Analiza rynku olejów i tłuszczów jako surowców dla przemysłu oleochemicznego

Transkrypt

1 Joanna Guziałowska-Tic a, Wiesław Hreczuch b, Wilhelm Jan Tic a,* a Politechnika Opolska; b Mexeo, Kędzierzyn-Koźle Analiza rynku olejów i tłuszczów jako surowców dla przemysłu oleochemicznego Market search of oils and fats as raw materials for the oleochemical industry Dokonano analizy światowego rynku olejów i tłuszczów oraz omówiono wykorzystanie olejów do przetwórstwa oleochemicznego. Jako surowce hydrofobowe dla przetwórstwa oleochemicznego rekomenduje się olej palmowy oraz olej kokosowy o dominującej frakcji laurylowej. Frakcje oleju rzepakowego są mniej korzystne zarówno pod względem ceny, jak i podatności na utlenianie (jełczenie) frakcji linolenowych. Numerical data on prodn. and consumption of vegetable oils and animal fats were collected and analyzed. Oleje i tłuszcze są ważnymi składnikami artykułów żywnościowych i pasz oraz surowcami dla przemysłu chemicznego. Do kategorii olejów zalicza się mieszaniny triglicerydów ciekłych, najczęściej pochodzenia roślinnego, natomiast do tłuszczów triglicerydy stałe, niezależnie od źródła pochodzenia. Wspólną cechą chemiczną olejów i tłuszczów jest podatność na rozkład hydrolityczny na glicerol i kwasy tłuszczowe oraz możliwość spalenia bez pozostałości mineralnych (popiół, pyły). Ich charakterystyczne cechy organoleptyczne to m.in. śliskość w dotyku i smarność. Tłuszcze wykazują charakter hydrofobowy (nie rozpuszczają się w wodzie). Niektóre rodzaje olejów i tłuszczów stanowią surowiec wykorzystywany w skali przemysłowej i łącznie z węglowodanami oraz białkami stanowią ważną grupę tzw. surowców odnawialnych, w przeciwieństwie do surowców petrochemicznych i minerałów o ograniczonych zasobach naturalnych. W zakresie ekologicznej oceny bezpieczeństwa surowce odnawialne najczęściej wykazują przewagę w stosunku do ich petrochemicznych odpowiedników. Tłuszcze i oleje są zawsze mieszaniną triglicerydów w różnych proporcjach. W niektórych przypadkach jeden z triglicerydów ma udział dominujący, jednak dotąd nie jest znany naturalny olej lub tłuszcz, który zawierałby tylko jeden trigliceryd. Pomimo że w naturalnych olejach i tłuszczach odkryto wiele reszt kwasów tłuszczowych, tylko kilka z tych kwasów ma istotne znaczenie komercyjne. Są to kwasy: mirystynowy, laurynowy, palmitynowy, stearynowy, oleinowy, linolowy oraz linolenowy. Znane są wyjątki, gdy naturalny kwas karboksylowy zawiera inne grupy funkcyjne. Należy do nich triester kwasu 12-hydroksyoleinowego występujący w oleju rycynowym. Z chemicznego punktu widzenia cząsteczki triglicerydów mają dwa rodzaje centrów reaktywnych; są to wiązania wielokrotne występujące w łańcuchach reszt kwasowych oraz grupa karboksylowa. Większość procesów przetwórstwa chemicznego triglicerydów (> 90%) prowadzi się z udziałem grupy karboksylowej, a tylko w ok. 10% wykorzystuje wiązania podwójne lub łańcuchy alkilowe. Rodzaj kwasów tłuszczowych oraz ich procentowa zawartość mają znaczący wpływ na właściwości mieszaniny triglicerydów. W zależności od obecności wiązań podwójnych, kwasy tłuszczowe dzielą się na nasycone i nienasycone. Nasycone kwasy tłuszczowe w warunkach normalnych są zwykle białymi ciałami stałymi. Kwasy zawierające w łańcuchu powyżej 10 atomów węgla są nielotne i nierozpuszczalne w wodzie. Produkcja olejów roślinnych i tłuszczów Większość światowej produkcji olejów i tłuszczów jest zużywana do celów spożywczych, a przetwórstwu oleochemicznemu poddaje się zaledwie 14%. Średni roczny przyrost produkcji olejów i tłuszczów w ostatnich latach wynosił ok. 4% i prognozuje się, że zostanie utrzymany co najmniej na podobnym poziomie w ciągu kolejnych lat. Możliwości przemysłowego wykorzystania triglicerydów zależą od spektrum ich kwasów tłuszczowych. Szczególnie