleksander Jagiellończyk w otoczeniu senatorów i posłów na sejmie walnym. Po lewej: na miedziorycie obrady sejmu walnego króla (na tronie), senatorów (siedzących na fotelach) i posłów (stojących za ławami senatorskimi).

11 Dzieje sejmu walnego Najpierw wybierano jednomyślnie marszałka izby poselskiej, na każdym sejmie. Następowały potem rugi poselskie, czyli stwierdzano, czy posłowie są wybrani legalnie. Jeśli poseł miał sprawę w sądzie, to nie mógł być posłem, bo to znaczyło, że nie umie zadbać o swoje interesy, więc nie zadba o interesy państwa. Bywało to przedmiotem nadużyć, opozycja wykorzystywała to i wytaczała procesy posłom. Naprzeciw wejścia do sali senatu stał tron królewski. Król przychodził z sal prywatnych. Zbudowano drewnianą lożę dla królowej, która przysłuchiwała się obradom. Posłowie byli temu dosyć przeciwni, więc czasami zasiadał tam nuncjusz lub ambasadorowie. Następnie zbierały się stany złączone. Rękawiczkę królewską całował marszałek wybrany i przedstawiony królowi. Gesty pełniły wtedy ogromną funkcję. Ucałowanie rękawiczki było spotkaniem z sacrum państwowym, uklęknięciem przed koroną. Dla wielu z tych ludzi była to jedyna okazja w życiu, żeby zobaczyć jak król wygląda. Gdyby król cofnął rękę, oznaczałoby to, że chce wojny politycznej. Było to bardzo źle widziane. Król powinien być łaskawy, nieprzesadny w surowości, dlatego w Polsce król nigdy ręki nie cofał. Senatorowie wygłaszali wota senatorskie, komentując poczynania króla. Było to dla nich dosyć kłopotliwe, więc celowo spóźniali się na obrady. Wota trwały kilka dni. Następnie stany się rozłączały. Posłowie schodzili na dół do izby poselskiej (izba niższa). Zasiadały tam też komisje, np. rachunkowa. Liberum veto nie zatrzymywało prac komisji, tylko prace sejmu. Na koniec następowało złączenie stanów, tzw. konkluzja sejmowa. Wtedy dochodziło do klinczów politycznych. Zostawiano na nie najważniejsze sprawy. Po konkluzjach senatorowie-rezydenci zostawali przy królu i razem z kanclerzem spisywali konstytucję, czyli ustawę z wszystkimi uchwalonymi aktami sejmowymi. Reszta rozjeżdżała się do domów. Frekwencja zależała od tego, czy były istotne sprawy w obrządku majątków szlacheckich (np. żniwa).

12 Sejm walny stanowił prawa i bronił przywilejów, wyrażał zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia, uchwalał podatki i ustawy, decydował o wojnie i pokoju, liczebności wojska, wydatkach i dochodach państwa, a także miał prawo nobilitacji (nadawania szlachectwa). Sejmy dzielono na walne (trzy stany sejmujące), konwokacyjne (zwoływane po śmierci króla, by wyznaczyć procedurę wyboru nowego i zatwierdzić listę kandydatów do tronu), elekcyjne (wybór nowego króla głosami całej szlachty) i koronacyjne (zaprzysiężenie przez nowego króla artykułów henrykowskich i pacta conventa, koronacja na Wawelu).

13 W XVI wieku dynastia Jagiellonów była jedną z dwóch (obok Habsburgów) najpotężniejszych dynastii panujących w Europie synowie Kazimierza IV Jagiellończyka byli władcami Polski, Litwy, Czech i Węgier. W 1507 roku królem Polski i wielkim księciem litewskim zostaje trzeci syn Kazimierza IV Zygmunt I Stary od tego momentu władca Polski jest jednocześnie władcą Litwy (unia personalna).

