Załącznik nr 2 do Wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych

Transkrypt

1 Dr Katarzyna Metelska-Szaniawska Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Warszawski Załącznik nr 2 do Wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych Spis treści: 1. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe Zatrudnienie w jednostkach naukowych Opis osiągnięcia naukowego wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U r. poz. 882 ze zm. w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311) Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Problematyka badawcza Statystyka publikacji Kierowanie projektami badawczymi oraz udział w takich projektach Udział w konferencjach naukowych Nagrody i wyróżnienia za działalność naukową Pozostała działalność naukowa Podsumowanie

2 1. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe 2006 Stopień doktora w zakresie nauk ekonomicznych Katedra Ekonomii Politycznej, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski Tytuł rozprawy: Constitutional Determinants of Economic Reforms in Post-Socialist Countries. An Empirical Study Promotor: prof. dr hab. Jerzy Wilkin 2005 Tytuł magistra prawa (summa cum laude) Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski Tytuł pracy: Struktura władzy państwowej a powodzenie postsocjalistycznej transformacji gospodarczej. Analiza w świetle ekonomii konstytucyjnej Promotor: prof. dr hab. Piotr Winczorek 2004 Tytuł magistra ekonomii Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski Specjalizacja: Ekonomia Międzynarodowa Tytuł pracy: Niezależność sądownictwa a wzrost gospodarczy. Ujęcie ekonomiczne ze szczególnym uwzględnieniem krajów post-socjalistycznych Promotor: prof. dr hab. Jerzy Wilkin 2001 Tytuł magistra ekonomii: Master of Science in Economics (magna cum laude) Wydział Ekonomii i Ekonomii Stosowanej, Katolicki Uniwersytet w Leuven (Belgia) Specjalizacja: Ekonomia Międzynarodowa (dyplom wydany w 2002 r.) Tytuł pracy: Bilateral Agreements in European Trade in the 1930s Promotor: Prof. Dr. Filip Abraham 2000 Tytuł licencjata z ekonomii Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytetu Warszawskiego Dodatkowe wykształcenie wyższe: 2005 Public Choice Outreach Conference (Continuing Professional Education) Certyfikat Center for Study of Public Choice, George Mason University, Fairfax, VA (USA) 2003 Program magisterski: Erasmus Master Programme in Law and Economics (wolny słuchacz, certyfikaty), Wydział Prawa, Uniwersytet Gandawski (Belgia) 2. Zatrudnienie w jednostkach naukowych od 2006 Adiunkt w Katedrze Ekonomii Politycznej Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego (praca dydaktyczna na WNE UW od 2002 r.) Inne zatrudnienie: Zespół Orzecznictwa i Studiów Biura Trybunału Konstytucyjnego RP (od 2006: radca). 2

3 3. Opis osiągnięcia naukowego wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U r. poz. 882 ze zm. w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311) a) tytuł osiągnięcia naukowego: Economic Effects of Post-Socialist Constitutions 25 Years from the Outset of Transition. The Constitutional Political Economy Approach monografia b) autor, tytuł publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzenci wydawniczy: Metelska-Szaniawska Katarzyna, Economic Effects of Post-Socialist Constitutions 25 Years from the Outset of Transition. The Constitutional Political Economy Approach, 2016, Frankfurt am Main: Peter Lang Internationaler Verlag der Wissenchaften (recenzent wydawniczy: Jerzy Wilkin). c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania: W ciągu ostatnich 15-stu lat ekonomiści dostarczyli licznych teoretycznych i empirycznych dowodów na istotną rolę konstytucji dla funkcjonowania gospodarki i wyników gospodarczych, w szczególności