Co to jest rak gruczołu krokowego?

Transkrypt

1 Rak gruczołu krokowego Co to jest rak gruczołu krokowego? Chcielibyśmy to wyjaśnić. Seria poradników dla pacjentów ESMO/ACF opartych na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej

2 RAK GRUCZOŁU KROKOWEGO: PORADNIK DLA PACJENTÓW INFORMACJE DLA PACJENTÓW OPARTE NA WYTYCZNYCH ESMO DOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIA DIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNEGO Poradnik ten został opracowany przez Anticancer Fund, aby ułatwić pacjentom i ich rodzinom lepsze zrozumienie natury raka gruczołu krokowego i poznanie optymalnych metod leczenia w zależności od jego podtypu. Zalecamy, aby pacjenci dowiedzieli się od swoich lekarzy, jakie badania i rodzaje leczenia konieczne są przy danym typie i stadium zaawansowania choroby. Informacje medyczne zawarte w niniejszym dokumencie są oparte na wytycznych dotyczących postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w raku gruczołu krokowego opracowanych przez European Society for Medical Oncology (ESMO). Niniejszy poradnik dla pacjentów został wydany we współpracy z ESMO i jest rozprowadzany za jego zgodą. Został on opracowany przez lekarza i zweryfikowany przez dwóch onkologów z ESMO, w tym głównego autora wytycznych dla profesjonalistów. Tekst ten został także skonsultowany z przedstawicielami pacjentów z Grupy Roboczej Pacjentów Onkologicznych ESMO. Dodatkowe informacje na temat Anticancer Fund: Dodatkowe informacje na temat ESMO: Dla słów oznaczonych gwiazdką (*) podane są definicje, znajdujące się w słowniczku na końcu dokumentu. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 1

3 Spis treści: Informacje na temat raka gruczołu krokowego... 3 Definicja raka gruczołu krokowego... 5 Czy rak gruczołu krokowego występuje często?... 6 Jakie są przyczyny raka gruczołu krokowego?... 7 W jaki sposób ustalane jest rozpoznanie raka prostaty?... 8 Jakie informacje są niezbędne przed rozpoczęciem leczenia? Jakie są możliwości leczenia? Jakie są potencjalne działania niepożądane (skutki uboczne) leczenia? Co się stanie po zakończeniu leczenia? Słowniczek Pierwsza wersja niniejszego poradnika została opublikowana w 2012 r.; jej autorem była dr Ana Ugarte (Anticancer Fund), a recenzentami dr Svetlana Jezdic (ESMO), prof. Louis Denis (European Prostate Cancer Coalition i Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO) i prof. Raphael Catane (Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO). Jest to trzecia aktualizacja niniejszego poradnika. aktualizacja ta odzwierciedla zmiany wprowadzone w najnowszej wersji wytycznych postępowania diagnostyczno-terapeutycznego ESMO. Autorem drugiej aktualizacji była dr Ana Ugarte (Anticancer Fund), a recenzentami dr Svetlana Jezdic (ESMO), prof. Alan Horwich (ESMO), Prof. Raphael Catane (Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO), Prof. Louis Denis (European Prostate Cancer Coalition i Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO) oraz Anita Waldman i p. Zorana Stokic (Grupa Robocza Pacjentów Onkologicznych ESMO). Autorem trzeciej aktualizacji jest dr Ana Ugarte (Anticancer Fund), a recenzentami dr Svetlana Jezdic (ESMO) i Prof. Alan Horwich (ESMO). Niniejszy poradnik został przetłumaczony na język polski przez profesjonalnego tłumacza i zweryfikowany przez dr Magdalenę Szymanik. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 2

4 INFORMACJE NA TEMAT RAKA GRUCZOŁU KROKOWEGO Definicja raka gruczołu krokowego Rak gruczołu krokowego powstaje w tkankach gruczołu krokowego (określanego też jako prostata lub stercz), gruczołu męskiego układu rozrodczego znajdującego się poniżej pęcherza moczowego a przed odbytnicą*. Prostata składa się z dwóch symetrycznych płatów. Nie należy mylić raka prostaty z łagodnym rozrostem prostaty*, czyli niezłośliwym powiększeniem gruczołu krokowego. Rozpoznanie Na obecność raka prostaty mogą wskazywać takie objawy, jak wzrost częstości oddawania moczu, trudności z rozpoczęciem oddawania moczu, wielokrotne budzenie się w nocy w celu oddania moczu, bądź uczucie naglącego parcia a mocz/potrzeby natychmiastowego oddania moczu. Rozpoznanie może ułatwić badanie przedmiotowe oraz oznaczenie zawartości we krwi pewnego białka wytwarzanego przez prostatę (PSA*). Rozpoznanie raka można potwierdzić wyłącznie na podstawie analizy tkanki prostaty (materiału biopsyjnego*) przeprowadzonej pod mikroskopem. Leczenie w zależności od zakresu choroby (klasyfikowanego wg stadiów zaawansowania) Rak prostaty w stadium I i II nazywany jest rakiem zlokalizowanym/miejscowym lub rakiem we wczesnym stadium, ponieważ jest on ograniczony do prostaty. o Jeżeli rak zostanie rozpoznany w bardzo wczesnym stadium i lekarze uznają, że zagrożenia związane z leczeniem przeważają na korzyściami, można rozważyć podejście bacznej obserwacji. Obejmuje ono regularne kontrole bez żadnej interwencji, dopóki badanie kontrolne nie wykaże, że guz rośnie. o We wszystkich innych przypadkach zabieg chirurgiczny i radioterapia* mają podobną skuteczność. Powodują jednak różne działania niepożądane, w związku z czym z każdym pacjentem należ omówić związane z nimi zagrożenia i korzyści. Ponadto zastosowana będzie terapia hormonalna.* o W przypadku pacjentów w podeszłym wieku oraz pacjentów niekwalifikujących się lub niezgadzających na radioterapię* lub operację można zaproponować samą terapię hormonalną. Rak gruczołu krokowego w stadium III określa się jako rak miejscowo zaawansowany, co oznacza, że rak rozprzestrzenił się poza zewnętrzną warstwę tkanek otaczających prostatę zwaną torebką. o Standardowe postępowanie obejmuje radioterapię* i dodatkowo terapię hormonalną*. o W wybranych przypadkach możliwy jest także zabieg chirurgiczny. Rak prostaty w stadium IV nazywany jest rakiem zaawansowanym lub przerzutowym, ponieważ rozprzestrzenił się jeszcze dalej. o Terapia hormonalna* jest preferowaną opcją leczenia początkowego. W przypadku pacjentów kwalifikujących się do chemioterapii, terapię hormonalną można skojarzyć z docetakselem. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 3

5 o o Można także zastosować zabieg chirurgiczny i radioterapię* w celu złagodzenia objawów związanych z nowotworem. W razie oporności guza na leczenie hormonalne (choroba oporna na kastrację) zaleca się stosowanie dalszego leczenia w celu utrzymania supresji produkcji hormonów, biorąc pod uwagę schematy leczenia, jakie mogły być uprzednio stosowane u danego pacjenta. Obserwacja (kontrola) W celu wykrycia ewentualnego nawrotu (wznowy) raka regularnie kontroluje się stężenie PSA*. Samo zwiększenie stężenia PSA* nie wystarczy do potwierdzenia wznowy; wynikowi takiemu muszą towarzyszyć inne obserwacje, takie jak dodatni wynik analizy próbki biopsyjnej* lub nieprawidłowy wynik obrazowania TK. Celem obserwacji* jest także ocena działań niepożądanych leczenia oraz zapewnienie pacjentom wsparcia psychologicznego i informacji ułatwiających powrót do normalnego życia. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 4

6 DEFINICJA RAKA GRUCZOŁU KROKOWEGO Rak gruczołu krokowego to rak powstający w tkankach gruczołu krokowego gruczołu męskiego układu rozrodczego znajdującego się poniżej pęcherza moczowego a przed odbytnicą*. Rak prostaty zwykle występuje u mężczyzn w podeszłym wieku. Nie należy mylić go z łagodnym rozrostem prostaty*, czyli powiększeniem gruczołu krokowego spowodowanym przez zwiększenie liczby komórek, i który nie rozszerza się na inne części ciała; jego objawy związane są z uciskiem pobliskich struktur, tzn. cewki moczowej*. Budowa męskiego układu moczowo-płciowego z widoczną prostatą, jądrami, pęcherzem moczowym i innymi narządami. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 5

7 CZY RAK GRUCZOŁU KROKOWEGO WYSTĘPUJE CZĘSTO? Rak prostaty jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym wśród mężczyzn. W Europie w przybliżeniu jeden na 10 mężczyzn zachoruje w ciągu swojego życia na raka gruczołu krokowego. Ryzyko to jest mniejsze w krajach skandynawski i śródziemnomorskich. Szacuje się, że w Europie w 2008 r. raka prostaty rozpoznano łącznie u mężczyzn, czyli średnio u 65 na mężczyzn, od 18 w Grecji do 126 w Irlandii. Jednakże różnica ta wynika z różnej częstości stosowania badań przesiewowych w kierunku raka prostaty w poszczególnych krajach. Rak prostaty w początkowej fazie może nie dawać żadnych objawów i u poza tym zdrowych mężczyzn w wieku od 55 do 69 lat jest zwykle wykrywany na podstawie testu krwi w kierunku antygenu swoistego stercza* (PSA*, prostate specific antigen). Sugeruje się, że badania przesiewowe z zastosowaniem oznaczenia PSA* zmniejszają o 21% wskaźnik zgonów spowodowanych przez raka prostaty. Jednakże rak prostaty rozwija się stosunkowo wolno i objawy obecne przy rozpoznaniu zwykle wskazują na zaawansowane stadium. Użyteczność oznaczenia stężenia PSA jako badania przesiewowego została obszernie przebadana i uważa się, że chociaż jest w stanie nieznacznie zmniejszyć wskaźnik zgonów spowodowanych przez raka prostaty, prowadzi też do nadmiernego leczenia pacjentów, niepotrzebnie obniżając ich jakość życia, w związku z czym nie zaleca się systematycznych badań przesiewowych opartych na oznaczaniu PSA*. U mężczyzn w wieku powyżej 70 lat oraz mężczyzn bez objawów choroby nie należy oznaczać stężenia PSA. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 6