14 Zygmunt I był synem Kazimierza IV i Elżbiety Rakuszanki (Matki królów). Po śmierci swoich dwóch braci objął tron polski i litewski. Przeprowadził wiele reform i prowadził wojny. Rozwiązał ostatecznie konflikt z Krzyżakami. Lata jego rządów uważa się za najświetniejszy okres rozwoju kultury polskiej. Dzwon Zygmunta, ufundowany w 1520 roku przez króla Zygmunta Starego to najsłynniejszy polski dzwon, znajduje się w wieży katedry wawelskiej w Krakowie. Serce dzwonu waży 365 kilogramów.

15 Współcześnie Zygmunt bije w najważniejsze święta i uroczystości. Uruchamiany jest ręcznie przez grupę około 10 dzwonników. Rozkołysanie go wymaga sporej siły. Przywilej bicia w ten dzwon ma zamknięte grono około 35 dzwonników. Wśród dzwonników znajduje się jedna kobieta. Zgodnie z tradycją praca dzwonników jest odpłatna. Współcześnie podzwonne wypłaca dzwonnikom po każdym dzwonieniu kapituła katedralna.

16 Wielkie Księstwo Moskiewskie, uznające się za spadkobiercę Bizancjum, chciało zjednoczyć pod swym berłem całą prawosławną ludność średniowiecznej Rusi. Większość terenów dawnej Rusi była pod panowaniem Litwy, więc doszło do wybuchu szeregu wojen z Moskwą (bitwa pod Orszą 1514, zdobycie Smoleńska). Mimo wsparcia polskich oddziałów, Litwa straciła wiele ziem na wschodzie, a Litwini zdali sobie sprawę z tego, że bez większej współpracy z Koroną Polską nie będą w stanie bronić się przed Moskwą. Jedynym polskim obrazem przedstawiającym scenę batalistyczną jest Bitwa pod Orszą. Dzieło, pochodzące z pierwszej połowy XVI wieku, ukazuje zmagania armii polsko-litewskiej z wojskami moskiewskimi. Nieznany z imienia artysta uwiecznił na płótnie kilka faz bitwy równocześnie.

17 Zygmunt Stary zawarł z dynastią Habsburgów układ dynastyczny zrzekł się pretensji do tronu czeskiego i węgierskiego na rzecz dynastii Habsburgów, w zamian za poparcie w sporze z Krzyżakami o Pomorze Gdańskie. W 1519 roku wybucha ostatnia wojna polsko-krzyżacka, którą Krzyżacy przegrali wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern (spokrewniony z władcami Brandenburgii i siostrzeniec króla Polski) przeszedł na luteranizm i ogłosił się księciem pruskim w pierwszym w historii świeckim państwie luterańskim Prusach Książęcych. W kwietniu 1525 roku w Krakowie zawarto traktat pokojowy, na mocy którego Prusy Książęce stały się lennem Polski, a Albrecht Hohenzollern złożył Zygmuntowi I Staremu uroczysty hołd lenny, nazywany hołdem pruskim.

18 Złożenie hołdu lennego odbyło się na Rynku Głównym w Krakowie. Przebieg ceremonii był niezwykle widowiskowy, gdyż wydarzenie kończyło odwieczny konflikt z Krzyżakami i na około 200 lat normował stosunki z Niemcami. Postaci widoczne na obrazie to: król Zygmunt I Stary, królowa Bona Sforza, która w rzeczywistości był nieobecna na placu, Stańczyk, błazen królewski oraz przyszły król Zygmunt II August.

19 Księstwo Mazowieckie ze stolicą w Warszawie było lennem Polski. Po nieoczekiwanej śmierci ostatniego księcia z dynastii Piastów (!) zostało w 1526 anektowane przez Polskę jako województwo mazowieckie, a Warszawa stała się miejscem obrad sejmu walnego.