w odniesieniu do systemów wyborczych, modeli rządu, praw i wolności konstytucyjnych, czy mechanizmów egzekwowania konstytucji (zob. przegląd Voigta 2011). W podejściu tym, zakorzenionym w ekonomii konstytucyjnej (ang. Constitutional Economics, Constitutional Political Economy), postrzega się konstytucję jako zestaw prawnoinstytucjonalno-konstytucyjnych reguł, które stanowią ograniczenia dla wyborów i działań aktorów ekonomicznych i politycznych (Buchanan 1987, str. 585). System konstytucyjny państwa stanowi tu przede wszystkim mechanizm pozwalający na przeciwdziałanie problemom niespójności preferencji w czasie (ang. time-inconsistency problems) powstającym przy projektowaniu i wdrażaniu polityki gospodarczej. Zawierając reguły, które narzucają ograniczenia na działania władz państwa, konstytucja odgrywa rolę mechanizmu pozwalającego na zamianę obietnic składanych przez przedstawicieli tych władz w wiarygodne zobowiązania (ang. credible commitment mechanism). Postsocjalistyczna transformacja ustrojowa mająca miejsce od roku 1989 w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, jak również później w środkowej i południowo-zachodniej Azji, dostarczyła wyjątkowo interesującego materiału do badań z zakresu ekonomii konstytucyjnej. Począwszy od 1990 r. wszystkie kraje postsocjalistyczne Europy i Azji 1, z wyjątkiem Łotwy, przyjęły nowe konstytucje przewidujące różne rozwiązania w zakresie struktury rządów, katalogów praw i wolności obywatelskich i innych kwestii. Ten bezprecedensowy okres szeroko-zakrojonych zmian konstytucyjnych, a ogólniej instytucjonalnych, nazywany bywa niekiedy w literaturze gigantycznym naturalnym eksperymentem (Elster 1991, str. 449) i przyciąga uwagę prawników, politologów, socjologów i przedstawicieli innych nauk społecznych. Wkładem ekonomistów w tym obszarze jest, w szczególności, poszukiwanie 1 Są to: kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Albania, Bułgaria, Czechy, Polska, Rumunia, Słowacja, Węgry); byłe republiki jugosłowiańskie (Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Serbia, Słowenia); oraz byłe republiki radzieckie (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Estonia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan). Zdając sobie sprawę z różnic w systemach politycznych i gospodarczych funkcjonujących w tych państwach przed 1989 rokiem, w omawianej monografii, jak również w dalszych częściach autoreferatu, nazywam je zbiorczo krajami postsocjalistycznymi bądź krajami przechodzącymi transformację. 3

4 powiązań między zmianami konstytucyjnymi a polityką gospodarczą realizowaną w tych krajach i ich wynikami ekonomicznymi. Prowadzone dotychczas badania ekonomiczne odnoszące się do postsocjalistycznych konstytucji ujawniły, że szereg aspektów ram konstytucyjnych ustanowionych w tych najwyższych aktach prawnych, jak i ich rzeczywiste funkcjonowanie, miało znaczenie dla sytuacji gospodarczej w tych państwach w trakcie transformacji (np. Hellman 1997; Ahrens, Meurers 2001; Ahrens 2007; Metelska-Szaniawska 2009). Co do zasady, wyniki tych badań potwierdzają główną rolę konstytucji jako mechanizmu zwiększania wiarygodności zobowiązań władzy wobec obywateli przy tworzeniu i implementacji polityk w transformacji, w tym także w odniesieniu do powodzenia szeroko-zakrojonych postsocjalistycznych reform gospodarczych. Mimo inspirujących wyników i stymulujących wniosków, większość badań empirycznych w obszarze ekonomii konstytucyjnej, w tym te odnoszące się do postsocjalistycznych konstytucji, zmaga się z problemami endogeniczności i przyczynowości, które podważają wiarygodność uzyskiwanych rezultatów ze względu na nieprawidłowości i ograniczenia wykorzystywanych modeli empirycznych i technik analitycznych. Jakościowy charakter i specyfika krajowa