8 JAKIE SĄ PRZYCZYNY RAKA GRUCZOŁU KROKOWEGO? Aktualnie przyczyny raka prostaty są nieznane. Zidentyfikowano jednak pewne czynniki ryzyka*. Czynnik ryzyka* zwiększa ryzyko wystąpienia raka, ale nie jest konieczny ani wystarczający do jego spowodowania. Czynnik ryzyka* nie stanowi sam w sobie przyczyny choroby. U części mężczyzn, u których występują wymienione poniżej czynniki ryzyka* nigdy nie rozwinie się rak prostaty, z kolei inni, u których nie występuje żaden z nich, zachorują mimo to. Główne czynniki ryzyka* rozwoju raka prostaty są następujące: Wiek: Ryzyko zachorowania na raka prostaty w dużym stopniu zależy od wieku. Po ukończeniu 50 lat ryzyko wzrasta wykładniczo z każdym rokiem. Dokładny mechanizm tego związku jest nieznany, wskazano jednak na starzenie się komórek i zmiany w ich DNA*. Pochodzenie etniczne: W krajach rozwiniętych czarnoskórzy mężczyźni są w większym stopniu zagrożeni rakiem prostaty niż mężczyźni rasy białej i żółtej. Przyczyny tej różnicy są niejasne. Geny: Niedawne badania wykazały, że istnieje kilka dziedziczonych genów związanych z większym ryzykiem wystąpienia raka prostaty, jednakże najwyraźniej ma to znaczenie w małej liczbie przypadków. Aktualnie planowane są badania w celu sprawdzenia, czy testy wykrywające te geny mogą być przydatne w przewidywaniu ryzyka raka prostaty. Występowanie raka prostaty w wywiadzie rodzinnym: Wykazano występowanie predyspozycji do raka prostaty w rodzinie, zwłaszcza u mężczyzn, których ojciec lub brat ma lub miał tę chorobę. Dieta: Nie wiadomo, czy dieta i styl życia odgrywają jakąś rolę w rozwoju raka prostaty. Pewne badania sugerują, że duża zawartość czerwonego mięsa lub nabiału w diecie nieznacznie zwiększa ryzyko wystąpienia raka prostaty. Z drugiej strony inne badania sugerują, że duża zawartość w diecie likopenu pochodzącego z pomidorów, jak i selenu (pierwiastka występującego głównie w czerwonym mięsie, rybach i owocach morza, jajkach i produktach zbożowych) niezależnie od siebie nieznacznie zmniejszają ryzyko raka prostaty. Jednakże potrzebne są solidniejsze dowody wskazujące na takie działanie. Otyłość także zwiększa ryzyko wystąpienia raka prostaty. Styl życia: Palenie tytoniu może nieznacznie zwiększać ryzyko wystąpienia raka prostaty, natomiast większa aktywność fizyczna wydaje się je nieznacznie zmniejszać. Hormony: Duże stężenie testosteronu* we krwi wiąże się ze zwiększonym ryzykiem raka prostaty. Także niektóre hormony związane ze wzrostem kojarzone są z nowotworami, jednakże potwierdzenie tego wymaga dalszych badań. Podejrzewa się, że pewne inne czynniki wiążą się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia raka prostaty, jednak dowody na to nie są jednoznaczne. Niestety nie można zmienić czynników mających największy wpływ na ryzyko raka prostaty, takich jak wiek, pochodzenie etniczne, geny i rak prostaty w wywiadzie rodzinnym. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 7

9 W JAKI SPOSÓB USTALANE JEST ROZPOZNANIE RAKA PROSTATY? Rak prostaty rozwija się powoli i jego objawy pojawiają się przeważnie dopiero wtedy, gdy choroba jest zaawansowana. Typowe objawy w takim przypadku, to objawy ze strony układu moczowego, takie jak wzrost częstości oddawania moczu, trudności z rozpoczęciem oddawania moczu, wielokrotne budzenie się w nocy w celu oddania moczu, bądź uczucie naglącego parcia a mocz/potrzeby natychmiastowego oddania moczu. Inne, rzadsze objawy to obecność krwi w moczu i nasieniu, bóle kości i utrata kontroli nad pęcherzem. Objawy te są mniej swoiste niż wymienione uprzednio. W związku z tym badania przesiewowe powinny objąć mężczyzn z wymienionymi powyżej objawami lub czynnikami ryzyka*, takimi jak wiek lub występowanie raka prostaty w rodzinie. Podejrzenie raka opiera się na wyniku oznaczenia PSA* we krwi oraz badania per rectum (DRE, badanie palcem przez odbytnicę) u pacjentów z objawami lub pacjentów, którzy chcą przechodzić regularne kontrole. Wyniki oznaczenia PSA* i DRE muszą być potwierdzone przez badanie histopatologiczne próbki pobranej podczas biopsji. 1. Badanie przez odbytnicę (per rectum, DRE) DRE jest to badanie kliniczne umożliwiające ocenę wielkości, konsystencji, wrażliwości oraz granic prostaty. Ponieważ prostata znajduje się z przodu odbytnicy*, lekarz może ją wyczuć, wsuwając do odbytnicy palec w rękawiczce pokryty środkiem poślizgowym. W razie stosowania tylko DRE około połowa przypadków raka prostaty pozostaje niewykryta. Dlatego badanie to należy przeprowadzać łącznie z oznaczeniem zawartości PSA* po przeprowadzeniu odpowiedniego wywiadu u pacjenta z podejrzeniem raka prostaty lub pacjenta, który chce przejść badanie przesiewowe w tym kierunku. 2. Oznaczenie stężenia PSA* Skrót PSA* oznacza prostate-specific antigen (swoisty antygen gruczołu krokowego)*. Jest to białko* wytwarzane wyłącznie przez prostatę. Badanie PSA* polega na oznaczeniu stężenia PSA we krwi. Białko to występuje normalnie we krwi, ale zwiększenie jego stężenia może sugerować raka prostaty. U pacjentów bez objawów stężenie PSA* jest regularnie kontrolowane w celu oceny ewentualnych zmian. U pacjentów z podejrzeniem raka zaleca się wykonanie biopsji*. Jednakże jednorazowe zwiększenie stężenia PSA nie powinno stanowić powodu do biopsji prostaty i powinno być zweryfikowane przez drugie oznaczenie. Należy pamiętać, że rak prostaty nie jest jedyną możliwą przyczyną zwiększenia stężenia PSA*. Stężenie PSA może być zwiększone także przez zapalenie prostaty, zakażenie dróg moczowych i łagodny rozrost prostaty*. Inne częste przyczyny zwiększonego stężenia PSA to przyjmowanie pewnych leków, przeprowadzenie biopsji* prostaty lub badania DRE, jazda na rowerze i odbycie stosunku płciowego. Należy unikać takich okoliczności przed oznaczeniem stężenia PSA*. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 8

10 3. Biopsja Rozpoznanie raka można potwierdzić wyłącznie na podstawie laboratoryjnej analizy próbki komórek nowotworowych (materiału biopsyjnego*). Biopsja polega na pobraniu z prostaty próbki tkanki w celu analizy jej komórek. Próbki takie pobiera się przez wprowadzenie igły przez odbytnicę*, krocze* lub cewkę moczową*. Biopsja przezodbytnicza: W razie wykonywania biopsji* przez odbytnicę* konieczne jest wcześniejsze zastosowanie lewatywy* w celu oczyszczenia odbytnicy*. Podanie antybiotyków* minimalizuje ryzyko zakażenia. Zabieg ten można przeprowadzić w znieczuleniu* miejscowym lub ogólnym. Generalnie igłę wprowadza się pod kontrolą przezodbytniczego obrazowania USG* (TRUS, transrectal ultrasound), jednakże niekiedy igła przytwierdzona jest do palca lekarza wprowadzonego do odbytnicy*. Następnie igłę przesuwa się wzdłuż prowadnika przez ścianę odbytnicy* i do prostaty; lekarz obraca igłą, by pobrać próbkę i wyciąga ją. Zabieg biopsji* przezodbytniczej trwa około 30 minut; jest to najczęściej stosowana metoda biopsji* prostaty. Biopsja kroczowa W razie wykonywania biopsji* przez krocze* można zastosować znieczulenie* miejscowe lub ogólne; lekarz wprowadza palec do odbytnicy* pacjenta, aby ustalić położenie prostaty podczas pobierania próbki. Wykonuje się niewielkie nacięcie w kroczu* pacjenta, przez które lekarz wprowadza igłę do prostaty. Następnie delikatnie obraca igłą, by pobrać próbkę i wyciąga igłę. Stosuje się odpowiedni ucisk w celu zatamowania krwawienia i nakłada się opatrunek na cięcie. Ten rodzaj biopsji* zwykle trwa 15 do 30 minut. Biopsja przezcewkowa: W razie wykonywania biopsji* przez cewkę moczową* można zastosować znieczulenie* miejscowe, rdzeniowe lub ogólne. Do cewki moczowej* wprowadza się endoskop ze źródłem światła (cystoskop). Umożliwia to lekarzowi bezpośrednią obserwację prostaty. Następnie przez cystoskop wprowadza się pętlę tnącą w celu pobrania małych fragmentów tkanki prostaty. Biopsja* przezcewkowa zwykle trwa 30 do 45 minut. Zwykle jednocześnie pobiera się kilka próbek z różnych części prostaty. Umożliwia to lekarzowi określenie lokalizacji komórek nowotworowych, jak również wzrostu raka. Przed zabiegiem lekarz powinien przepisać pacjentowi antybiotyki*, aby zapobiec zakażeniu. Drugie badanie histopatologiczne* obejmujące analizę guza i węzłów chłonnych* usuniętych podczas zabiegu chirurgicznego przeprowadza się w późniejszym czasie. Decyzja o konieczności wykonania biopsji powinna być podjęta z uwzględnieniem wyniku badania DRE, wielkości prostaty, pochodzenia etnicznego i wieku pacjenta, innych chorób, wywiadu rodzinnego, wyników badań pacjenta, w tym stężenia PSA* oraz wyników biopsji wykonywanych uprzednio. Przed powtórzeniem biopsji zaleca się przeprowadzenie wieloparametrycznego obrazowania rezonansu magnetycznego (MRI) z biopsją przeprowadzoną pod kontrolą MRI lub biopsją fuzyjną pod kontrolą MRI i przezodbytniczego badania USG (TRUS). Wieloparametryczne MRI to technika obrazowania dająca informacje nie tylko na temat struktury prostaty, ale także jej czynności. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 9

11 JAKIE INFORMACJE SĄ NIEZBĘDNE PRZED ROZPOCZĘCIEM LECZENIA? Aby wybrać najlepsze leczenie, lekarze będą musieli wziąć pod uwagę wiele aspektów dotyczących zarówno pacjenta, jak i nowotworu. Ważne informacje na temat pacjenta Dotychczasowy wywiad medyczny. Wywiad dotyczący występowania nowotworów u krewnych pacjenta, w szczególności raka prostaty. Wynik badania przedmiotowego* przeprowadzonego przez lekarza. Ogólne samopoczucie. Wyniki testów krwi przeprowadzonych w celu oceny białych krwinek*, czerwonych krwinek* i płytek krwi*, ewentualnych zaburzeń czynności wątroby i nerek, jak również problemów dotyczących kości. Wiek i oczekiwana długość życia pacjenta. Inne choroby pacjenta, takie jak zaburzenia serca lub płuc czy cukrzyca. Preferencje pacjenta dotyczące możliwości leczenia w odniesieniu do możliwych zagrożeń i działań niepożądanych oraz szans powodzenia (zagrożeń i korzyści). Ważne informacje na temat nowotworu Wyniki biopsji* Rozpoznanie raka prostaty może być potwierdzone wyłącznie na podstawie wyników badania próbki biopsyjnej*. Biopsja polega na pobraniu z prostaty próbki tkanki w celu analizy jej komórek. Jak wyjaśniono powyżej, próbki takie pobiera się przez wprowadzenie igły przez odbytnicę*, krocze* lub cewkę moczową*. Po przeprowadzeniu analizy przesłanej próbki histopatolog określa stopień zróżnicowania* komórek nowotworowych, najczęściej korzystając z systemu Gleasona. System Gleasona wykorzystuje pięciopunktową skalę (od 1 do 5) określającą jak bardzo komórki nowotworowe przypominają wyglądem prawidłowe komórki prostaty. Stopień 1 oznacza, że komórki nowotworowe w dużym stopniu przypominają wyglądem prawidłowe komórki prostaty. Stopień 5 oznacza, że komórki nowotworowe rozrastają się w niezorganizowany sposób i powstała z nich tkanka nie przypomina już tkanki prostaty. Stopnie 2, 3 i 4 mieszczą się pomiędzy dwoma skrajnymi wynikami. Jednakże stopnie 1 i 2 nie są już stosowane. Ocenę w skali Gleasona określa się przez zsumowanie stopnia określonego dla większości komórek nowotworowych i największego zaobserwowanego stopnia. Ocena w skali Gleasona =<6 oznacza dobrze zróżnicowane* komórki, czyli niski stopień. Zwykle oznacza to lepsze rokowanie*. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 10