20 Był ostatnim władcą z dynastii Jagiellonów. Został koronowany za życia swojego ojca podczas jedynej w dziejach Polski elekcji vivente rege. Zasłynął jako wykształcony i uzdolniony polityk. Władca ten był trzykrotnie żonaty z Elżbietą Habsburżanką, Barbarą Radziwiłłówną i Katarzyną Habsburżanką, lecz nie doczekał się żadnego potomka.

21 Władca moskiewski Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara Rosji i chciał zbudować wielkie i potężne imperium z dostępem do niezamarzających portów Bałtyku w polskich Inflantach (obecnie Estonia i Łotwa). W 1563 roku między Rosją, Szwecją, Polską, Litwą i Danią wybucha wojna o Inflanty i dominium Maris Baltici (wojna o hegemonię na Bałtyku, I wojna północna), która dla Rosji okazała się klęską.

22 Po wojnie o Inflanty król Polski nakazał utworzenie pierwszej polskiej marynarki wojennej z okrętami kaperskimi i nadzorującą ją Komisją Morską w 1568 roku. Kaprowie byli marynarzami z upoważnienia władcy zwalczającymi okręty nieprzyjaciół. Zgodnie z patentem kaperskim, część zdobyczy otrzymywała załoga, a część król.

23 Zasłużonym urzędnikom królowie nadawali w dożywotnie użytkowanie królewszczyzny, czyli ziemie należące bezpośrednio do władcy. Potomkowie obdarowanych magnatów traktowali te ziemie jak swoją dziedziczną własność, nie zwracali ich królowi, zdobywając ogromne majątki, kosztem średniej szlachty. Aby zapewnić równość szlachty powstał ruch egzekucji praw i dóbr, który doprowadził do uchwalenia ustaw odbierających magnatom królewszczyzny. Jedną czwartą dochodów pochodzących z egzekucji przeznaczano na opłacenie stałej armii zaciężnej, tzw. wojska kwarcianego.

24 Na początku XVI wieku Rzeczpospolita dysponowała kilkutysięcznym stałym wojskiem zaciężnym składającym się w 90% z jazdy konnej oraz potencjalnym tysięcznym pospolitym ruszeniem szlachty. Polskie wojsko zaciężne potrafiło liczyć około 2000 żołnierzy w czasie pokoju, a podczas wojny nawet 10 razy tyle. Niestety coraz większym problemem był brak funduszy. Liczba zaciężnych żołnierzy zmniejszała się systematycznie.

25 Zarówno w Polsce, jak i na Litwie zaczęła być coraz bardziej popularna koncepcja ściślejszego związku państwowego poprzez stworzenie wspólnych instytucji i ustroju, ponieważ: wojna w Inflantach ukazała niebezpieczeństwo ze strony Rosji, szlachta litewska chciała uzyskać przywileje i wpływy szlachty polskiej, a brak potomka królewskiego ukazywał widmo rozpadu luźnej unii personalnej. Zwołany do Lublina sejm walny po wielu dyskusjach i wielu miesiącach obrad zaprzysiągł 1 lipca 1569 roku polsko-litewską unię realną tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Na podstawie unii określono, że jest wspólny władca, wspólna waluta, wspólny sejm walny i wspólna polityka zagraniczna. Niezależne pozostają urzędy, skarb i armie. Nowe godło Rzeczypospolitej składało się z symbolu Polski (Orzeł Biały) i Litwy (Pogoń).

26 Dzieło Matejki powstało w trzechsetną rocznicę podpisania porozumienia polsko-litewskiego. Na obrazie oprócz postaci historycznych malarz uwiecznił także wizerunki osób, które nie były obecne podczas zawarcia unii. W centrum obrazu widać króla Zygmunta II Augusta z krucyfiksem w ręce przyjmuje przysięgę dostojników polskich i litewskich. Uwieczniona na obrazie w prawym rogu najmłodsza siostra Zygmunta Augusta Anna Jagiellonka ma na głowie koronę, jako symbol kontynuacji polityki Jagiellonów po śmierci brata.