wielu aspektów poddawanych badaniom w tych analizach może także istotnie ograniczać moc wyjaśniającą badań ilościowych prowadzonych w tym obszarze na dużych próbach przekrojowych, co rzutuje również na wiarygodność uzyskiwanych wyników i wniosków. W takiej sytuacji nie jest zaskoczeniem, że autorzy publikujący w tym obszarze często apelują o prowadzenie analiz w oparciu o studia przypadku pozwalające skoncentrować uwagę na specyfice krajowej i szczegółach instytucjonalnych, jako uzupełnienie analiz ekonometrycznych na dużych próbach. Jednak badania polegające na prowadzeniu porównawczych studiów przypadku cechują ich własne problemy i ograniczenia, w szczególności brak formalizacji w doborze jednostek do porównań. Przy takiej liście dotychczasowych wad i wyzwań stojących przed badaniami empirycznymi w zakresie ekonomii konstytucyjnej, nie dziwi fakt, że aktualny poziom generalizacji teorii w tym obszarze jest niezadawalający, a jej dalszy rozwój zależy od tego, na ile w badaniach empirycznych możliwe stanie się przezwyciężenie wspomnianych barier i trudności. Parafrazując Douglassa Northa (North 1990), wiemy, że konstytucje mają znaczenie, jednak które konkretnie zestawy reguł konstytucyjnych i za pośrednictwem jakich kanałów wpływu, pozostaje w znacznej mierze niejasne, przede wszystkim w związku z tym, że dotychczas prowadzone badania empiryczne dostarczyły szerokiego spektrum nieprzystających do siebie wyników, podważalnych z co najmniej kilku powodów wspomnianych w poprzednim akapicie. Moja monografia zatytułowana Economic Effects of Post-Socialist Constitutions 25 Years from the Outset of Transition. The Constitutional Political Economy Approach ma na celu wnieść istotny wkład w przezwyciężanie tych barier dla dalszego rozwoju ekonomii konstytucyjnej. Badania empiryczne prowadzone w monografii dotyczą doświadczeń krajów postsocjalistycznych w okresie (blisko) 25 lat od rozpoczęcia transformacji w 1989 r. Hipotezą główną, którą stawiam, jest, że rozwiązania konstytucyjne, przyjęte w krajach postsocjalistycznych po 1989 r., które zwiększały wiarygodność obietnic aktorów podejmujących decyzje w zakresie reform gospodarczych przeprowadzanych przez te państwa podczas transformacji, stanowiły ramy sprzyjające realizacji tych reform. W szczególności, koncentruję uwagę na znaczeniu postanowień strukturalnych (tj. dotyczących struktury władzy), katalogów praw i wolności, jak również mechanizmów egzekwowania konstytucji. Źródłem dla przedstawionej powyżej hipotezy, która pozwoliła na uporządkowanie przedstawianych w monografii rozważań teoretycznych i empirycznych, były systematyczne badania nad powiazaniami pomiędzy regułami konstytucyjnymi a powodzeniem w zakresie 4

5 reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych, które prowadziłam przez szereg ostatnich lat 2. Skoncentrowanie raz jeszcze uwagi na powiązaniach między konstytucjami a reformami gospodarczymi w krajach postsocjalistycznymi uzasadnione jest z co najmniej kilku względów. Spojrzenie przedstawione w omawianej monografii jest nie tylko znacznie ubogacone w kilku płaszczyznach poprzez objęcie badaniem istotnie dłuższego okresu (blisko 25 lat od rozpoczęcia transformacji), nowych reguł konstytucyjnych oraz szerszych i bardziej wiarygodnych danych. Zasadniczy wkład monografii w dziedzinę nauki jaką jest ekonomia, a w szczególności w ekonomię konstytucyjną, polega na: (1) wprowadzeniu nowego podejścia empirycznego będącego odpowiedzią na szereg wspomnianych wcześniej wad dotychczasowych badań, w tym zarzuty dotyczące endogeniczności, jak również (2) wzbogacenie istniejących aktualnie ram teoretycznych i empirycznych dla analiz w tym obszarze o elementy ewolucyjnej ekonomii politycznej. ad (1). Aby uniknąć problemów endogeniczności i przyczynowości