pożądana jest obecność średniołańcuchowych kwasów karboksylowych frakcji laurylowej (kwasy C12 C14). Stanowią one główne składniki oleju kokosowego i oleju z ziaren palmowych. Pochodne tych kwasów wykazują właściwości pożądane w detergentach do mycia i prania oraz w kosmetykach. Olej palmowy, sojowy, rzepakowy, słoneczni- Dr inż. Joanna GUZIAŁOWSKA-TIC w roku 2004 ukończyła studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Opolskiej, kierunek Inżynieria Środowiska. Obecnie jest adiunktem w Katedrze Inżynierii Środowiska tej uczelni. Specjalność inżynieria i ochrona środowiska. Dr inż. Wiesław HRECZUCH w roku 1985 ukończył studia na Wydziale Technologii Żywności Akademii Rolniczej w Poznaniu. W roku uzyskał tytuł doktora nauk technicznych na Politechnice Poznańskiej. Do 2002 r. był pracownikiem naukowym Instytutu Ciężkiej Syntezy Organicznej Blachownia w Kędzierzynie-Koźlu, w tym na stanowisku kierownika Zakładu Środków Powierzchniowo Czynnych. Od 6 lat prowadzi niezależną działalność gospodarczą jako właściciel firmy MEXEO. Specjalność synteza, oceny i przemysłowe zastosowania surfaktantów /6(2012)

2 kowy oraz tłuszcze zwierzęce (łój i smalec) zawierają głównie frakcje kwasów o dłuższych łańcuchach (C16 C18, nasycone i nienasycone) i używane są najczęściej do produkcji paliw, jako dodatki do tworzyw sztucznych i smary. Na podstawie dotychczasowej oceny cyklu życiowego produktu, badań ekologicznych i toksykologicznych można zakładać, że produkty chemiczne otrzymane z surowców odnawialnych są bardziej przyjazne dla środowiska, co oprócz korzystnych właściwości oraz kosztu stanowi obecnie równie ważny aspekt decyzji o zastosowaniach komercyjnych. Ponad 90% światowego rynku triglicerydów stanowią oleje, pozostałą część zajmują tłuszcze stałe. Światowa produkcja olejów i tłuszczów wyniosła w 2009 r. 133,9 mln t i wzrosła w stosunku do 2005 r. o 20% (tabela 1). Ich największymi globalnymi producentami są kraje Azji i Pacyfiku. W 2009 r. 50% całej produkcji tego surowca należała właśnie do tej grupy państw, głównie do Malezji i Indonezji. W najbliższych latach planowany jest dalszy wzrost produkcji olejów i tłuszczów na terenie kontynentu azjatyckiego, nawet do 60% produkcji globalnej inne słonecznikowy sojowy rzepakowy Produkcja olejów, tys. t Rys. 1. Produkcja olejów w Europie w latach , tys. t/r Fig. 1. European production of oils, in , Gg/y Tabela 1. Światowa produkcja głównych rodzajów olejów i tłuszczów 1), mln t/r Table 1. Word production of the main brands of oils and fats, Tg/y Region Indonezja 16,05 18,26 19,37 21,28 22,96 Malezja 17,15 17,50 17,20 19,70 19,86 Chiny 13,81 14,76 14,24 14,66 15,54 EU-27 12,61 12,80 13,67 14,28 15,20 USA 9,76 10,39 10,41 10,51 10,03 Argentyna 6,81 7,63 7,71 8,52 8,75 Indie 6,47 6,80 6,43 6,99 7,16 Pozostałe 28,80 30,34 32,35 32,03 34,38 Suma 111,45 118,47 121,39 127,96 133,87 Tabela 2. Wolumen światowej produkcji olejów, mln t/r Table 2. Word production of oils, Tg/y Olej Palmowy 33,53 35,98 37,35 41,35 43,22 Sojowy 32,60 34,61 36,39 37,54 37,55 Rzepakowy 15,72 17,24 17,08 18,24 19,77 Słonecznikowy 9,18 10,58 10,61 9,91 11,65 Palmowy ziarnowy 4,15 4,38 4,45 4,85 5,14 Arachidowy 5,08 4,95 4,50 4,82 5,04 Kokosowy 3,45 3,47 3,25 3,48 3,64 Oliwa 2,96 2,66 2,91 2,84 2,97 Łącznie 111,45 118,47 121,39 127,96 133,87 Wzrost, % 5,3 2,5 5,4 4,6 W Europie produkcja olejów również systematycznie wzrasta, głównie oleju rzepakowego, wykorzystywanego w ostatnich latach w produkcji biodiesla (rys. 1). W globalnej produkcji olejów w 2009 r. olej palmowy miał 35-proc. udział, wyprzedzając produkcję oleju sojowego i rzepakowego, które osiągnęły odpowiednio 28,0% i 14,8%. Zestawienie globalnej produkcji olejów w latach przedstawiono w tabeli 2. W okresie objętym analizą w całym sektorze odnotowano stabilny wzrost. Trzeba