27 Przeanalizuj mapę i wymień lenna państwa polsko-litewskiego. Opisz jak zmienił się obszar Korony Królestwa Polskiego po unii lubelskiej.

28 Nowe państwo zajmowało powierzchnię około 800 tysięcy km² (największe państwo w Europie) i liczyła prawie 8 milionów mieszkańców mówiących różnymi językami obok siebie żyli Polacy, Rusini, Litwini, Niemcy, Żydzi, Ormianie i Tatarzy, co wymagało tolerancji i poszanowania odmienności społecznej i religijnej. Do Korony (Polski) włączono od tej pory litewskie Podlasie, Wołyń i Ukrainę część szlachty polskiej zaczęła się tam przenosić i kolonizować te tereny, zakładając ogromne gospodarstwa, a szlachta litewska zaczęła się polonizować (przyjmować kulturę i język polski).

29 Przedstaw postanowienia unii lubelskiej opisane we fragmencie dokumentu. Wyjaśnij, co oznaczały postanowienia zawarte w punkcie dziewiątym aktu unii. Oznajmujemy [ ]: 3. Iż już Korona i wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nieróżne ciało, a także nieróżna, ale jedna spólna Rzeczypospolita, która się z dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła. 4. A temu [ ] narodowi, żeby już wiecznymi czasy jedna głowa, jeden pan i jeden król spólny rozkazywał, który spólnymi głosy od Polaków i Litwinów obran [ ]. 8. Sejmy i rady [senat] ten obój naród ma zawżdy mieć spólne koronne pod królem polskim panem swym i zasiadać tak panowie między pany osobami swemi, jak posłowie między posły, i radzić o spolnych potrzebach [ ]. 9. Też [ ] aby J.K. Mość prawa, przywileje, tak wszem ziemiom i narodom tak Korony Polskiej, jako i W. Księstwa Litewskiego i ziemiom do nich należącym wszelakim pismem nadane i wolności, dostojeństwa, prerogatywy, urzędy wszystkie obojga narodu całe i nieporuszone zachował. [ ] 16. Sejmów innych żadnych osobnych stanom koronnym i litewskim król J.M. składać nie będzie, jedno zawżdy spólne sejmy temu obojemu narodowi, jako ciału jednemu [ ].

30 Po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta nastąpiło pierwsze bezkrólewie władzę w państwie sprawował interrex czyli prymas arcybiskup gnieźnieński. Szlachta zdecydowała się na wprowadzenie eksperymentu ustrojowego, jedynego w skali światowej, tzw. wolnej elekcji każdy szlachcic polski i litewski miał prawo wyboru nowego króla. Króla miano wybierać a sejmie elekcyjnym na polach we wsi Kamień pod Warszawą. Głównymi kandydatami do tronu polskiego podczas pierwszej wolnej elekcji byli przedstawiciele dynastii europejskich francuskich Walezjuszy, austriackich Habsburgów i rosyjskich Rurykowiczów. Większością głosów na pierwszego elekcyjnego króla Polski wybrano w 1573 roku francuskiego księcia Henryka Walezego. Nowy król został zmuszony przez szlachtę do zagwarantowania jej praw i podpisania tzw. artykułów henrykowskich i pacta conventa. Obraz Jana Matejki Potęga Rzeczypospolitej u zenitu