12 Ocena w skali Gleasona wynosząca 7 to rak umiarkowanie zróżnicowany*, czyli pośredniego stopnia. Zwykle oznacza to pośrednie rokowanie*. Ocena w skali Gleasona wynosząca 8-10 to rak słabo zróżnicowany*, czyli wysokiego stopnia. Zwykle oznacza to gorsze rokowanie*. Niekiedy wyniki badania próbki biopsyjnej* są nierozstrzygające i zabieg ten należy powtórzyć. Określenie stadium zaawansowania (ang. staging) Lekarze określają stadium zaawansowania nowotworu w celu oceny zasięgu guza i rokowania* danego pacjenta. Powszechnie stosuje się system klasyfikacji TNM. Kombinacja oceny wielkości guza i zajęcia okolicznych tkanek (cecha T), zajęcia węzłów chłonnych*(cecha N) oraz obecności przerzutów*, czyli rozsiewu raka do innych narządów ciała (cecha M) umożliwia zakwalifikowanie nowotworu do jednego ze stadiów wymienionych poniżej. Dokładna znajomość stadium zaawansowania ma zasadnicze znaczenie dla podjęcia właściwej decyzji o trybie leczenia. Im bardziej zaawansowane stadium, tym gorsze rokowanie*. Stadium może być określane dwa razy: po badaniu przedmiotowym* i obrazowym oraz po operacji. W razie przeprowadzenia operacji przy określaniu stadium zaawansowania może być zmienione po otrzymaniu wyniku badania laboratoryjnego usuniętego guza. W poniższej tabeli przedstawiono poszczególne stadia raka prostaty. Stadium Stadium I Stadium II Stadium III Stadium IV Definicja Guz zajmuje jeden z dwóch płatów prostaty. Może być wykryty przypadkowo dzięki biopsji* przeprowadzonej po oznaczeniu dużego stężenia PSA. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarów ciała. Nowotwór rozszerzył się do drugiego płata i może zajmować całą prostatę bez uszkodzenia otaczającej ją torebki. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarów ciała. Nowotwór rozszerzył się poza prostatę do pęcherzyków nasiennych*, pary gruczołów położonych powyżej prostaty, które wydzielają znaczną część płynu wchodzącego w skład nasienia. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarów ciała poza pęcherzykami nasiennymi*. Guz zajął okoliczne struktury inne niż pęcherzyki nasienne*, na przykład odbytnicę*, mięśnie lub ścianę miednicy lub, niezależnie od zajęcia okolicznych struktur, rozprzestrzenił się do innych obszarów ciała, w tym węzłów chłonnych i kości. Kategorie ryzyka W celu oszacowania agresywności zlokalizowanych raków prostaty klasyfikuje się je jako raki niskiego, pośredniego lub wysokiego ryzyka, w zależności od wielkości guza, oceny w skali Gleasona i stężenia PSA*. Rak prostaty niskiego ryzyka to guz ograniczony do jednego płata prostaty (która ma dwa płaty) z oceną w skali Gleasona < 7 i stężeniem PSA* < 10 ng/ml (nanogramów na mililitr). Rak prostaty pośredniego ryzyka to guz, który zajął też, częściowo lub całkowicie, drugi płat prostaty, z oceną w skali Gleasona = 7 i stężeniem PSA* w zakresie 11 do 19 ng/ml. Rak prostaty wysokiego ryzyka to guz, który zajął struktury sąsiadujące z prostatą, z oceną w skali Gleasona > 7 i stężeniem PSA* > 20 ng/ml. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 11

13 W przypadku niskiego ryzyka rutynowo nie zaleca się scyntygrafii kości. Celem scyntygrafii kości jest wykrycie ewentualnych przerzutów raka do kości. W przypadku pośredniego ryzyka dostępne są dwie możliwości: jeśli planowane jest leczenie pacjenta radioterapią*, optymalnie powinien on przejść badanie obrazowe miednicy metodą rezonansu magnetycznego (MRI)*; z drugiej strony, jeśli pacjent ma przejść zabieg chirurgiczny, należy rozważyć stosunek zagrożeń do korzyści usunięcia węzłów chłonnych* mając na uwadze rokowanie. W razie wysokiego ryzyka należy przeprowadzić scyntygrafię* kości i rozważyć MRI* miednicy. W razie podejrzenia przerzutu* do kości, scyntygrafię* kości przeprowadza się tylko wtedy, gdy ocena w skali Gleasona wynosi co najmniej 7, a stężenie PSA* przekracza 10 ng/ml. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 12

14 JAKIE SĄ MOŻLIWOŚCI LECZENIA? Planowanie leczenia angażuje zespół specjalistów medycznych z różnych dziedzin. Obejmuje to zwykle spotkanie różnych specjalistów zwane konsylium*. Podczas takiego zebrania omawiane jest planowanie leczenia z uwzględnieniem wcześniej wspomnianych istotnych informacji. Zakres leczenia zależy od stadium zaawansowania raka, charakterystyki guza i związanych z terapią zagrożeń. Dostępnych jest wiele możliwości leczenia, jednakże dotychczas nie ustalono, jakie postępowanie jest optymalne. Wymienione poniżej różne rodzaje leczenia mają swoje korzyści, zagrożenia i przeciwwskazania. Zaleca się zapytanie onkologa o oczekiwane korzyści i zagrożenia związane z każdą z metod leczenia, aby mieć świadomość możliwych konsekwencji. Dla niektórych typów leczenia istnieje kilka możliwości. Właściwego wyboru można dokonać po rozważeniu korzyści i zagrożeń związanych z daną metodą leczenia. Plan leczenia raka prostaty w zależności od stadium Plan leczenia zlokalizowanego raka prostaty (stadium I i II) W stadium I i II raka prostaty guz obejmuje tylko jeden lub oba płaty prostaty, ale nie nacieka żadnych tkanek poza prostatą. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarów ciała. U pacjentów z rakiem niskiego ryzyka możliwością, jaką należy rozważyć, jest baczna obserwacja* ( obserwuj i czekaj ), natomiast w przypadku raka pośredniego ryzyka leczenie obejmuje zabieg chirurgiczny lub radioterapię* plus terapię hormonalną*. W przypadku pacjentów w podeszłym wieku oraz pacjentów niekwalifikujących się lub niezgadzających na inne metody leczenia, można zaproponować samą terapię hormonalną*. Nie ma uzgodnionego stanowiska co do optymalnego postępowania w zlokalizowanej chorobie. Różne dostępne metody leczenia mają swoje działania niepożądane, których pacjent powinien być świadomy; dlatego też pacjent powinien skonsultować się nie tylko z urologiem, ale także ze specjalistą radioterapii. Do grupy tej należą pacjenci z rakiem niskiego i pośredniego ryzyka. U pacjentów z rakiem niskiego ryzyka możliwością, jaką należy omówić z lekarzem, jest baczna obserwacja* ( obserwuj i czekaj ), bowiem w tej grupie pacjentów nie wykazano na razie żadnych korzyści z wcześniejszego rozpoczęcia leczenia w odniesieniu do wydłużenia życia. Możliwości leczenia pacjentów z rakiem pośredniego ryzyka obejmują całkowite usunięcie prostaty metodą chirurgiczną lub teleradioterapię (radioterapię* zewnętrzną) w połączeniu z terapią hormonalną* (obniżającą stężenie testosteronu* we krwi) lub brachyterapią*. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 13

15 W przypadku pacjentów w zbyt podeszłym wieku bez objawów, pacjentów z innymi poważnymi problemami zdrowotnymi lub pacjentów, którzy nie chcą poddać się leczeniu, można zaproponować ścisłą obserwację* ich stanu oraz, w razie progresji, terapię hormonalną*. Jednakże nie zaleca się stosowania samej terapii hormonalnej jako leczenia początkowego w chorobie bez przerzutów. Terapia hormonalna* ma na celu zmniejszenie stężenia hormonu o nazwie testosteron*, który powiązany jest ze wzrostem komórek nowotworowych w prostacie. Zaleca się jej zastosowanie po wystąpieniu objawów progresji choroby, gdy pacjent jest objęty baczną obserwacją* ( obserwuj i czekaj ). Możliwości leczenia mające na celu usunięcie lub zmniejszenie rozmiarów guza są następujące: Prostatektomia, czyli usunięcie prostaty podczas zabiegu chirurgicznego. Prostatektomia laparoskopowa* stanowi odmianę prostatektomii, która zasadniczo ma efekty podobne do zabiegu otwartego, jednakże może wiązać się z niewielkim opóźnieniem przywrócenia kontroli pęcherza. Technika laparoskopowa* oszczędzająca nerwy zwiększa szansę na zachowanie aktywności seksualnej. Zautomatyzowana (zrobotyzowana) laparoskopowa* prostatektomia radykalna ma wyraźną przewagę nad operacją otwartą w odniesieniu do bólu, utraty krwi i czasu rekonwalescencji. Przewiduje się, że zabieg ten będzie cechował się większą precyzją niż klasyczna operacja laparoskopowa, jednakże ważnym czynnikiem, jaki należy wziąć pod uwagę jest czas potrzebny chirurgom na pełne opanowanie zrobotyzowanych technik. Ponadto, ponieważ jest to nowa technika, nie oceniono jeszcze długookresowych efektów jej stosowania. Inna możliwość leczenia to radioterapia, która polega na stosowaniu promieniowania* w celu zniszczenia komórek nowotworowych. Komórki nowotworowe mają mniejszy potencjał regeneracji uszkodzeń spowodowanych przez promieniowanie niż prawidłowe komórki, dzięki czemu radioterapia* może być stosowana jako metoda leczenia. Dwa stosowane typy radioterapii to radioterapia zewnętrzna (teleradioterapia) oraz brachyterapia*. W teleradioterapii* promieniowanie* wytwarzane jest przez źródło zewnętrzne i kierowane na guza. Należy stosować techniki konformalne, umożliwiające bardziej precyzyjne wycelowanie wiązki promieniowania*, co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych. Stosowane techniki konformalne to, na przykład, radioterapia z modulacją natężenia wiązki (IMRT) i radioterapia* stereotaktyczna. W brachyterapii* źródło promieniowania* w postaci małych radioaktywnych ziaren umieszcza się we wnętrzu prostaty. W przypadku pacjentów z rakiem prostaty pośredniego ryzyka należy rozważyć zastosowanie wstępnej terapii (neoadjuwantowej) w postaci 4-6 miesięcy terapii hormonalnej* przed właściwym leczeniem radioterapią*. Skuteczność radioterapii* jest taka sama, jak skuteczność prostatektomii. Aby dokonać wyboru jednej z tych metod, należy rozważyć i ocenić działania niepożądane każdej z nich. Można to zrobić z pomocą chirurga onkologicznego lub radioterapeuty. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 14