zaznaczyć, że dane liczbowe światowej produkcji olejów różnią się dość znacznie w zależności od źródła pochodzenia. Przykładowo, publikowane dane Departamentu Rolnictwa USA i europejskiego FEDIOL są znacznie wyższe od wartości podawanych w komercyjnej bazie Datamonitor 1 3). Struktura produkcji w zależności od asortymentu oleju w poszczególnych krajach jest pokazana na rys. 2. Dominującą pozycję w Malezji Argentyna Brazylia Kanada Chiny Europa Ex-ZSRR Indie Indonezja Malezja Olej sojowy Olej bawełniany Olej arachidowy Olej słonecznikowy Olej rzepakowy Olej sezamowy Olej kukurydziany Olej palmowy (kernel) Olej palmowy - kernel Olej kokosowy Nigeria Filipiny * Autor do korespondencji: 91/6(2012) Dr inż. Wilhelm Jan TIC w roku 1986 ukończył studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Śląskiej. Jest adiunktem w Katedrze Inżynierii Środowiska Politechniki Opolskiej. Specjalność technologia chemiczna organiczna. Katedra Inżynierii Środowiska, Politechnika Opolska, ul. St. Mikołajczyka 5, Opole, tel.: (77) , fax: (77) , w.tic@ po.opole.pl USA Produkcja Rys. 2. Struktura asortymentu produkcji olejów w poszczególnych krajach, tys. Gg/r (2006) Fig. 2. Production of oils per country, Gg/y (2006) 1001

3 i Indonezji zajmuje produkcja oleju palmowego, w Argentynie, Brazylii, Kanadzie i USA produkcja oleju sojowego, a w Europie i Indiach wytwarzany jest głównie olej rzepakowy. W Chinach największą rolę odgrywa olej palmowy i niewiele mniejszą rzepakowy. Szacuje się, że w 2012 r. udział olejów w globalnej produkcji tłuszczów wzrośnie do 95% (tłuszczów stałych będzie ok. 5%). Rynek tłuszczów stałych składa się z trzech podstawowych segmentów: utwardzonych olejów roślinnych, mieszanych olejów zwierzęcych i roślinnych oraz stałych tłuszczów zwierzęcych. Światową produkcję tłuszczów stałych w latach przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Światowa produkcja tłuszczów 4), mln t/r Table 3. Word Production of solid fats, Tg/y Rodzaj tłuszczu Utwardzone oleje roślinne 1,4 1,5 1,5 1,5 1,6 Mieszane oleje zwierzęce 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 Stałe tłuszcze zwierzęce 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 Tłuszcze stałe 3,6 3,7 3,7 3,7 3,8 Średnie ceny rynkowe olejów i tłuszczów w prognozach długoterminowych z 2007 r. na 2010 r. przedstawiono na rys. 3. Średnie ceny średnia cena oleju w 2010 r., USD/kg 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, Rys. 3. Średnie ceny olejów i tłuszczów stałych na rynku światowym w 2010 r., na podstawie prognoz długoterminowych z 2007 r. 5) (1 oliwa, 2 olej rzepakowy, 3 olej kukurydziany, 4 olej słonecznikowy, 5 olej kokosowy, 6 olej sezamowy, 7 olej lniany, 8 olej sojowy, 9 olej arachidowy, 10 olej palmowy, 11 oleje uwodornione, 12 mieszane oleje roślinne i zwierzęce, 13 stałe tłuszcze zwierzęce) Fig. 3. Average production of the oils and solid fats, on the word-wide market (1 olive oil, 2 canola oil, 3 corn oil, 4 sunflower oil, 5 coconut oil, 6 sesame oil, 7 linseed oil, 8 soybean oil, 9 peanut oil, 10 palm oil, 11 hydrogenated oils, 12 mixed vegetable and animal oils, 13 animal fats) najtańszych olejów roślinnych wg tych prognoz miały być niższe od cen tłuszczów stałych. Bieżące notowania cen w omawianym okresie nie odzwierciedliły jednak tych prognoz, zarówno co do wartości cen, jak też co do wzajemnych relacji cen dla poszczególnych asortymentów olejów, przy czym rzeczywiste ceny były z reguły niższe i ulegały znacznym wahaniom okresowym (rys. 4). Ponad 80% olejów i tłuszczów jest produkowanych do celów spożywczych, ok. 5% jest wykorzystywane w produkcji pasz, a 14% kieruje się do przetwórstwa oleochemicznego. W Europie obecne zużycie olejów do produkcji paliw zbliża się do poziomu ich wykorzystania do celów spożywczych (rys. 5). Struktura