w badaniach porównawczych na relatywnie małych próbach, doszło ostatnio do wykształcenia się nowego podejścia statystycznego, zwanego metodą synthetic control. Koncentruje się ona na porównywaniu ewolucji danej zmiennej zależnej dla jednostki (np. kraju czy regionu), gdzie miała miejsce badana interwencja czy zdarzenie, z jej ewolucją dla syntetycznej zmiennej obrazującej stan kontrfaktyczny ( synthetic counterfactual syntetycznej wersji jednostki będącej przedmiotem zainteresowania, dla której dana interwencja czy zdarzenie nie miało miejsca), przy czym tę ostatnią konstruuje się na podstawie opartej na danych (nie jak dotąd, arbitralnej) procedury selekcjonowania do porównań jednostek, które najtrafniej przybliżają istotne charakterystyki jednostki poddanej interwencji. Ostatnio metodę tę z powodzeniem stosowano w szeregu badań nad konsekwencjami gospodarczymi wystąpienia takich zdarzeń o znacznej skali jak katastrofy naturalne czy konflikty polityczne, jak również w analizach koncentrujących się na efektach różnego rodzaju interwencji prawnych czy decyzji politycznych. W monografii wykorzystuję tę metodę do ponownej oceny konkluzji dotyczących roli reguł konstytucyjnych dla reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych i zestawiam uzyskane wyniki z wynikami badań prowadzonych z użyciem technik estymacji opartych na regresji. ad (2). Obok opisanego powyżej wkładu do empirycznej ekonomii konstytucyjnej i potencjalnego dalszego rozwoju teorii w tym obszarze, w monografii podejmuję także próbę wzbogacenia bezpośrednio tej ostatniej, proponując wprowadzenie do badań ekonomicznych efektów konstytucji spostrzeżeń wynikających z ewolucyjnego podejścia do polityki, a w szczególności tzw. ewolucyjnej ekonomii politycznej (ang. Evolutionary Political Economy). Podczas gdy zainteresowanie tematyką konstytucji odnaleźć można nawet w pracach prekursorów tego nurtu, takich jak Friedrich August von Hayek czy Joseph Schumpeter, ani oni ani kontynuatorzy nie wskazują jednoznacznie na zbiór czynników, które ewolucyjne podejście do badania efektów konstytucji powinno uwzględniać, co mogłoby pozwolić na uspójnienie tego ujęcia z podejściem stosowanym w ekonomii konstytucyjnej. W monografii podejmuję się uzupełnienia tej luki, jak również określenia potencjalnych kanałów wpływu tych czynników. Przeprowadzam także badania empiryczne w celu weryfikacji wstępnych przewidywań sformułowanej teorii i przedstawiam wnioski odnośnie dalszego rozwoju badań na styku ekonomii konstytucyjnej i ewolucyjnej ekonomii politycznej. Struktura monografii przedstawia się następująco. W rozdziale 1 prezentuję teoretyczną sieć zależności między regułami konstytucyjnymi a mechanizmami tworzenia polityki gospodarczej. Sięgam przy tym do zrębów programu 2 Zainicjowane w mojej wcześniejszej monografii powstałej w oparciu o rozprawę doktorską, tj. Metelska- Szaniawska (2008). 5

6 badawczego ekonomii konstytucyjnej, jak również do standardu z ostatnich lat ram teoretycznych zaproponowanych przez Perssona i Tabelliniego (2003). Omawiam też przeszkody i wyzwania, które stoją przed dalszym rozwojem takich badań, jak również kładę teoretyczne fundamenty pod badania empiryczne efektów konstytucji dla postsocjalistycznych reform gospodarczych, przedstawione w kolejnych rozdziałach. Rozdział 2 zawiera przegląd istotnych informacji o postsocjalistycznych konstytucjach, odnoszących się w szczególności do ich postanowień o systemie rządów, katalogach praw i wolności, jak również mechanizmach egzekwowania. Zarówno spojrzenie na stan prawny (de iure), jak i stan faktyczny (de facto), pokazują znaczny stopień różnorodności jeśli chodzi o te kluczowe składniki konstytucji w krajach postsocjalistycznych, co dalej odnoszę w monografii do ich powodzenia w