16 Plan leczenia miejscowo zaawansowanego raka prostaty (stadium III) W stadium III raka prostaty doszło do rozszerzenia się guza poza prostatę, do pęcherzyków nasiennych*. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innych obszarów ciała poza pęcherzykami nasiennymi*. Standardowe postępowanie obejmuje radioterapię* i dodatkowo terapię hormonalną*. W wybranych przypadkach możliwy jest także zabieg chirurgiczny. Do grupy tej należą pacjenci z rakiem wysokiego ryzyka. Standardowym leczeniem jest radioterapia* oraz neoadjuwantowa hormonoterapia, po której stosowana jest dodatkowa terapia hormonalna* podawana przed dwa do trzech lat. Wykazano, że takie połączenie może przynieść korzyść w postaci wydłużenia życia w porównaniu z samą radioterapią*. Nie zaleca się stosowania samej terapii hormonalnej*. W pewnych przypadkach możliwe jest leczenie chirurgiczne obejmujące usunięcie ważnych węzłów chłonnych*. W przypadku mężczyzn bez objawów, którzy nie kwalifikują się lub nie chcą poddać się tym metodom leczenia, można zastosować baczną obserwację* ( obserwuj i czekaj ). Jeżeli w pewnym momencie pojawią się dowody wzrastania guza, można rozpocząć terapię hormonalną*. W ramach jednego schematu łączy się różne metody leczenia, aby zwiększyć jego skuteczność. Terapia neoadjuwantowa to leczenie podawane pacjentowi przed rozpoczęciem zasadniczego leczenia. Z kolei terapia adjuwantowa podawana jest jednocześnie i/lub po zasadniczym leczeniu. W przypadku pacjentów z rakiem prostaty wysokiego ryzyka leczonych radioterapią*, zaleca się neoadjuwantową terapię hormonalną agonistą LHRH* przez cztery do sześciu miesięcy przed rozpoczęciem radioterapii*. Ponadto zaleca się hormonoterapię* adjuwantową przez dwa do trzech lat. W przypadku pacjentów przykładających dużą wagę do zachowania aktywności seksualnej podczas leczenia, adjuwantowa terapia hormonalna* może obejmować bikalutamid* w dawce 150 mg na dobę zamiast agonisty LHRH, należy jednak pamiętać, że dane dotyczące efektów leczenia bikalutamidem są wciąż ograniczone. Po całkowitym usunięciu prostaty można rozważyć natychmiastową radioterapię* pooperacyjną, jednakże nie jest to rutynowo zalecane postępowanie. Pacjenci z dużym prawdopodobieństwem choroby resztkowej po operacji, z dodatnim marginesem* guza lub rakiem naciekającym tkanki otaczające prostatę powinni być dokładnie poinformowani o korzyściach i wadach związanych ze stosowaniem radioterapii* adjuwantowej. Nie zaleca się hormonoterapii* adjuwantowej po całkowitym usunięciu prostaty. Plan leczenia zaawansowanego raka prostaty (stadium IV) Guz zajął okoliczne struktury inne niż pęcherzyki nasienne*, na przykład odbytnicę*, mięśnie lub ścianę miednicy lub, niezależnie od zajęcia okolicznych struktur, rozprzestrzenił się do innych obszarów ciała, w tym węzłów chłonnych* i kości. Standardowe postępowanie polega na zastosowaniu terapii hormonalnej*. Można także zastosować zabieg chirurgiczny i radioterapię* w celu złagodzenia objawów spowodowanych przez masę guza. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 15

17 Preferowanym leczeniem początkowym jest terapia hormonalna u pacjentów z chorobą przerzutową, którzy nie otrzymywali uprzednio hormonoterapii. Docetaksel (lek chemioterapeutyczny) podawany w skojarzeniu z terapią hormonalną stanowi opcję leczenia mężczyzn, którzy nie otrzymywali uprzednio hormonoterapii, a ich stan pozwala na podawanie chemioterapii. Inne możliwości leczenia to radioterapia* zewnętrzna w połączeniu z hormonoterapią oraz zabiegiem chirurgicznym w celu złagodzenia objawów, takich jak krwawienie czy zablokowanie przepływu moczu. W razie wystąpienia choroby opornej na kastrację (oporności na leczenie hormonalne) dostępne są inne metody wpływające na stężenie hormonów, takie jak antyandrogeny*, kortykosterydy*, estrogeny* i inhibitory CYP17*. Jeżeli pacjent oporny na hormonoterapię nigdy wcześniej nie otrzymywał chemioterapii, można u niego zastosować takie leki, jak abirateron i enzalutamid. Terapia hormonalna Celem terapii hormonalnej* jest zmniejszenie stężenia androgenów*, w tym przypadku testosteronu*, we krwi. Testosteron* stymuluje wzrost komórek. Terapia hormonalna* może być przeprowadzona drogą chirurgiczną (usunięcie obu jąder, czyli obustronna orchideoktomia) lub niechirurgiczną (podawanie leków zwanych agonistami LHRH). Metoda chirurgiczna polega na usunięciu jąder, narządów wytwarzających testosteron*, co określa się jako kastracja chirurgiczna. Przy metodzie niechirurgicznej podawanie agonistów LHRH hamuje uwalnianie z mózgu tzw. hormonu luteinizującego (LH), odpowiedzialnego za wytwarzanie testosteronu* w jądrach, co określa się jako kastracja chemiczna. W ten sposób terapia hormonalna* zmniejsza stężenie testosteronu we krwi. Rozważając korzyści i koszty leczenia, metodą z wyboru w przypadku leczenia hormonalnego powinna być kastracja chirurgiczna lub chemiczna, która prowadzi do zmniejszenia stężenia androgenów* we krwi. W niedawno zakończonym dużym badaniu wykazano, że włączenie docetakselu, leku chemioterapeutycznego, do hormonoterapii poprawia przeżywalność i opóźnia progresję choroby. Włączenie docetakselu wymaga, aby pacjent był w dobrym stanie ogólnym, pozwalającym na tolerowanie skutków ubocznych chemioterapii. Pewien szczególny efekt terapii hormonalnej* wymaga dokładnego wyjaśnienia: Efekt flary: jednym ze skutków leczenia agonistami* LHRH ja pojawiający się początkowo tzw. efekt flary, związany z początkowym zwiększeniem stężenia testosteronu* we krwi, spowodowanym stymulacją receptorów androgenowych*. Powoduje to krótkotrwałe przyspieszenie wzrostu nowotworu oraz, jeśli pacjent ma przerzuty* do kości, dolegliwości bólowe. W przypadku przerzutów* do kręgosłupa nawet niewielkie zwiększenie objętości może spowodować ucisk rdzenia kręgowego i porażenie/niedowład. Aby nie dopuścić do wystąpienia efektu flary przez pierwsze kilka tygodni można podawać antyandrogeny*. Stosunkowo niedawno opracowano leki z klasy antagonistów* LHRH i wydaje się, że powodują one takie samo zmniejszenie stężenia testosteronu bez konieczności stosowania antyandrogenów* w celu opanowania przejściowego wzrostu stężenia testosteronu*. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 16

18 Choroba oporna na kastrację Podczas hormonoterapii* może rozwinąć się choroba oporna na kastrację. Stan ten polega na tym, że rak leczony terapią hormonalną* staje się oporny na tego typu leczenie. Pacjenci, u których wystąpi oporność na leczenie kastracyjne (hormonoterapie), powinni w dalszym ciągu stosować supresję androgenów* w ramach hormonoterapii*, ponadto kwalifikują się do innych metod hormonoterapii, w tym antyandrogenów*, kortykosterydów*, estrogenów* i inhibitorów CYP17* (blikujących kluczowy enzym odpowiedzialny za syntezę androgenów), takich jak abirateron. Kortykosterydy zmniejszają produkcję androgenów i powodują zmniejszenie stężenia PSA i ogólną poprawę stanu zdrowia pacjenta. Wydaje się, że deksametazon jest skuteczniejszy niż prednizolon. Jednakże wartość stosowania kortykosterydów i innych metod manipulacji stężeniem hormonów, które nie mają potwierdzonego korzystnego wpływu na przeżywalność, nie jest poparta wynikami badań klinicznych z randomizacją; za ich stosowaniem przemawia niewielka cena oraz mała toksyczność części z nich. U mężczyzn bez objawów lub z łagodnymi objawami choroby przerzutowej opornej na kastrację, którzy nie otrzymywali uprzednio chemioterapii, zaleca się stosowanie abirateronu lub enzalutamidu. U pacjentów ze słabą początkową odpowiedzią na hormony lub ciężkimi objawami preferowana może być chemioterapia*. Wykazano, że docetaksel* wydłuża przeżycie. W przypadku dalszej progresji choroby po zastosowaniu docetakselu*, ale bez zajęcia innych narządów, należy rozważyć hormonoterapię* obejmującą abirateron* lub enzalutamid* z prednizonem*, o ile takie skojarzenie nie było stosowane wcześniej. U pacjentów, u których leczenie docetakselem* okazało się nieskuteczne, można zastosować kabazytaksel*, który wydaje się skuteczny. Inna zalecana metoda leczenia choroby opornej na kastrację to rad-223. Jest to metoda terapii radioizotopowej polegającej na podaniu (we wstrzyknięciu dożylnym) źródła promieniowania ukierunkowanego na tkankę kostną, które może osiągnąć miejsce docelowe (kości) i emitować tam promieniowanie. Wykazano także, że terapia ta może poprawić przeżywalność. Kolejna metoda leczenia poprawiająca przeżywalność to lek immunoterapeutyczny Sipuleucel-T* oparty na komórkach dendrytycznych. Jest to metoda leczenia pacjentów bez objawów lub z łagodnymi objawami raka prostaty opornego na kastrację, którzy nie otrzymywali uprzednio chemioterapii. Jednakże brak jakiegokolwiek wpływu na reakcję nowotworu ani na progresję, jak również kwestie logistyczne i cena ograniczają stosowanie tego leku. U pacjentów z chorobą oporną na kastrację podczas leczenia ogólnoustrojowego należy regularnie wykonywać badania obrazowe w celu monitorowania odpowiedzi/progresji choroby. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 17