31 W momencie obioru na króla miał zaledwie 22 lata, w Polsce nie czuł się dobrze, czekał na śmierć brata i możliwość objęcia tronu francuskiego. Obejmując w lutym 1574 roku władzę w Polsce miał niewiele doświadczenia politycznego. Jego rządy cechowała nieznajomość stosunków, niekorzystny wybór doradców oraz małe zainteresowanie sprawami polskimi. Sam jego wygląd wzbudzał nieskrywane zdziwienie Polaków. Król bowiem lubił wspaniałe, zdobione drogimi kamieniami stroje, nosił biżuterię i używał pachnideł. Miał przekłute uszy i nosił podwójne, wysadzane perłami, kolczyki z wisiorkami. W Polsce powszechnie uznano te upodobania za przejaw zniewieściałości. Na dworze Henryka było wielu mężczyzn malujących sobie twarze, strojących się w klejnoty i perfumy. Podobno niektórzy z nich pełnili funkcję królewskich kochanek. Henryk nie znał polskiego, więc udział w życiu publicznym niezmiernie go nudził. Wieczory i noce spędzał na rozrywkach, za dnia najchętniej spał. Aby uniknąć przyjmowania interesantów potrafił spędzić dwa tygodnie w łóżku, pozorując chorobę. Grał w karty i przegrywał olbrzymie sumy, pobierane ze skarbu państwa. Na wydawanych przez króla ucztach występowały nagie dziewczęta. Król nie traktował zbyt poważnie obowiązków królewskich.

32 Articuli Henriciani były to akty prawne, sformułowane w czasie pierwszego bezkrólewia, zatwierdzone przez sejm elekcyjny oraz podpisane przez Henryka Walezego i obowiązywały wszystkich następnych władców elekcyjnych, określając współpracę króla ze szlachtą. rtykuły gwarantowały szlachcie zachowanie wszystkich wcześniejszych przywilejów (np. zakaz zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania nowych podatków bez zgody szlachty), nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co 2 lata na okres 6 tygodni i utworzenie stałej królewskiej rady doradczej. Zapisano, że tron nie jest dziedziczny, może być obsadzony tylko na drodze wolnej elekcji, a politykę wewnętrzną i zagraniczną kontroluje sejm walny. Król musi przestrzegać tolerancji religijnej, nie może podejmować istotnych decyzji politycznych bez zgody szlachty, która może wypowiedzieć mu posłuszeństwo (rokosz) w razie łamania przez niego praw.

33 Pacta conventa (z łaciny: warunki uzgodnione) był to załącznik do Artykułów henrykowskich, który dobierano do każdego kandydata do tronu z osobna. Pacta conventa Henryka Walezego zakładały między innymi, że król na swój koszt będzie kształcił rocznie stu polskich szlachciców w Paryżu, spłaci długi Zygmunta II Augusta, sprowadzi do Polski piechotę i flotę francuską oraz uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej, którą odrestauruje, a także ożeni się z Anną Jagiellonką, która była jedną z sióstr Zygmunta Augusta. Po jego śmierci została ostatnią przedstawicielką dynastii Jagiellonów w Polsce. Była starsza o blisko 30 lat od Henryka Walezego, który ostatecznie się z nią nie ożenił.

34 Po śmierci brata, króla Francji, Henryk potajemnie opuścił Kraków w czerwcu 1574 roku i udał się do Paryża. Do Polski nigdy nie wrócił, mimo że korony nigdy się nie zrzekł. Po jego ucieczce szlachta ogłosiła drugie bezkrólewie i poszukiwała dla Anny Jagiellonki męża, który mógłby zostać królem Polski. Po rozdwojonej elekcji (część szlachty wybrała na tron Maksymiliana II Habsburga, a część Stefana Batorego), przy wsparciu hetmana Jana Zamoyskiego, królem Polski został wybrany książę Siedmiogrodu Stefan Batory, który ożenił się z Anną Jagiellonką.

35 Król był dobrze wykształcony, był mądrym władcą i wybitnym wodzem. Uważany za jednego z najwybitniejszych władców Polski, skupiał się na polityce zagranicznej, a sprawy wewnętrzne kontrolował jego przyjaciel, kanclerz i hetman Jan Zamoyski. Król utworzył oddziały piechoty wybranieckiej armii powołanych z pracujących w dobrach królewskich chłopów. W latach prowadził wypowiedzianą przez Rosję wojnę o Inflanty, którą Polska wygrała. Król był fundatorem drugiego na ziemiach polskich uniwersytetu Akademii Wileńskiej. Zmarł po 10 latach rządów.