asortymentu produkcji głównych olejów na świecie ulega stopniowej zmianie. Szczególny wzrost odnotowano w produkcji olejów sojowego i palmowego (podwojenie w ciągu ostatnich 10 lat). W tym czasie wytwarzanie olejów rzepakowego i słonecznikowego wzrastało znacznie wolniej. W przyszłości przewiduje się szczególnie dynamiczny wzrost produkcji oleju słonecznikowego. Światowy rynek olejów został zdominowany przez dwadzieścia firm (tabela 4), przy czym głównymi producentami tego surowca są tylko cztery firmy (produkcja ponad 55%): Kerry Oils and Grains, Cargill, Bunge Limited oraz Unilever. W 2007 r. wśród Cena USD/t największych producentów oleju tylko chińska firma Kerry Oils and Grains uzyskała wzrost produkcji w stosunku do 2006 r. powyżej 1%. Mniejsze firmy odnotowały stabilizację bądź niewielki wzrost produkcji (tabela 4). W przypadku tłuszczów stałych rynek również został zdominowany przez 20 firm, i jak poprzednio są cztery firmy wiodące: Unilever, Snow Brand Milk Products, Bunge Limited i Meiji Dairies Corporation, których łączna produkcja w 2007 r. wyniosła 47% (tabela 5). W przypadku 3 pierwszych firm w 2007 r. zanotowano spadek produkcji w stosunku do 2006 r., natomiast w przypadku mniejszych firm wystąpiła stabilizacja lub niewielki wzrost produkcji. Wykorzystanie olejów do przetwórstwa oleochemicznego Olej słonecznikowy Olej kokosowy Olej palmowy Olej sojowy Rys. 4. Średnie ceny rynkowe wybranych olejów notowane w Rotterdamie (olej palmowy w Malezji) 4) Fig. 4. Average market prices of the major oils at Rotterdam harbour (palm oil data from Malaysia) Sumarycznie Spożywcze Paliwa Energetyczne Przemysłowe Pasze 2008 r r r produkcja olejów, tys. t/r. Rys. 5. Struktura wykorzystania olejów w latach (EU-27) 3) Fig. 5. Profile of oil consumption in (EU-27) Przetwórstwo chemiczne stanowi stosunkowo niewielką, w porównaniu z konsumpcją spożywczą oraz rynkiem paliw, część zużycia produkowanych olejów i tłuszczów. Ich wzrastająca dostępność, konkurencyjność cenowa w stosunku do surowców petrochemicznych oraz trend zielonej chemii, zielonej technologii i zielonych produktów stanowią pozytywne przesłanki rozwoju 6). Najczęściej do dalszego przetwórstwa chemicznego niezbędne jest przeprowadzenie rozkładu olejów na glicerol i kwasy tłuszczowe, otrzymuje się też estry metylowe kwasów tłuszczowych i alkohole tłuszczowe (produkty uwodornienia estrów) /6(2012)

4 Tabela 4. Główni światowi producenci olejów 1), udział w rynku, % Table 4. The major manufacturers of oils, worldwide 1), % Firma Kerry Oils and Grains (Chiny) Co. Ltd. 15,2 16,3 Cargill, Incorporated 14,4 14,1 Bunge Limited 13,8 13,5 Unilever 12,4 12,0 Associated British Foods plc 4,1 4,1 Pacific Indo Mas 3,8 3,9 Shanghai Liangyou Group Co. Ltd. 3,7 3,7 Archer Daniels Midland Company 3,8 3,7 The J. M. Smucker Company 2,7 2,7 China National Cereals, Oils and Foodstuffs 2,7 2,7 CJ Corp 2,7 2,7 PT Indofood Sukses Makmur, Tbk 2,6 2,7 J Oil Mills 2,8 2,7 Shandong Luhua Group Co. Ltd. 2,5 2,6 PT Cahaya Kalbar TBK 2,4 2,5 Smart TBK 2,3 2,4 Shin Dong Bang Corporation 2,3 2,3 Grupo SOS 2,0 1,9 Nisshin Oillio Group Ltd. 2,0 1,9 Kartika Tirta Hema 1,7 1,7 Tabela 5. Światowi producenci tłuszczów w 2007 r. 1) Table 5. The major manufacturers of fats in 2007, worldwide 1) Firma Udział w rynku, % Unilever 15,8 Snow Brand Milk Products Co., Ltd. 11,3 Bunge Limited 10,8 Meiji Dairies Corporation 9,7 Hranivest Ltd. 6,4 Pacific Indo Mas 6,4 Habib Oil Mills Pvt Limited 6,1 PT Cahaya Kalbar TBK 4,2 Setuza AS 4,2 Dragsbeak A/S 4,2 Taste of Sweden AB 3,3 PHU Jagr 2,7 Bright Food Group 2,3 Associated British Food plc 2,2 IFFCO 2,1 Agrokor d.d. 2,0 Meezan 1,8 Sadia SA 1,6 Mailet and Co. 1,5 Bella Bulgaria SA 1,4 91/6(2012) W tabeli 6 zamieszczono zestawienie ilościowe produkcji podstawowych oleochemikaliów w