reformowaniu gospodarek. Rozdział 3 poświęcony jest przeprowadzeniu pierwszej weryfikacji teorii leżącej u podstaw oczekiwanych zależności pomiędzy konstytucjami a reformami gospodarczymi w krajach postsocjalistycznych po 1989 r. Dokonuję tego w oparciu o model empiryczny skonstruowany wcześniej w pracach Metelska-Szaniawska (2008, 2009). W modelu regresji panelowej podejmuję się identyfikacji reguł konstytucyjnych składających się na ramy instytucjonalne sprzyjające powodzeniu postsocjalistycznych reform gospodarczych w obszarach takich jak prywatyzacja, liberalizacja, restrukturyzacja przedsiębiorstw, itp. Choć badanie to dostarcza szeregu interesujących wniosków, nie jest pozbawione wad, którym to także poświęcam część rozważań w tym rozdziale. W nawiązaniu do tych ostatnich, w rozdziale 4 wprowadzam i stosuję nowatorską metodę synthetic control w celu ponownej oceny efektów funkcjonowania określonych rozwiązań konstytucyjnych w krajach postsocjalistycznych dla ich wyników w zakresie reform gospodarczych w transformacji. Obejmuje to dwa kroki: Po pierwsze, weryfikuję czy przyjęcie konstytucji miało znaczenie dla reform gospodarczych prowadzonych w poszczególnych krajach postsocjalistycznych (a jeśli tak, to czy był to efekt pozytywny czy negatywny oraz jaka była jego skala/rozmiar). Po drugie, badam na ile te efekty zależą od rzeczywistych rozwiązań konstytucyjnych przyjętych w tych aktach prawnych. Dzięki zastosowaniu tego nowego podejścia jestem w stanie uniknąć szeregu problemów technicznych, które pojawiały się przy wcześniejszych badaniach, oraz zweryfikować prawidłowość ich konkluzji. Dodatkowo, pozwala mi to na uzyskanie wyników na poziomie poszczególnych państw postsocjalistycznych, jak również sformułować wartościowe wnioski odnośnie rzeczywistych mechanizmów i kanałów wpływu ram konstytucyjnych na reformy gospodarcze. W końcu, w rozdziale 5 wzbogacam dotychczasowe spojrzenie na rolę ram konstytucyjnych dla tworzenia i implementowania polityk wprowadzając do analizy aspekty ewolucyjne. Najpierw omawiam potencjalne teoretyczne kanały wpływu, a następnie przedstawiam dwa badania empiryczne odnoszące się do znaczenia reguł konstytucyjnych przewidujących funkcjonowanie mechanizmów demokracji bezpośredniej, jak również do problemu poparcia dla konstytucji w społeczeństwie. Uzyskane wyniki pozwalają nie tylko na pogłębienie rozumienia relacji między konstytucjami a reformami gospodarczymi towarzyszącymi postsocjalistycznej transformacji, ale mają także szerzej wkład w rozwój teorii w zakresie badań ekonomicznych efektów konstytucji. Monografię kończą konkluzje, w których odnoszę się do znaczenia uzyskanych wyników dla rozwoju empirycznej i teoretycznej ekonomii konstytucyjnej, jak również przekładam najważniejsze wnioski na potencjalne rekomendacje praktyczne. Jako że zasadniczo monografia ma za zadanie wnieść wkład do ekonomii konstytucyjnej w wymiarze empirycznym, by umożliwić wyniesienie teorii w tym obszarze na wyższy poziom generalizacji, przeprowadzone badania są źródłem wartościowych wyników i wniosków 6

7 zarówno w wymiarze empirycznym, jak i teoretycznym. Model teoretyczny, zaproponowany w rozdziale 1 na bazie istniejącej literatury z zakresu ekonomii konstytucyjnej i neoklasycznej ekonomii politycznej (ang. Political Economics) kładzie fundamenty pod podejście teoretyczne, które proponuję w monografii nazywać konstytucyjną ekonomią polityczną transformacji bądź konstytucyjną ekonomią polityczną reform. Wskazuje ono na rolę wynikających z konstytucji ograniczeń swobody decyzyjnej rządzących, jak również budowania zdolności tych ostatnich do realizowania trudnych reform, dla konstytucyjnego mechanizmu zwiększania wiarygodności zobowiązań tak by ten ostatni w sposób skuteczny wspierał proces