36 Obraz przedstawia polskiego króla podczas przyjmowania kapitulacji Pskowa. Klęczący metropolita Pskowa wita króla chlebem i solą. Z lewej strony stoi kanclerz Jan Zamoyski.

37 W XVI wieku Polska przeżywała okres dynamicznego rozwoju gospodarczego. W Europie zwiększyło się zapotrzebowanie na artykuły rolnicze, zboże, drewno, smołę i mięso, które eksportowano z Polski popyt ten przyczynił się do szybkiego rozwoju handlu i wzrostu cen. Produkcja rolna stała się bardziej opłacalna i stanowiła znakomite źródło dochodów dla szlachty Polskę zaczęto nazywać spichlerzem Europy.

38 W XVI wieku Gdańsk dzięki licznym przywilejom nadawanym przez króla, stał się nie tylko najważniejszym polskim portem, lecz także3 największym i najbogatszym miastem Królestwa Polskiego. W XVI wieku miasto liczyło około 50 tysięcy mieszkańców. W porcie gdańskim odbywało się około 80% wymiany polskich towarów z zagranicą. Miasto słynęło również ze wspaniałych wyrobów rzemieślniczych zegarów, mebli i ozdób bursztynowych. Dwór Artusa w Gdańsku, wybudowany w XVI wieku, był miejscem spotkań kupców oraz gości z zagranicy.

39 Nuncjusz papieski Juliusz Ruggieri opisał, w jaki sposób w Polsce odbywała się wymiana handlowa z innymi krajami. Wymień towary, które przywożono do portu w Gdańsku i co wpływało na bogacenie się kupców gdańskich. Polska prowadzi handel nie tylko z sąsiadami, lecz i z odległymi krajami. Całe jednak handlu skupienie jest w Gdańsku. W sierpniu odbywa się tu wielki jarmark świętego Dominika, czternaście dni i dłużej trwający, na który zbierają się Niemcy, Francuzi, Flamandczycy, Anglicy, Hiszpanie, Portugalczycy i wtedy zawija do portu przeszło 400 okrętów naładowanych winem francuskim i hiszpańskim, jedwabiem, oliwą, cytrynami, konfiturami i innymi płodami hiszpańskimi, korzeniami portugalskimi, cyną i suknem angielskim. Zastają w Gdańsku magazyny pełne pszenicy, żyta i innego zboża, lnu, konopi, wosku, miodu, potażu, drzewa do budowy, solonej wołowiny. Przez cały rok przybywają do Gdańska nie tylko kupcy krajowi, ale wiele innych osób dla zaopatrzenia swych sklepów lub domów w wino, sukna, korzenie i inne potrzebne rzeczy. Zboże spławiają do Gdańska na wiosnę. W Poznaniu prowadzą handel z Niemcami, we Lwowie z Turcją.

40 W tle widoczny jest żuraw (dźwig portowy do przeładunku towarów i stawiania żagli na statkach) oraz spichlerze (magazyny na zboża sprowadzane z całej Polski).

41 Szlachta polska w celu uzyskania większych dochodów zajmowała się głównie uprawą roli oraz hodowlą zwierząt. Powstawały wówczas duże prywatne gospodarstwa szlacheckie nastawione na sprzedaż zwane folwarkami. W XVI wieku nastąpił spadek wartości pieniądza, spowodowany napływem dużych ilości złota z Ameryki, więc zamiast pobierać od chłopów czynsz za dzierżawę ziemi, zaczęto wymagać od nich pańszczyzny, czyli darmowej pracy w folwarku początkowo jeden dzień w tygodniu, później znacznie więcej. Chłopi biednieli i stali się zależni od właścicieli folwarków (poddaństwo), których musieli prosić nawet o zgodę na opuszczenie wsi.