zależności od miejsca wytwarzania. Bardzo korzystny okres rozwoju rynku oleochemicznego w latach uległ radykalnemu pogorszeniu. Rok 2009 w opinii ekspertów i producentów był najtrudniejszy dla rynku oleochemikaliów od początku jego ukształtowania się. Nie widać również optymizmu w ocenach możliwości jego odbudowy w najbliższym okresie, w przeciwieństwie do lat poprzednich, kiedy lokalny regres lub dekoniunktura w jednym sektorze oleochemicznym był równoważony przez inne obszary. Pierwsza połowa 2009 r. stanowiła praktycznie paraliż rynku produktów oleochemicznych. Popyt na oleochemikalia drastycznie się zmniejszył, a ceny kwasów i alkoholi tłuszczowych zupełnie nie odzwierciedlały długoterminowych prognoz. Spowodowało to zawieszenie znacznej części działań rozwojowych w tym sektorze. Pewne ożywienie nastąpiło w drugiej połowie roku, choć rentowność produkcji kwasów i glicerolu była wciąż niska. W efekcie praktycznie przesądzona została konieczność głębokiej restrukturyzacji przemysłu oleochemicznego, co powinno zaowocować działaniami konsolidacyjnymi. Tabela 6. Światowa produkcja kwasów i alkoholi tłuszczowych jako podstawowych oleochemikalów w 2009 r. 7), tys. t/r Table 6. Word Production of fatty carboxylic acid and fatty alcohols as the basic oleochemical raw materials 7), in 2009, Gg/y Kraj Kwasy tłuszczowe Alkohole tłuszczowe Malezja Indonezja Filipiny Tajlandia 104,5 100 Japonia Korea 45 - Indie Chiny Europa USA Australia Sumarycznie 7 668, W Stanach Zjednoczonych popyt na oleochemikalia w 2009 r. zmniejszył się aż o 20 30% w stosunku do III kw r. Spowodowało to zmniejszenie wykorzystania mocy produkcyjnych do 70 80% oraz marginalną rentowność działalności gospodarczej w tym zakresie. Pozytywne zmiany następują bardzo powoli, a do 2010 r. popyt nie osiągnął poziomu z I kw r. Podobnie europejski rynek kwasów i alkoholi tłuszczowych w I kw r. odnotował deficyt rzędu 25% w stosunku do I kw r. i dopiero w połowie 2010 r. zaobserwowano ożywienie w sektorze produktów masowych. W Azji zainstalowane moce produkcyjne są wykorzystywane zaledwie w 60 70%. Tak więc obecnie rentowność produkcji oleochemikaliów jest problematyczna. W nieco mniejszym stopniu dotyczy to alkoholi tłuszczowych, które są ściśle powiązane z produkcją detergentów. W rezultacie w Europie i Stanach Zjednoczonych ograniczono produkcję wielu dużych wytwórni oleochemicznych. Rynek azjatycki kontynuuje ekspansję, choć wiele nowych projektów też zostało wstrzymanych. Zapotrzebowanie wewnętrzne na oleochemikalia w Azji w 2009 r. wynosiło 2 mln t wobec zainstalowanych mocy produkcyjnych ok. 7,7 mln t, przy ich wykorzystaniu na poziomie 60 65%. W Indonezji niektóre wytwórnie oleochemiczne pracują nawet poniżej 50% swoich możliwości. W Chinach powstają dwie dalsze wytwórnie kwasów tłuszczowych o wydajności 150 tys. t/r. Z drugiej strony trzy wielkie zachodnie wytwórnie wystawiono na sprzedaż. Ponadto zamknięto 1003

5 Tabela 7. Światowy rynek glicerolu w 2009 r. 8), tys. t/r Table 7. The world market of glycerol in 2009, Gg/y 8) Kraj/Region Zapotrzebowanie Produkcja USA Europa Chiny ASEAN Japonia Indie Ameryka Łacińska Afryka Środkowy Wschód 40 0 Sumarycznie jedną wytwórnię kwasów tłuszczowych i glicerolu o wydajności 100 tys. t/r w Wlk. Brytanii. Choć odnotowano ostatnio pewne ożywienie popytu, to wiele wytwórni produkuje nadal na niższym poziomie od swoich możliwości. Przewiduje się, że dekoniunktura na rynku oleochemikaliów może potrwać kilka najbliższych lat. Spowoduje to zapewne konsolidację przemysłu w tym sektorze. Prawdopodobnie połączony kapitał azjatycki wykaże większe zainteresowanie rynkiem europejskim. Firmy wytwarzające olej palmowy zwracają coraz większą uwagę na dalsze przetwórstwo surowca podstawowego, znacznie inwestując w tym zakresie. Przykładem może być malezyjska