19 Przerzuty* do kości Z wiekiem mężczyźni stają się podatni na osteoporozę i tym samym na złamania kości. Ryzyko to wzrasta w razie deprywacji (pozbawienia) androgenów*. Wskaźnikiem ryzyka złamań jest gęstość mineralna kości* (BMD). Gdy gęstość jest mała, ryzyko złamań jest zwiększone. Gęstość mineralną kości* należy sprawdzać co roku. W razie zmniejszenia gęstości kości dostępną metodą leczenia jest kwas zoledronowy*. Także same przerzuty* mogą powodować złamania. Ciężkim powikłaniem jest ucisk rdzenia kręgowego z powodu złamania kręgosłupa, jednakże można je wcześnie rozpoznać przy użyciu badań obrazowych i skutecznie leczyć. W przypadku pacjentów z umiarkowaną liczbą bolesnych przerzutów do kości spowodowanych chorobą oporną na kastrację (oporną na brak androgenów*) można zaproponować jednorazowe zastosowanie radioterapii* zewnętrznej. W przypadku pacjentów z bolesnymi przerzutami do kości spowodowanymi chorobą oporną na kastrację można rozważyć leczenie radioizotopami/leczenie celowane kości z użyciem strontu-89*, radu-223* lub samaru-153*. Technika ta polega na dożylnym* wstrzyknięciu radioaktywnych cząsteczek związku o dużym powinowactwie do kości. Po wstrzyknięciu cząsteczki te docierają do kości i emitują lokalnie promieniowanie*. U pacjentów z bólem kości opornym na radioterapię* paliatywną i konwencjonalne leki przeciwbólowe należy rozważyć zastosowanie kwasu zoledronowego* lub denosumabu*. Wykazano, że denosumab* opóźnia wystąpienie efektów związanych z uszkodzeniem kości przez przerzuty* skuteczniej niż kwas zoledronowy*, jednakże niektóre jego działania niepożądane mogą występować częściej w porównaniu do kwasu zoledronowego*. Nie wykazano, aby którykolwiek z tych leków wydłużał życie pacjentów (przeżywalność). Ucisk rdzenia kręgowego jest bardzo szkodliwym powikłaniem raka prostaty z przerzutami* do kręgosłupa, a jego wczesne wykrycie ma zasadnicze znaczenie dla skutecznego leczenia. W przypadku pacjentów z przerzutami* do kręgosłupa i bólem pleców należy rozważyć badania MRI*, aby wykryć ewentualny ucisk rdzenia. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 18

20 JAKIE SĄ POTENCJALNE DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE (SKUTKI UBOCZNE) LECZENIA? Leczenie chirurgiczne Chirurgiczne usunięcie prostaty może spowodować pewne skutki uboczne, takie jak nietrzymanie moczu, impotencja i bezpłodność, wynikające z uszkodzenia struktur i nerwów odpowiadających za zdolność do erekcji. Radioterapia Może powodować takie skutki uboczne, jak nietrzymanie moczu, impotencja, zaburzenia czynności pęcherza moczowego i jelit, męczliwość, zwężenie cewki moczowej* oraz niedrożność* naczyń chłonnych (limfatycznych) i w konsekwencji zatrzymanie płynów* i obrzęk tkanek. Ponieważ brachyterapia* wiąże się z umieszczeniem w ciele materiału promieniotwórczego, pacjent na pewien czas sam staje się źródłem promieniowania. Ponieważ część dawki promieniowania* może dotrzeć do powierzchni ciała, pacjent powinien przez pewien okres unikać kontaktu z kobietami w ciąży i dziećmi. Terapia radioizotopowa/leczenie celowane kości Krew i mocz są przez pewien okres radioaktywne. Lekarz i pielęgniarki udzielą pacjentowi porady na temat środków ostrożności, jakie należy stosować. Terapia hormonalna Niektóre skutki uboczne związane z terapią hormonalną* to utrata popędu płciowego, impotencja, uderzenia gorąca, zmiany nastroju, osteoporoza, osłabienie mięśni, nieprawidłowe powiększenie piersi (ginekomastia), oporność na insulinę* oraz zwiększenie zawartości tłuszczu w ciele. W razie wystąpienia takich skutków ubocznych, należy objąć pacjentów obserwacją. Abirateron*: Niektóre skutki uboczne związane swoiście z tym lekiem to wysokie ciśnienie krwi, zatrzymanie płynów* i obrzęk* tkanek, zmęczenie, zakażenie dróg moczowych, zaburzenia rytmu serca (arytmia)* i uszkodzenie wątroby. Enzalutamid*: Jego stosowanie wiąże się, między innymi, z bólem głowy, uderzeniami gorąca, wysokim ciśnieniem krwi, bólem pleców, zakażeniami dróg oddechowych, lękiem, biegunką, zmęczeniem, napadami padaczkowymi, obecnością krwi w moczu i obrzękiem* tkanek. Chemioterapia* Docetaksel: Niektóre skutki uboczne związane ze stosowaniem docetakselu to neutropenia*, zmęczenie, utrata włosów, biegunka, neuropatia*, obrzęk obwodowy oraz dystrofia* paznokci. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 19

21 Mitoksantron*: Może powodować zmęczenie, utratę włosów, mdłości, wymioty, biegunkę, limfopenię* i trombocytopenię*. Kabazytaksel*: Niektóre skutki uboczne związane z jego stosowaniem to zmęczenie, biegunka, krwiomocz (obecność krwi w moczu), anemia, neutropenia*, utrata włosów i obrzęk obwodowy* (opuchnięcie tkanek z powodu zatrzymania płynów*). Kwas zoledronowy Skutki uboczne związane ze stosowaniem kwasu zoledronowego to anemia, gorączka, obrzęk* (zatrzymanie płynów*), zmęczenie, ból mięśni, a także martwica szczęki. Zaleca się staranne utrzymywanie higieny jamy ustnej i regularne wizyty u dentysty, co pozwala na zmniejszenie (ale niestety nie wyeliminowanie) ryzyka martwicy szczęki. W wybranych przypadkach pacjentów otrzymujących kwas zoledronowy* dożylnie* wskazane może być stosowanie antybiotyku*, takiego jak klindamycyna, w połączeniu z płukaniem ust płynem bakteriobójczym z chlorheksydyną 4 razy na dobę. Denosumab* Najczęstsze skutki uboczne związane z denosumabem* to ból pleców, wysypka skórna, niekiedy z pęcherzami, obecność krwi w moczu i trudności z oddawaniem moczu oraz ból mięśni i kości. Sipuleucel-T* Ta szczepionka terapeutyczna związana jest z gorączką oraz objawami stanu zapalnego i niekiedy zakażeniem w miejscu pobrania krwinek do przygotowania szczepionki oraz w miejscu wstrzyknięcia gotowej szczepionki. Jej skutki uboczne obejmują także mdłości, ból głowy, ból pleców oraz ból różnych obszarów ciała. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 20

22 CO SIĘ STANIE PO ZAKOŃCZENIU LECZENIA? Nie ma metody leczenia, która nie miałaby skutków ubocznych, chociaż nowe techniki leczenia opracowywane są z intencją ich ograniczenia. Lekarz powinien omówić otwarcie z pacjentem takie skutki uboczne leczenia, jak impotencja, nietrzymanie moczu i bezpłodność. Wszystkie podstawowe metody leczenia mają swoje następstwa. Na przykład na aktywność seksualną największy wpływ ma leczenie chirurgiczne, a radioterapia zewnętrzna i brachyterapia mają największy wpływ na czynność dróg moczowych i jelit. Wizyty kontrolne* u lekarzy Po zakończeniu leczenia lekarze zaproponują program wizyt kontrolnych (obserwacji)* w celu: jak najwcześniejszego wykrycia ewentualnego nawrotu* choroby, oceny działań niepożądanych terapii oraz ich leczenia, Na przykład:! Przewlekłe objawy ze strony jelit po radioterapii powinny być kontrolowane przez gastroenterologa.! Mężczyźni leczeni długotrwale hormonoterapią powinni być monitorowani w kierunku osteoporozy i zespołu metabolicznego*. zapewnienia wsparcia psychologicznego oraz informacji ułatwiających pacjentowi powrót do normalnego życia. Wizyty kontrolne* u onkologa powinny objąć następujące elementy: Zebranie wywiadu medycznego na temat przebiegu choroby, przebytego leczenia i obecnych dolegliwości, a także badanie przedmiotowe. Po całkowitym usunięciu guza należy regularnie oznaczać stężenie PSA*. Można oczekiwać, że po zabiegu chirurgicznym, w związku z usunięciem komórek raka prostaty, stężenie PSA* we krwi osiągnie poziom niewykrywalny, jednakże czasami wciąż można wykryć we krwi pewną zawartość PSA*. W takim przypadku lekarz może zalecić odczekanie kilku tygodni i powtórzenie tego testu. Po radioterapii* stężenie PSA* zwykle nie maleje gwałtownie. Proces ten postępuje powoli, dochodząc do minimalnego stężenia PSA* po około 2 latach. W wielu, a nawet w większości przypadków pacjent leczony radioterapią* przechodzi równocześnie rozpoczynaną wcześniej terapię hormonalną*. W takim przypadku stężenie PSA* będzie najprawdopodobniej niewykrywalne lub bardzo małe jeszcze przed rozpoczęciem radioterapii. Ponieważ w takich okolicznościach stężenie PSA* po radioterapii* jest nadal małe, w ramach obserwacji* można oznaczać stężenie innego białka*, wytwarzanego tylko przez prostatę, zwanego frakcją sterczową fosfatazy kwaśnej (PAP)*. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 21

23 Stężenie PSA* zmienia się nieznacznie z biegiem czasu. Niewielkie zwiększenie stężenia nie oznacza koniecznie, że doszło do wznowy* raka ani że rak nie został wyleczony. Może to być jednak objaw wznowy, więc należy je monitorować. Nie zaleca się rutynowo badania przez odbytnicę (DRE) po leczeniu miejscowym, o ile stężenie PSA* pozostaje na poziomie podstawowym. Nie należy wykonywać biopsji* loży* prostaty u pacjentów z rakiem prostaty po zabiegu radykalnej prostatektomii. Biopsję* prostaty po radioterapii* należy przeprowadzać tylko u pacjentów z rakiem prostaty, którzy potencjalnie kwalifikują się do leczenia ratunkowego (np. HIFU, kriochirurgia*, ratunkowy zabieg chirurgiczny). Dodatkowe leczenie może być zalecane w razie stwierdzenia tendencji wzrostowej stężenia PSA* w czasie (wznowa biochemiczna) w następujący sposób: W przypadku pacjentów znajdujących się pod czynną obserwacją, jeżeli dojdzie do podwojenia stężenia PSA* w ciągu 3 lat lub szybkość wzrostu stężenia PSA* (zmiany stężenia PSA w czasie) przekroczy 0,75 ng/ml na rok lub jeśli biopsja prostaty wykaże progresję (postęp) choroby. W przypadku pacjentów po radykalnej prostatektomii (usunięciu całej prostaty), jeżeli po operacji stężenie PSA nie spadnie poniżej granicy wykrywalności lub w razie wykrywalnego stężenia PSA* (> 0,3 ng/ml) wzrastającego w dwóch lub więcej kolejnych pomiarach po stwierdzeniu niewykrywalnego PSA*. W przypadku pacjentów, którzy przeszli inne leczenie pierwszego rzutu, na przykład radioterapię* w połączeniu z terapią hormonalną* lub bez, jeśli stężenie PSA* wzrosło o 2 ng/ml lub więcej po stwierdzeniu niewykrywalnego lub bardzo małego stężenia PSA*. Obserwacje takie muszą być skojarzone z innymi wynikami, np. dodatnim wynikiem biopsji* lub nieprawidłowym obrazem w badaniu TK*. Pacjenci, u których po radioterapii występują takie objawy, jak jadłowstręt*, biegunka, mdłości, wymioty i spadek masy ciała, powinni przejść badanie w celu wykluczenia ewentualnej choroby zapalnej jelit*, raka jelita grubego lub enteropatii poradiacyjnej*. Powrót do normalnego życia Życie ze świadomością, że możliwy jest nawrót choroby nowotworowej, może być trudne. Na podstawie dostępnej aktualnie wiedzy, po zakończeniu leczenia nie ma zalecanego sposobu zmniejszenia ryzyka wznowy choroby*, poza unikaniem zwiększenia masy ciała i regularną aktywnością fizyczną. Z powodu samej choroby nowotworowej, a także z powodu leczenia, powrót do normalnego życia u pewnych osób może nie być łatwy. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 22