42 Po unii lubelskiej (1569) Polacy stanowili mniej niż połowę całej ludności państwa żyli w Rzeczypospolitej także katoliccy Litwini, prawosławni Rusini (dzisiejsi Białorusini i Ukraińcy), chrześcijańscy Ormianie, luterańscy Niemcy, muzułmańscy Tatarzy i judaistyczni Żydzi. W Rzeczypospolitej zaczął rozwijać się ruch reformacyjny część mieszczan przyjęła luteranizm, a część szlachty kalwinizm. Najbardziej radykalnym odłamem protestanckim byli bracia polscy (arianie), którzy działali głównie w Pińczowie i Rakowie. W 1596 roku zawarto unię brzeską, w wyniku której część Cerkwi prawosławnej uznała zwierzchnictwo papieża tworząc Kościół unicki (grekokatolicki).

43 Mimo rozwoju reformacji w Polsce nie doszło do wojen religijnych. W 1570 roku przedstawiciele religii reformowanych zawarli ugodę sandomierską o wzajemnej tolerancji. W 1573 zawiązano konfederację warszawską, która wprowadzała równouprawnienie szlachty bez względu na jej wyznanie i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami chrześcijańskimi. Akt konfederacji warszawskiej prawnie gwarantował tolerancję religijną w Rzeczypospolitej.

44 Piotr Skarga stał na czele polskiej kontrreformacji, krytykował tolerancję religijną. Artysta przedstawił jezuitę podczas głoszenia kazania w trakcie mszy poprzedzającej obrady sejmu walnego.

45 W XVI wieku, w korzystnych warunkach politycznych, militarnych i ekonomicznych wspaniale rozwijała się kultura, dlatego okres ten nazywa się złotym wiekiem. Rozwój gospodarczy przyczynił się do ożywienia kontaktów z zagranicą. Polacy coraz częściej podróżowali po Europie Zachodniej, a także wyjeżdżali na studia do Włoch i Francji, a do Polski przybywali cudzoziemcy do Polski docierały idee renesansu włoskiego i humanizmu. Król, bogaci magnaci, biskupi i mieszczanie zajmowali się mecenatem artystycznym sponsorowali prace artystów, szczególnie rozwijało się malarstwo portretowe. Jednym z najważniejszych ośrodków życia kulturalnego był dwór królewski w Krakowie. W 1499 roku Zamek Królewski na Wawelu uległ zniszczeniom w wyniku pożaru. Odbudowę gmachu rozpoczął król Aleksander Jagiellończyk, a w kolejnych latach kontynuował ją Zygmunt Stary. W wyniku prac trwających cztery dziesięciolecia siedziba polskich władców stała się wspaniałą rezydencją renesansową. Dziedziniec otoczono krużgankami. Były to zastępujące klatkę schodową długie korytarze zbudowane z wielopiętrowych arkad, czyli łuków opartych na filarach.

46 Kontakty Rzeczypospolitej z innymi państwami europejskimi ożywiły się jeszcze bardziej, gdy król Zygmunt I Stary poślubił mediolańską księżniczkę Bonę Sforzę. Królowa wraz ze swoim dworem wniosła do kultury polskiej wiele włoskich zwyczajów. Dzięki niej na polskich stołach pojawiły się popularne we Włoszech warzywa (włoszczyzna). Bona zajmowała się również sprawami państwa, wspierała uczonych i artystów. Została otruta w wyniku spisku.

47 Kaplica została wzniesiona przy katedrze wawelskiej z inicjatywy Zygmunta Starego po śmierci jego pierwszej żony. Budowlę zaprojektował włoski mistrz Bartolomeo Berrecci, a przyozdobili ją rzeźbiarze z Polski i Włoch. Uważana jest za najdoskonalszy przykład architektury włoskiego renesansu na ziemiach polskich. Wnętrze jest miejscem pochówku ostatnich władców z dynastii Jagiellonów. Sarkofagi królów znajdują się w położonych jedna nad drugą arkadowych wnękach. Centralne miejsce zajmują nagrobki Zygmunta I Starego oraz jego syna Zygmunta II Augusta.