firma Kuala Lumpur Kepong będąca obecnie znaczącym producentem oksyetylatów, m.in. poprzez nabycie szwajcarskiej firmy Dr. W. Kolb w 2007 r., podobnie jak Emery Oleochemicals, największy producent oleju palmowego, który (jeszcze jako Sime Derby) wszedł w posiadanie ponad 50% niemieckiej firmy Cognis. Trend jest wyraźny i oznacza rozbudowę powiązań łańcucha dalszego przetwórstwa oleochemikaliów z największymi plantatorami roślin oleistych, zainteresowanymi pozyskaniem dodatkowych dochodów poprzez kontrolę kluczowych źródeł surowcowych i produktów w przemyśle oleochemicznym. Obecnie na rynku oleochemikaliów pozostało niewiele liczących się niezależnych firm handlowych, które prawdopodobnie będą ulegać konsolidacji. W świetle tego powolna odbudowa rynku oleochemikaliów ogranicza się do niezbędnych nakładów inwestycyjnych. Duże inwestycje państwowe w przemysł biopaliw stwarzają również niepewność co do dostępności i kosztów tych samych surowców dla przetwórstwa oleochemiczego. W związku z przetwórstwem biopaliw wystąpiła znaczna podaż glicerolu, który jest również produktem procesu wytwarzania kwasów tłuszczowych (tabela 7). Wydaje się, że takie firmy, jak Croda, Akzo Nobel lub amerykańska firma Evonik Goldschmidt, które równolegle rozwinęły przetwórstwo glicerolu łatwiej znoszą sytuację recesji na rynku oleochemicznym. Na przykład firma Akzo Nobel zagospodarowuje całość produkcji kwasów tłuszczowych i glicerolu swojej wytwórni w Morris (Illinois, USA) do produkcji surfaktantów i dodatków do polimerów, na które wciąż jest zapotrzebowanie na rynku. Generalnie rynek konsumencki zachował popyt, w przeciwieństwie do rynku przemysłowego, choć też można zauważyć przesunięcie w kierunku tańszych produktów w celu uzyskania oszczędności. Obszar przemysłowy z kolei został dotknięty recesją z powodu ograniczenia usług transportowych oraz turystyki w czasie kryzysu globalnego. Rynek glicerolu stał się szczególnie słabym ogniwem w 2009 r. Oczekuje się jednak znacznego wzrostu zużycia tego surowca do nowych zastosowań, jak na przykład produkcja glikolu propylenowego czy epichlorohydryny 9 10). W tym zakresie Archer Daniels Midland ogłosił już uruchomienie wytwórni glikolu propylenowego o wydajności 125 tys. t/r, z zapotrzebowaniem na 100 tys. t glicerolu. Podobnie belgijski producent Solvay ukończył nową inwestycję produkcji epichlorohydryny o wydajności 100 tys. t/r. w Mab Ta Phut (Tajlandia) w marcu 2012 r. Fabryka ta będzie zużywać ok. 120 tys. t glicerolu rocznie. W konsekwencji, w kolejnych latach rynek oleochmiczny powinien odczuć znaczną poprawę koniunktury. W tym zakresie naciski na ochronę środowiska oraz wprowadzanie zielonych produktów i technologii mają również pozytywne znaczenie. Konsumenci oczekują bezpieczniejszych i przyjaznych ekologicznie produktów, co stanowi szansę dla produkcji oleochemicznych. Zadaniem przemysłu oleochemicznego jest z kolei dostarczyć poszukiwane odnawialne produkty w konkurencyjnych cenach. Wielu producentów glicerolu rozwija własne nowe technologie jego wykorzystania. Wydaje się jednak, że nie są one jeszcze obecnie dostatecznie dojrzałe do wdrożenia w dużej skali produkcyjnej. Stan i prognozy dla rynku olejów i tłuszczów Ceny podstawowych olejów roślinnych w transakcjach z dostawą w portach północno-zachodniej Europy pozostają na bardzo niskich poziomach. Cena oleju palmowego w I kw r. kształtowała się na poziomie zbliżonym do ceny w IV kw r. W lutym 2009 r. wynosiła 572 USD/t. W tym samym czasie cena oleju rzepakowego wynosiła 760 USD/t, tj. na poziomie z I kw r., zaś sojowego 748 USD/t, tj. na poziomie z I kw r. 4). Od czerwca 2008 r. ceny tych olejów roślinnych obniżyły się o odpowiednio 53, 52 i 51%. Oczekiwany wzrost cen ropy naftowej może istotnie wpłynąć na zmianę silnie skorelowanych cen olejów roślinnych, w