24 Rak prostaty dotyka przeważnie mężczyzn w podeszłym wieku, którzy mogą mieć impotencję, oraz problemy z jelitami i drogami moczowymi już przed leczeniem. Generalnie pacjenci tacy wracają w pełni do zdrowia psychicznego i fizycznego, ale niekiedy powrót do stanu normalnego może zająć nawet 2 lata. Powrót do stanu normalnego oznacza powrót do stanu zdrowia sprzed leczenia. Niestety obejmuje to wszystkie problemy z impotencją, jelitami lub drogami moczowymi, jakie występowały przed leczeniem. Co robić, jeśli dojdzie do wznowy raka? Jeśli rak powróci, sytuacja ta będzie określana mianem wznowy*, zaś leczenie będzie zależało od zakresu wznowy*. Na poziomie lokalnym może dojść do wznowy raka prostaty w tkankach otaczających prostatę (mięśniach kontrolujących oddawanie moczu, odbytnicy*, ścianie miednicy) lub w pęcherzykach nasiennych. Rak może też pojawić się w węzłach chłonnych* otaczających prostatę lub w węzłach chłonnych poza tym obszarem. Rak prostaty może tez pojawić się ponownie w innych częściach ciała. Takie nowe ogniska raka nazywa się przerzutami*. W celu określenia wznowy nowotworu i rozpoczęcia nowego rodzaju leczenia należy wziąć pod uwagę wielkość guza, zajęcie węzłów chłonnych*, ocenę w skali Gleasona i stadium jego zaawansowania. Nieprawidłowy wzrost stężenia PSA*, określany jako wznowa biochemiczna, sugeruje nawrót raka. W takim przypadku przeprowadza się inne testy, takie jak badania obrazowe. Niekiedy dochodzi do progresji choroby bez znaczącego zwiększenia stężenia PSA*. W takim przypadku należy ocenić zmiany neuroendokrynne* z zastosowaniem biopsji* lub analizy krwi w kierunku swoistej enolazy neuronowej i/lub chromograniny A, ponieważ dodatni wynik wskazuje na małą szansę reakcji na leczenie hormonalne. Pacjenci z potwierdzoną zmianą neuroendokrynną raka prostaty powinni być kwalifikowani do chemioterapii*, a nie do terapii hormonalnej*. Dostępne możliwości leczenia wznowy* raka zależą od leczenia, jakie już stosowano u danego pacjenta. Po całkowitym usunięciu prostaty należy monitorować stężenie PSA* we krwi. W razie wznowy biochemicznej zaleca się wczesną radioterapię ratunkową obszaru prostaty. W przypadku pacjentów ze wznową biochemiczną zwykle nie zaleca się natychmiastowej terapii hormonalnej*, z wyjątkiem pacjentów z objawową miejscową progresją choroby, potwierdzoną obecnością przerzutów* lub podwojeniem stężenia PSA* w czasie krótszym niż 3 miesiące. Przerywana terapia hormonalna* polega na stosowaniu wstępnego okresu czynnej supresji androgenów*, zwykle trwającego 6 do 9 miesięcy, po którym następuje taki sam okres bez czynnego leczenia. Pacjenci są następnie objęci obserwacją i, w razie spełnienia kryteriów reaktywacji choroby, ponownie rozpoczynana jest czynna terapia hormonalna*. Taki schemat przerywanego leczenia jest wciąż przedmiotem badań, jednakże wczesne wyniki wskazują, że nie jest on mniej skuteczny od leczenia ciągłego, natomiast przynosi korzyści w zakresie jakości życia. Jeżeli pacjent stanie się oporny na pierwsze leczenie hormonalne, kolejne opcje terapii hormonalnej*obejmują antyandrogeny*, kortykosterydy*, estrogeny* oraz inhibitory CYP17*. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 23

25 W przypadku pacjentów ze słabą odpowiedzią na terapię hormonalną* lub ciężkimi skutkami ubocznymi należy rozważyć zastosowanie następujących leków chemioterapeutycznych: Docetaksel (stosowany w skojarzeniu z prednizonem* lub prednizolonem*) ma wykazaną skuteczność w wydłużeniu życia w leczeniu choroby opornej na kastrację. Kabazytaksel* jest lekiem przeciwnowotworowym stosowanym w połączeniu z prednizonem* w leczeniu opornego na terapię hormonalną raka prostaty, który był uprzednio leczony docetakselem i rozszerzył się. Mitoksantron (razem z prednizonem* lub prednizolonem*) może być zastosowany w sytuacjach, w których docetaksel jest przeciwwskazany lub jeśli oczekuje się niemożliwych do tolerowania skutków ubocznych kabazytakselu. Jest to skuteczny lek przeciwko rakowi prostaty, ale nie wydłuża życia. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 24

26 SŁOWNICZEK Abirateron Lek stosowany w połączeniu z prednizonem* w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się na inne obszary ciała, a inne metody terapii hormonalnej* nie przyniosły poprawy. Jest także badany pod kątem stosowania w innych nowotworach. Octan abirateronu zmniejsza ilość androgenów* (męskich hormonów), takich jak testosteron*, wytwarzanych przez organizm. Może to zatrzymać wzrost nowotworu, który wymaga androgenów* do wzrostu. Octan abirateronu należy do klasy antyandrogenów*. Agonista (analog) hormonu uwalniającego hormon luteinizujący (LH-RH) Każda substancja pobudzająca hormon uwalniający hormon luteinizujący (LHRH), czyli hormon kontrolujący hormony płciowe u kobiet i mężczyzn. Androgen Typ hormonu, który pobudza rozwój i utrzymywanie męskich cech płciowych. Anemia (niedokrwistość) Stan charakteryzujący się niedoborem czerwonych krwinek lub hemoglobiny; hemoglobina zawiera żelazo, które uczestniczy w przenoszeniu tlenu z płuc do komórek całego ciała. W przypadku anemii proces ten jest upośledzony. Antagonista hormonu uwalniającego hormon luteinizujący (LH-RH) Każda substancja hamująca hormon uwalniający hormon luteinizujący (LHRH), czyli hormon kontrolujący hormony płciowe u kobiet i mężczyzn. Antyandrogen Substancja uniemożliwiająca wiązanie się androgenów* (męskich hormonów) z ich receptorami, które znajdują się w komórkach prostaty i pewnych innych tkanek. Leczenie antyandrogenami może zahamować wzrost komórek nowotworowych. Niektóre antyandrogeny stosowane w leczeniu raka prostaty to flutamid, bikalutamid*, enzalutamid* i nilutamid. Antybiotyk Lek stosowany w leczeniu zakażeń spowodowanych przez bakterie lub inne mikroorganizmy. Antygen swoisty stercza (PSA) Antygen swoisty stercza jest to białko* wytwarzane przez prostatę. Stężenie PSA* jest zwiększone w przypadku raka prostaty i wielu innych zaburzeń prostaty. Oznaczenie stężenia PSA* we krwi może ułatwić wykrycie raka prostaty. Badanie kliniczne Rodzaj badania naukowego, w którym oceniana jest przydatność innowacyjnych rozwiązań w medycynie. W badaniach tych oceniane są nowe metody badań przesiewowych, profilaktyki, diagnostyki bądź leczenia danej choroby. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 25

27 Badanie przedmiotowe Inaczej badanie lekarskie lub fizykalne. Badanie pacjenta przez lekarza w celu wykrycia objawów choroby. Baczna obserwacja Ścisłe nadzorowanie stanu pacjenta, bez stosowania czynnego leczenia, celem szybszego wykrycia zmian w przebiegu choroby lub nowych dolegliwości. Baczna obserwacja jest niekiedy stosowana w wolno postępujących chorobach. Ma także zastosowanie w sytuacjach, w których zagrożenia związane z leczeniem są większe niż możliwe korzyści. W ramach bacznej obserwacji pacjenci mogą przechodzić pewne testy i badania. Baczna obserwacja jest niekiedy stosowana w raku prostaty. Białko Niezbędny składnik odżywczy zbudowany z aminokwasów. Białka* są niezbędne do pracy wielu organizmów, w tym organizmu człowieka. Odpowiadają za transport i komunikację między komórkami, za zmiany chemiczne, a także za utrzymywanie struktury, m.in. komórek. Bikalutamid Lek stosowany w połączeniu z innym lekiem w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się na inne obszary ciała. Bikalutamid wiąże się z białkami* zwanymi receptorami androgenów*, które występują w niektórych komórkach raka prostaty. Białka* te wiążą się z androgenami* (męskimi hormonami), co może powodować wzrost guza. Bikalutamid blokuje te białka*, co może uniemożliwić wzrost komórek raka. Należy do klasy antyandrogenów*. Biopsja Pobranie komórek lub tkanek do badania przez patomorfologa. Patomorfolog może zbadać tkankę pod mikroskopem lub przeprowadzić inne testy z wykorzystaniem pobranych komórek lub tkanki. Istnieje wiele różnych typów biopsji. Do najczęściej wykonywanych zalicza się: (1) biopsję z pobraniem wycinka, podczas której pobierany jest wyłącznie fragment tkanki; (2) biopsję wycinającą, podczas której usuwany jest cały guzek lub podejrzany obszar oraz (3) biopsję igłową, podczas której próbka tkanki lub płynu pobierana jest za pomocą igły. Gdy używana jest igła o dużej średnicy, zabieg nosi nazwę biopsji gruboigłowej. Gdy używana jest igła o małej średnicy, zabieg nosi nazwę biopsji cienkoigłowej lub aspiracyjnej. Brachyterapia Rodzaj radioterapii*, w której radioaktywny materiał zamknięty w igłach, ziarnach, drutach lub cewnikach umieszczany jest w guzie lub w jego pobliżu. Nazywana jest również radioterapią* z wykorzystaniem implantów, radioterapią wewnętrzną oraz brachyterapią promieniotwórczą. Cewka moczowa Przewód łączący pęcherz moczowy z zewnętrzem organizmu. U mężczyzn cewką moczową wydostaje się mocz, jak również nasienie (sperma). informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 26