48 Wynaleziona w XV wieku ruchoma czcionka szybko trafiła do Polski. Pierwsze książki w języku polskim wydawano w Krakowie i w leżących poza granicami państwa drukarniach wrocławskich i królewieckich. Dzięki łatwiejszemu dostępowi do drukowanych tekstów powszechniejsza stała się umiejętność czytania. Ponadto w małych miejscowościach powstawało coraz więcej szkół parafialnych, zapewniających dzieciom z różnych warstw społecznych otrzymanie podstawowego wykształcenia. Z kolei w większych miastach zakładano gimnazja, odpowiadające dzisiejszym gimnazjom i liceom. Spośród nich szczególnie wysokim poziomem wyróżniały się placówki prowadzone przez protestantów. Natomiast wszechstronną wiedzę można było zdobyć w ówczesnych szkołach wyższych akademiach. Najważniejszymi uczelniami w Rzeczypospolitej były akademie w Krakowie, Zamościu i Wilnie.

49 Za panowania ostatnich Jagiellonów nastąpił rozwój literatury w języku polskim, która stopniowo wypierała piśmiennictwo łacińskie. Do rozwoju języka przyczyniły się tłumaczenia Biblii. Za najwybitniejszych twórców polskich literatury renesansowej uznaje się Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego (fraszki i treny) i Andrzeja Frycza Modrzejewskiego (O naprawie Rzeczypospolitej).

50 Bogactwo Rzeczypospolitej w XVI wieku przyczyniło się także do rozkwitu budownictwa na ziemiach polskich. W renesansowym stylu wznoszono mieszczańskie kamienice i ratusze, pałace magnackie i kościoły. Po lewej: Ratusz w Poznaniu jeden z najwspanialszych zabytków renesansowych w Polsce. Po prawej: Ratusz w Zamościu w stylu renesansowym z bardzo charakterystycznymi schodami.

51 Elementami charakterystycznymi dla budowli renesansowych były zdobione okna, hełmy na szczytach wież i attyki balustrady wieńczące budowle i osłaniające dachy i zabezpieczające przed rozprzestrzenianiem się pożaru.

52 Perłą renesansowego budownictwa w Polsce często określa się miasto Zamość, zwane też Padwą Północy. Miasto założył w drugiej połowie XVI wieku hetman koronny Jan Zamoyski, a zaprojektował włoski architekt Bernardo Morando. Plany zagospodarowania terenów należących do miasta przygotowano zgodnie z obowiązującymi wówczas wzorcami zabudowa miała kształt pięcioboku, trzy rynki, symetryczna siatka ulic o układzie szachownicy. Jan Zamoyski był właścicielem ogromnej ordynacji wielkiego latyfundium w skład którego wchodziło wiele miast i wsi obecnym prezydentem Zamościa jest jego potomek Marcin Zamoyski. Zakładając w Zamościu prywatny uniwersytet Zamoyski napisał: Takie będą rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie!

53 ocenić politykę zagraniczną ostatnich Jagiellonów przedstawić okoliczności zawarcia unii realnej pomiędzy Polską a Litwą i jej główne postanowienia oraz wskazać na mapie terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów scharakteryzować stosunki wyznaniowe w państwie polsko-litewskim i wyjaśnić ich specyfikę na tle europejskim przedstawić największe osiągnięcia piśmiennictwa polskiego epoki renesansu, uwzględniając twórczość Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego rozpoznać reprezentatywne obiekty sztuki renesansowej na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu wymienić instytucje ustrojowe demokracji szlacheckiej i scharakteryzować ich kompetencje wyjaśnić okoliczności uchwalenia oraz główne założenia konfederacji warszawskiej i artykułów henrykowskich przedstawić zasady wolnej elekcji

54