tym rzepakowego. Bank BGŻ informował w maju 2010 r., że wg raportu Międzynarodowego Instytutu Badań nad Polityką Żywieniową (IFPRI) polityka promocji biopaliw spowoduje, że coraz więcej ziemi rolnej będzie przeznaczane pod uprawy energetyczne zamiast żywnościowe. Jako bezpieczną granicę stosowania biopaliw w transporcie raport określa próg 5,6%, podczas gdy polityka unijna zakłada w 2020 r. obowiązkowe zużycie biopaliw na poziomie 10%. Osiągnięcie celu zużycia 5,6% biopaliw pierwszej generacji z upraw rolnych wymaga użycia 17,8 mln t surowców rolnych. Jak wynika z raportu z tego powodu wzrosną ceny zbóż wykorzystywanych jako surowce energetyczne 12). Z powodu stosowania biopaliw jeszcze bardziej podrożeją oleje roślinne w najbliższym dziesięcioleciu, o 30 35%. Według informacji Rabobanku produkcja oleju palmowego w Indonezji w 2009 r. osiągnęła 20 mln t, z czego 4,5 5 mln t przetworzono na rynku wewnętrznym, a resztę wyeksportowano. Według innych źródeł popyt krajowy wyniósł w tym czasie 6 6,6 mln t. Wraz ze wzrostem popytu krajowego prognozowany jest zmniejszony eksport, co ograniczy presję na rynek światowy 11). Według analityków BGŻ duże zapotrzebowanie i ograniczona podaż oleju palmowego wskazują na dobre perspektywy dla światowego i europejskiego rynku olejów roślinnych w kolejnych latach. W sezonie 2009/2010 bardzo wysokie zbiory i dodatnie marże z przerobu już wystąpiły w przypadku rzepaku. Przyczyniły się one do znacznego zwiększenia podaży oleju rzepakowego w Europie, co z kolei wywołało presję na ceny tego oleju w relacji do cen pozostałych olejów roślinnych. Podczas gdy rosnąca produkcja roślin oleistych będzie prowadzić do zwiększonej podaży olejów roślinnych, to dalszy silny popyt zaowocuje prawie milionem ton deficytu tych olejów. W 2010 r. istotny dla rozwoju sytuacji na światowym rynku olejów roślinnych był wzrost produkcji i zapotrzebowania na olej palmowy. Rabobank prognozował łączny wzrost jego produkcji w Malezji i Indonezji o 3,1 mln t, do 47,7 mln t, oraz równocześnie zwiększenie światowego zużycia o 6,9%, do 48,8 mln t. Problem produkcji olejów jadalnych w Indiach i dalszy silny wzrost zapotrzebowania powoduje, że kraj ten jest mocno uzależniony od rosnącego importu oleju palmowego. Według ocen Rabobanku /6(2012)

6 w 2010 r. konsumpcja oleju palmowego wzrosła również w Chinach o 5,5%, zgodnie z tempem z ostatnich 5 lat, a jego udział w spożyciu olejów jadalnych w Kraju Środka wyniósł 26%, przy imporcie 6,9 mln t. W Europie stosunkowo obfita podaż oleju rzepakowego może powodować wypieranie z konsumpcji oleju palmowego. Jeśli jednak w Indiach, Chinach i UE utrzyma się silny popyt na olej palmowy, to światowy eksport tego oleju będzie nadal wzrastać o kilka procent w skali roku. Ograniczona podaż i uwarunkowania popytowe będą również w przyszłości stanowiły wyzwanie dla branży olejowej. Dodatkowo zależności cenowe pomiędzy olejami roślinnymi (m.in. cena oleju palmowego równa 80% ceny oleju sojowego oraz olej rzepakowy droższy od sojowego) przyczynią się do wzrostu udziału wartości olejów w produktach przerobu nasion roślin oleistych. Ceny olejów roślinnych pozostaną w trendzie wzrostowym. Według Rabobanku nie wystąpią istotne zmiany tego trendu, gdyż spotkałyby się one ze wzmożonymi zakupami przez importerów i klientów końcowych. Dobre perspektywy dla rynku olejów roślinnych w UE w latach stwarza przede wszystkim wzrost zapotrzebowania na biodiesel. Według szacunków na podstawie danych FEDIOL, Oil World i Euromonitora popyt na oleje roślinne w Unii w 2008 r. wyniósł ok. 24 mln t, z czego popyt z sektora biodiesla stanowił ok. 30%. Wartość tego rynku osiągnęła 20 mld eur. Rabobank przewiduje, że w 2015 r. europejski rynek olejów roślinnych zwiększy się do 30,8 mln t, a wzrost zapotrzebowania w największym stopniu