28 Chemioterapia Rodzaj leczenia przeciwnowotworowego, w którym stosowane są leki niszczące i/lub ograniczające wzrost komórek nowotworowych. Przeważnie podaje się je pacjentom w powolnych wlewach dożylnych, ale mogą być również podawane doustnie, w bezpośrednich wlewach do kończyny lub do wątroby, w zależności od lokalizacji nowotworu. Choroba zapalna jelit Ogólny termin odnoszący się do stanu zapalnego okrężnicy i odbytnicy*. Choroba zapalna jelit obejmuje wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz chorobę Leśniowskiego-Crohna. Czynnik ryzyka Czynnik zwiększający prawdopodobieństwo rozwoju choroby. Do wybranych przykładów czynników ryzyka zachorowania na nowotwór można zaliczyć wiek, występowanie nowotworów w rodzinie, stosowanie wyrobów tytoniowych, narażenie na promieniowanie* lub pewne związki chemiczne, zakażenia niektórymi wirusami lub bakteriami, a także określone zmiany genetyczne. Denosumab Lek stosowany w zapobieganiu i leczeniu pewnych schorzeń kości. Stosuje się go w celu zapobiegania złamaniom kości i innym zaburzeniom kości u pacjentów z guzami litymi i z ich przerzutami do kości. Inne jego zastosowanie to leczenie niektórych pacjentów z guzem olbrzymiokomórkowym kości, który nie może być usunięty chirurgicznie. Stosowany jest także w leczeniu osteoporozy (zmniejszeniu masy i gęstości kości) u kobiet po menopauzie z dużym ryzykiem złamań kości. Denosumab jest także badany pod kątem stosowania w innych schorzeniach i typach nowotworów. Wiąże się z białkiem* o nazwie RANKL, co uniemożliwia związanie RANKL z innym białkiem* o nazwie RANK, które występuje na powierzchni niektórych komórek kości, w tym komórek nowotworów kości. Może to ułatwić zapobieganie złamaniom kości i wzrostowi komórek nowotworowych. DNA Skrót od kwasu deoksyrybonukleinowego. DNA* jest nośnikiem informacji genetycznej. Docetaksel Docetaksel należy do grupy leków przeciwnowotworowych zwanych taksanami*. Docetaksel uniemożliwia komórce zniszczenie wewnętrznego szkieletu niezbędnego do podziału i mnożenia się komórek. Gdy szkielet pozostaje na miejscu, komórka nie może się podzielić i ostatecznie umiera. Docetaksel wpływa także na komórki nienowotworowe, takie jak krwinki, co prowadzi do działań niepożądanych. Dożylny Dotyczy umieszczania w żyle lub wprowadzania do niej. Określenie dożylny dotyczy zazwyczaj drogi podania leku lub innej substancji za pomocą igły lub cewnika umieszczonego w żyle. Określane też skrótem i.v.. Dystrofia paznokci Stan, w którym paznokcie są poważnie uszkodzone i wyglądają na częściowo zniszczone. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 27

29 Enzalutamid Lek stosowany w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się na inne obszary ciała, a inne metody leczenia, włącznie z docetakselem, nie przyniosły poprawy. Enzalutamid wiąże się z białkami* zwanymi receptorami androgenów*, które występują w niektórych komórkach raka prostaty. Białka* te wiążą się z androgenami* (męskimi hormonami), co może powodować wzrost guza. Blokowanie tych białek* może uniemożliwić wzrost komórek raka. Enzalutamid należy do klasy antyandrogenów*. Estrogen Typ hormonu wytwarzanego przez organizm, umożliwiający rozwój i utrzymanie żeńskich cech płciowych oraz wzrost długich kości. Estrogeny mogą też być wytwarzane w laboratorium. Są stosowane jako środki antykoncepcyjne oraz w celu leczenia objawów menopauzy, zaburzeń miesiączkowania, osteoporozy i innych stanów. Frakcja sterczowa fosfatazy kwaśnej (PAP) Enzym wytwarzany przez prostatę. Występuje w większym stężeniu u mężczyzn z rakiem prostaty. Gęstość mineralna kości (BMD) Parametr określający zawartość minerałów* (głównie związków wapnia i fosforu) w określonej objętości kości. Gęstość mineralną kości mierzy się w celu rozpoznania osteoporozy (stanu związanego ze zmniejszoną masą kości), określenia skuteczności leczenia osteoporozy oraz ryzyka złamań kości. Mała gęstość mineralna kości może występować u pacjentów leczonych z powodu raka. Inhibitory CYP17 Klasa leków hamujących działanie enzymu o nazwie CYP17, który ma kluczowe znaczenie dla syntezy androgenów. Tym samym hamują one syntezę androgenów*. Jednym z inhibitorów CYP17 jest abirateron. Jadłowstręt Stan, w którym pacjent traci apetyt, niezależnie od przyczyny. Kabazytaksel Lek stosowany w połączeniu z prednizonem* w leczeniu opornego na terapię hormonalną raka prostaty, który był uprzednio leczony docetakselem i uległ rozsiewowi do innych obszarów ciała. Jest także badany pod kątem stosowania w innych nowotworach. Kabazytaksel blokuje wzrost komórek poprzez hamowanie podziałów komórkowych; może zabijać komórki nowotworowe. Konsylium Podejście do planowania leczenia polegające na spotkaniu lekarzy będących specjalistami w różnych gałęziach medycyny (specjalizacjach), w celu zapoznania się ze stanem ogólnym konkretnego pacjenta i omówienia możliwości jego leczenia. Skład onkologicznych konsyliów zazwyczaj obejmuje onkologa klinicznego (specjalizującego się w leczeniu ogólnoustrojowym), chirurga onkologicznego i radioterapeutę* (specjalistę radioterapii onkologicznej, czyli leczenia promieniowaniem*). Nieformalnie takie spotkanie nazywane jest kominkiem. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 28

30 Kortykosteryd Dowolny z hormonów sterydowych wytwarzany w zewnętrznej warstwie nadnerczy. Wytwarza się je również laboratoryjnie. Kortykosterydy mają różnorodne działanie w organizmie i stosuje się je w leczeniu wielu różnych chorób. Mogą być stosowane jako hormonalna terapia zastępcza, do hamowania czynności układu odpornościowego* (immunosupresji) oraz w ramach leczenia działań niepożądanych choroby nowotworowej i jej leczenia. Kortykosterydy stosuje się również w leczeniu pewnych typów chłoniaków i białaczek limfoidalnych. Kriochirurgia Minimalnie inwazyjna metoda leczenia, wykorzystująca bardzo niską temperaturę do zamrażania i niszczenia komórek, w tym komórek nowotworowych. Krocze Obszar ciała pomiędzy odbytem a sromem u kobiet, oraz pomiędzy odbytem a moszną u mężczyzn. Krwinki białe Komórki układu odpornościowego biorące udział w obronie organizmu przed zakażeniami. Krwinki czerwone Najczęściej występujący typ komórek krwi. Zawarta w nich hemoglobina sprawia, że są one czerwone. Ich podstawową funkcją jest transportowanie tlenu. Kwas zoledronowy Lek stosowany w leczeniu pacjentów z hiperkalcemią (dużym stężeniem wapnia we krwi) spowodowaną przez nowotwór. Jest także stosowany, w połączeniu z innymi lekami, w leczeniu szpiczaka mnogiego oraz w zapobieganiu złamaniom kości i łagodzeniu bólu kości u pacjentów z przerzutami raka do kości. Kwas zoledronowy należy do grupy leków zwanych bisfosfonianami. Laparoskopia/laparoskopowy Operacja chirurgiczna, podczas której narzędzia wprowadzane są do jamy brzusznej i miednicy przez małe nacięcie z pomocą kamery wideo. Lewatywa (enema) Podanie płynu przez odbyt do jelita grubego. Limfopenia Stan, w którym liczba limfocytów, rodzaju białych krwinek*, jest mniejsza niż normalnie. Loża prostaty Niewielki zagłębienie poniżej pęcherza moczowego, w którym znajduje się prostata. Jest to częsta lokalizacja szerzenia się raka prostaty. Łagodny Nieszkodliwy dla zdrowia. W przypadku nowotworu oznacza niezłośliwy. Łagodne guzy mogą dorastać do dużych rozmiarów, jednak nie dochodzi do ich rozsiewu do innych obszarów ciała. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 29

31 Łagodny przerost gruczołu krokowego (BPH) Łagodny (niezłośliwy) stan, w którym przerośnięta tkanka gruczołu krokowego (prostaty) uciska na cewkę moczową* i pęcherz, blokując przepływ moczu. Prawidłowy gruczoł krokowy i łagodny przerost gruczołu krokowego (BPH). Prawidłowa prostata nie blokuje przepływu moczu z pęcherza moczowego. Powiększona prostata uciska na pęcherz i cewkę moczową, utrudniając w ten sposób przepływ moczu. Margines Brzeg lub krawędź tkanki usuniętej podczas operacji onkologicznej. Margines określa się jako ujemny lub czysty, jeśli patomorfolog nie znalazł żadnych komórek nowotworowych na krawędzi tkanki, co sugeruje, że usunięty został cały guz. Margines określa się jako dodatni lub zajęty, jeśli patomorfolog znalazł komórki nowotworowe na krawędzi tkanki, co sugeruje, że nie udało się usunąć całego guza. Minerał Minerał jest to naturalny stały związek chemiczny występujący w skorupie ziemskiej. Minerały odgrywają kluczową rolę w funkcjonowaniu organizmu człowieka, wytwarzaniu enzymów, regulacji rytmu serca, tworzeniu tkanki kostnej i wielu innych procesach. Minerały są przyswajane z pożywieniem lub wytwarzane przez organizm. Mitoksantron Lek stosowany w leczeniu zaawansowanego raka gruczołu krokowego, opornego na leczenie hormonalne, ostrej białaczki nielimfocytowej u dorosłych oraz zaawansowanego lub przewlekłego stwardnienia rozsianego. Jest on również poddawany badaniom w leczeniu innych typów nowotworów. Zalicza się go do grupy leków nazywanych antybiotykami* przeciwnowotworowymi. Neuropatia Termin odnoszący się do każdej choroby układu nerwowego. Układ nerwowy obejmuje mózg, rdzeń kręgowy oraz nerwy. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 30

32 Neutropenia Stan, w którym liczba neutrofili, rodzaju białych krwinek*, jest mniejsza niż normalnie. Może do niego dojść podczas zakażeń wirusowych oraz po radioterapii lub chemioterapii*. Osłabia barierę odpornościową na zakażenia bakteryjne i grzybicze. Niedrożność naczyń chłonnych Zablokowanie naczyń chłonnych, które normalnie odprowadzają płyn z tkanek całego ciała i umożliwiają docieranie komórek odpornościowych do miejsc, w których są potrzebne. Obrazowanie rezonansu magnetycznego (MRI) Technika obrazowania stosowana w medycynie. Wykorzystuje zjawisko rezonansu magnetycznego. Niekiedy do ciała pacjenta wstrzykiwany jest płyn, który wzmacnia kontrast między różnymi tkankami organizmu i sprawia, że są one wyraźniej widoczne. Obrazowanie TK (badanie TK, tomografia komputerowa) Tomografia komputerowa, rodzaj badania radiologicznego, podczas którego ciało jest skanowane za pomocą promieniowania RTG, zaś wyniki poddawane są komputerowej obróbce, dzięki której otrzymywane są trójwymiarowe obrazy części ciała. Obrzęk Patologiczne nagromadzenie płynu pod skórą lub w jamie ciała. Obserwacja (kontrola) Monitorowanie stanu zdrowia danej osoby w okresie po zakończeniu leczenia. Obejmuje ono kontrolę stanu zdrowia osób, które uczestniczą w badaniu klinicznym* przez pewien okres, zarówno w trakcie badania, jak i po jego zakończeniu. Odbytnica Ostatni odcinek jelita grubego przechodzący w odbyt, o długości kilkunastu centymetrów. Orchidektomia Chirurgiczne usunięcie jednego lub obu jąder. Pęcherzyki nasienne Para podłużnych gruczołów o długości około 5 cm zwiniętych we wnętrzu struktury przypominającej bańkę. Położone są powyżej prostaty. Każdy z pęcherzyków połączony jest z nim przewodem. Wytwarzają one większość płynu zawartego w nasieniu. Płytki krwi Niewielkie fragmenty komórek odgrywające kluczową rolę w krzepnięciu krwi. U pacjentów z obniżoną liczbą płytek krwi występuje ryzyko ciężkich krwawień. U pacjentów z podwyższoną liczbą płytek występuje ryzyko zakrzepicy, czyli tworzenia się zakrzepów krwi, które mogą zablokować naczynia krwionośne i doprowadzić do udaru mózgu lub innych ciężkich stanów, jak również ryzyko ciężkiego krwawienia z powodu zaburzenia czynności płytek. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 31

33 Płucny Związany z płucami lub dotyczący płuc. Prednizolon Lek należący do klasy sterydów. Zapobiega on uwalnianiu substancji powodujących w organizmie stan zapalny, stosowany jest też w celu zmniejszenia stężenia testosteronu* w organizmie. Prednizon Lek ograniczający stan zapalny i hamujący reakcje odpornościowe. Stosuje się go wraz z innymi lekami w leczeniu białaczek, chłoniaków oraz innych rodzajów nowotworów. Prednizon jest również używany w leczeniu wielu stanów chorobowych, takich jak zapalenia stawów, niektóre choroby skórne, alergie, obniżone stężenia pewnych hormonów nadnerczy, utrata apetytu i niedokrwistość. Jest to glikokortykosteryd terapeutyczny. Promieniowanie Promieniowanie może być zdefiniowane jako energia przemieszczająca się w przestrzeni. Przykłady promieniowania obejmują promieniowanie UV (ultrafioletowe) i rentgenowskie, które są powszechnie wykorzystywane w medycynie. Przerzut/przerzuty Rozsiew choroby nowotworowej z jednej części ciała do innej. Guz składający się z komórek, które uległy rozsiewowi nazywany jest nowotworem przerzutowym lub inaczej przerzutem. Nowotwór przerzutowy zawiera komórki wywodzące się z nowotworu pierwotnego. Rad-223 Lek stosowany w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się do kości, a inne metody leczenia nie przyniosły poprawy. Jest także badany pod kątem stosowania w innych nowotworach. Dichlorek radu-223 zawiera radioaktywny izotop rad-223. Rad-223 kumuluje się w kościach i emituje promieniowanie, które może zabijać komórki nowotworowe. Dichlorek radu-223 jest typem radiofarmaceutyku. Radioterapia Metoda leczenia nowotworów z wykorzystaniem promieniowania*; zawsze wymaga określenia obszaru napromieniania. Radioterapia stereotaktyczna Rodzaj radioterapii zewnętrznej*, wykorzystującej specjalny sprzęt do precyzyjnego ustawienia pacjenta i podania pojedynczej dużej dawki promieniowania* do guza. Stosowania jest w leczeniu guzów mózgu i innych zaburzeń mózgu, których nie można leczyć chirurgicznie. Jest także badana pod kątem stosowania w innych nowotworach. Określana jest także jako radiochirurgia lub radiochirurgia stereotaktyczna. Radioterapia z modulacją natężenia wiązki (ang. IMRT) Rodzaj 3-wymiarowej radioterapii*, w której do oceny wymiarów i kształtu guza wykorzystuje się obrazy generowane komputerowo. Wąskie wiązki promieniowania* o różnym natężeniu kierowane są w stronę guza pod wieloma różnymi kątami. Ten rodzaj radioterapii* zmniejsza stopień uszkodzenia zdrowych tkanek położonych w pobliżu guza. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 32

34 Rokowanie Przewidywany rezultat lub przebieg choroby; prawdopodobieństwo wyzdrowienia lub wznowy*. Różnicowanie/zróżnicowany Proces biologiczny, w którym mniej wyspecjalizowana komórka staje się komórką bardziej wyspecjalizowanego typu. Różnicowanie jest często przebiegającym procesem, w wyniku którego może dojść do zmiany kształtu, rozmiarów, aktywności i potencjału komórki. Zróżnicowane komórki nowotworu wyglądają jak komórki prawidłowe i przeważnie rosną wolniej niż komórki niezróżnicowane lub zróżnicowane w małym stopniu, których wygląd bardzo odbiega od wyglądu prawidłowych komórek, a wzrost przebiega gwałtownie. Samar-153 Substancja radioaktywna stosowana w leczeniu nowotworów kości i przerzutów* do kości (miejsc szerzenia się oryginalnego nowotworu do kości). Samar-153 jest radioaktywnym izotopem pierwiastka samaru. Kumuluje się on w kościach, gdzie emituje promieniowanie*, które może zabijać komórki nowotworowe. Jest jednym z radioizotopów (radioaktywnych izotopów). Scyntygrafia Badanie umożliwiające uzyskanie obrazów (skanów) struktur we wnętrzu ciała, w tym obszarów, w których znajdują się komórki nowotworowe. Scyntygrafię stosuje się w celu rozpoznawania, określania stadium zaawansowania i monitorowania choroby. Niewielką ilość substancji radioaktywnej (radionuklidu) wstrzykuje się do żyły lub podaje doustnie. Różne radionuklidy wędrują z krwią do radioizotopów narządów. Urządzenie wyposażone w specjalną kamerę (skaner) przesuwa się nad pacjentem leżącym na stole i wykrywa typ promieniowania* emitowanego przez dany radionuklid. Następnie komputer generuje obrazy obszarów, w których gromadzi się radionuklid. Obszary takie mogą zawierać komórki nowotworowe. Sipuleucel-T Lek stosowany w leczeniu raka prostaty, który rozszerzył się poza pierwotną lokalizację. Wytwarzany jest z komórek układu odpornościowego pobieranych od pacjenta z rakiem prostaty. Komórki te następnie poddaje się działaniu białka* powstałego przez sprzężenie pewnego białka występującego na komórkach raka prostaty z czynnikiem wzrostu. Po wstrzyknięciu tych komórek z powrotem danemu pacjentowi mogą one stymulować limfocyty T do zabijania komórek raka prostaty. Sipuleucel-T jest typem szczepionki i typem adoptywnej immunoterapii komórkowej. Stopień zróżnicowania (ang. grade) Opis charakterystyki nowotworu oparty na tym, jak dalece komórki guza odbiegają wyglądem od prawidłowych i jak szybko guz rośnie i się rozprzestrzenia. Klasyfikacja stopni zróżnicowania jest osobna dla każdego typu nowotworu. Stront-89 Radioaktywny izotop metalicznego pierwiastka strontu, który jest wychwytywany przez rosnącą tkankę kostną. Jest badany pod kątem stosowania w leczeniu bólu kości spowodowanego przez niektóre nowotwory. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 33

35 Terapia hormonalna Stosowanie hormonów w celach leczniczych. Testosteron Hormon wytwarzany głównie przez jądra (część męskiego układu rozrodczego). Jest konieczny do rozwoju i utrzymania męskich cech płciowych, takich jak owłosienie twarzy, niski głos i wzrost mięśni. Testosteron może być też wytwarzany w laboratorium; stosuje się go w leczeniu pewnych stanów medycznych. Trombocytopenia (małopłytkowość) Obecność zbyt małej liczby płytek krwi* we krwi obwodowej. Węzeł chłonny Zaokrąglona masa złożona z tkanki limfatycznej otoczona torebką z tkanki łącznej. Węzły chłonne filtrują chłonkę (limfę) i magazynują limfocyty. Położone są wzdłuż naczyń limfatycznych. Wznowa (nawrót) Nowotwór lub choroba (zwykle autoimmunologiczna), które wystąpiły ponownie, zwykle po okresie nieobecności lub niewykrywalności w organizmie. Wznowa może wystąpić w tym samym miejscu, co guz oryginalny (pierwotny) - tzw. wznowa miejscowa, lub w innym miejscu ciała. Innym określeniem ponownego pojawienia się nowotworu jest choroba nawrotowa. Zaburzenia rytmu serca (arytmia) Problem związany z tempem lub rytmem pracy serca. Serce może bić zbyt szybko, zbyt wolno lub nieregularnie. Zatrzymanie płynów Stan, w którym organizm nie jest w stanie usuwać płynów i dochodzi do nagromadzenia patologicznych ilości płynów w ciele lub pewnym określonym obszarze; określany jest także jako obrzęk*. Zmiana endokrynna/różnicowanie endokrynne Prawidłowa prostata zawiera pewną frakcję komórek zwanych komórkami endokrynnymi; komórki te wydzielają pewne hormony i inne substancje biorące udział w normalnym wzroście, różnicowaniu i pewnych czynnościach prostaty. W raku prostaty liczba tych komórek może wzrosnąć, a ponieważ nie mają one receptorów hormonów, są oporne na terapię hormonalną. Znieczulenie Odwracalny stan utraty świadomości, w którym pacjent nie czuje bólu, nie przejawia prawidłowych odruchów oraz słabo odpowiada na stresujące bodźce; stan ten wywoływany jest sztucznie poprzez stosowanie określonych substancji nazywanych środkami znieczulającymi (anestetykami). Znieczulenie może być całkowite (ogólne) lub częściowe (miejscowe). Umożliwia ono pacjentom poddawanie się zabiegom chirurgicznym. informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej - wer Strona 34

36 Poradniki dla pacjentów European Society for Medical Oncology (Europejskie Towarzystwo Onkologii Medycznej, ESMO) / Anticancer Fund (Fundacja przeciwko rakowi, ACF) zostały opracowane, aby pomóc pacjentom oraz ich rodzinom i opiekunom w lepszym zrozumieniu natury różnych rodzajów nowotworów złośliwych i ocenie optymalnych dostępnych metod leczenia. Informacje medyczne podane w tych poradnikach są oparte na wytycznych praktyki klinicznej opracowanych przez ESMO przeznaczonych dla onkologów medycznych jako pomoc przy rozpoznawaniu, obserwacji i leczeniu różnych rodzajów nowotworów. Poradniki te publikowane są przez Fundację Przeciwko Rakowi w ścisłej współpracy z Grupą Roboczą ESMO ds. wytycznych oraz Grupą Roboczą Pacjentów Onkologicznych ESMO. Więcej informacji można uzyskać na stronach internetowych i anticancerfund.org.