dotyczyć będzie oleju rzepakowego. Przewidywany popyt na olej rzepakowy wzrośnie z 8,3 mln t do 12,5 mln t. W przypadku olejów: sojowego, słonecznikowego, palmowego i oliwy wzrosty będą się kształtować na niższym poziomie, 15 24%. W latach unijny rynek olejów roślinnych wykorzystywanych w produkcji estrów wzrósł o 6,6 mln t przy średniej rocznej stopie wzrostu wynoszącej 40%. Jednak w latach przewiduje się spadek tempa wzrostu do 8%. W latach czynnikiem, który w dużym stopniu będzie decydować o zmianach popytu na poszczególne oleje roślinne będą kryteria zrównoważonego rozwoju wynikające z nowej dyrektywy promującej wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Wymagania dotyczące zwłaszcza podstawowego kryterium, jakim jest ograniczenie emisji CO 2 w łańcuchu produkcji, dystrybucji i zużycia biopaliw, może spowodować, że po 2013 r. oleje sojowy i palmowy nie będą stosowane w produkcji biodiesla, zaś po 2017 r. z tej produkcji zostanie wycofany również olej rzepakowy. Wymagania te po 2017 r. spełni jedynie biodiesel produkowany z oleju słonecznikowego, z czego może wynikać dodatkowy długoterminowy bodziec popytowy na ten surowiec. Według Rabobanku w ostatnich kilku latach koncern Neste Oil czterokrotnie zwiększył zapotrzebowanie na oleje roślinne wykorzystywane w produkcji biopaliw. Omawiany wzrost popytu wynika z uruchomienia w tym czasie dwóch bardzo dużych zakładów produkcji estrów zlokalizowanych w Singapurze i w UE. Roczne moce produkcyjne każdego z nich wynoszą 800 tys. t. Podstawowym surowcem wykorzystywanym w produkcji jest olej palmowy, najbardziej konkurencyjny cenowo spośród podstawowych olejów roślinnych na świecie. W efekcie ten fiński koncern petrochemiczny staje się, obok koncernu Unilever, czołowym kupującym na globalnym rynku olejów roślinnych. Podsumowanie Postęp technologiczny umożliwił opracowanie oferty rynkowej na bazie surowców odnawialnych, która staje się konkurencyjna w porównaniu z syntetycznymi produktami petrochemicznymi, zarówno pod względem właściwości, jak i kosztów wytwarzania. Dotyczy to w szczególności rynku paliw, surfaktantów, rozpuszczalników, koalescentów, plastyfikatorów i smarów, które stanowią coraz poważniejszą alternatywę tzw. oleochemikaliów w stosunku do produktów petrochemicznych. Jako surowce hydrofobowe dla przetwórstwa oleochemicznego rekomenduje się olej palmowy, charakteryzujący się najkorzystniejszą ceną, oraz olej kokosowy o dominującej frakcji laurylowej, co stwarza przesłanki uzyskania korzystniejszych właściwości piorących i myjących wyrobów chemii gospodarczej. Frakcje oleju rzepakowego są mniej korzystne zarówno pod względem ceny, jak i podatności na utlenianie (jełczenie) frakcji linolenowych. Praca wykonana w ramach projektu międzynarodowego niewspółfinansowanego ze środków zagranicznych, sygnowanego numerem 672/N-Chiny/2010/0. Otrzymano: LITERATURA 1. Global oils and fats market report to 2012, komercyjna baza danych Datamonitor z lipca 2009 r., nr referencyjny DBCM Oilseed Word Markets and Trade, United States Department of Agriculture, Circular Series FOP 1-09, styczeń 2009 r. 3. Informacje organizacji EU Oil and Proteinmeal Industry FEDIOL, Oleochemicals for Canada, Investments Ltd., 1 marca 2006 r., raport firmowy. 5. Opracowanie własne na podstawie danych Global Oils and Fats Market Report to 2012, komercyjna baza danych Datamonitor, lipiec 2009 r. 6. H. Karlheinz, Pure Appl. Chem. 2000, 72, nr 7, IOI Group. 7th ICIS World Oleochemicals Conf., Berlin października 2009 r. 8. Croda 7th ICIS World Oleochemicals Conf., Berlin października 2009 r. 9. F. Barbirato, E.H. Himmi, T. Conte, A. Bories, Ind. Crops Prod. 1998, 7, A. Kośmider, K. Czaszyk, Podstawy Mikrobiol. 2009, 48, Informacje Robobank, czerwiec 2010 r Dane gospodarcze BGŻ, czerwiec 2010 r. 91/6(2012) 1005