reformowania gospodarek postsocjalistycznych. Idąc dalej, proponuję by rozważania skoncentrować na znaczeniu postanowień strukturalnych konstytucji, katalogów praw i wolności, jak również mechanizmów egzekwowania konstytucji. Przegląd konstytucji postsocjalistycznych przedstawiony w rozdziale 2 ujawnił znaczną różnorodność rozwiązań przyjętych w tych obszarach przez te kraje, zarówno w wymiarze de iure jak i de facto, co powoduje, że badanie potencjalnych powiązań między regułami konstytucyjnymi a powodzeniem postsocjalistycznych reform gospodarczych staje się jeszcze bardziej interesującym problemem badawczym. Wyniki uzyskane w trzech badaniach empirycznych przedstawionych w rozdziałach 3-5 monografii ogólnie potwierdzają znaczenie ram konstytucyjnych dla powodzenia krajów postsocjalistycznych w reformowaniu gospodarek w obszarach takich jak prywatyzacja, liberalizacja, restrukturyzacja przedsiębiorstw, polityka konkurencji i inne. Zgodnie z oczekiwaniami, rola konstytucji polega na wzmacnianiu wiarygodności obietnic aktorów politycznych, związanych z realizacją reform, wobec aktorów ekonomicznych i całości społeczeństwa. Jak można wnioskować z wyników uzyskanych dla wszystkich wariantów badania empirycznego i dla wszystkich uwzględnionych w rozważaniach krajów, kluczowym elementem tych ram konstytucyjnych jest faktyczna niezależność sądów konstytucyjnych państw postsocjalistycznych, podczas gdy niezależność tych sądów de iure nie ma znaczenia 3. Spełniając rolę ostatniego etapu w zamienianiu obietnic składanych przez decydentów politycznych w wiarygodne zobowiązania, faktyczna niezależność sądu konstytucyjnego stanowi istotne ograniczenie swobody władzy, ale jest też jednocześnie kluczowym mechanizmem pozwalającym na skuteczne egzekwowanie konstytucyjnych praw i wolności. W odniesieniu do pozostałych badanych reguł konstytucyjnych wyniki okazały się bardziej złożone, ujawniając niekiedy specyfikę dla poszczególnych państw czy grup krajów. I tak, w przypadku koncentracji władzy w państwie nie możemy mówić o generalnym efekcie negatywnym czy pozytywnym (dla wszystkich państw postsocjalistycznych). Kraje, które podjęły się integracji z Unią Europejską, czyli te, które doświadczyły silnego zewnętrznego mechanizmu zwiększającego wiarygodność zobowiązań, skorzystały na mocniejszej koncentracji władzy, natomiast dla pozostałych badanych krajów stwierdzona została zależność odwrotna. W odniesieniu do konstytucyjnych praw i wolności wyniki badań ujawniły, że one także nie były kluczowe, choć interesującym wyjątkiem w tym względzie jest istotnie pozytywna zależność między ochroną praw a reformami gospodarczymi w krajach Azji Środkowej, gdzie jednocześnie jest najwięcej miejsca na poszerzenie zakresu aktualnie obowiązujących katalogów praw i wolności i poprawienie skuteczności ich ochrony 4. W końcu, dwa inne aspekty ram konstytucyjnych w krajach postsocjalistycznych, które okazały się istotne z punktu widzenia prowadzonego tam procesu reform gospodarczych, to mechanizmy demokracji bezpośredniej (dla niektórych grup państw) oraz poparcie w społeczeństwie dla konstytucji (jako czynnik potencjalnie wzmacniający bądź osłabiający konstytucyjny 3 Wniosek ten nie dotyczy jedynie Turkmenistanu, który nie posiada sądu konstytucyjnego. 4 Wynik ten nie był jednak możliwy do potwierdzenia w badaniach z wykorzystaniem metody synthetic control ze względu na zbyt ograniczoną dostępność danych. 7

8 mechanizm zwiększania wiarygodności zobowiązań ang. constitutional committment mechanism). Podsumowując, szerzej zakrojone i zapewniające większą wiarygodność wyników ramy badań przedstawionych w monografii pozwoliły na potwierdzenie części rezultatów z wcześniej prowadzonych analiz (Metelska-Szaniawska 2008, 2009), ale są także źródłem szeregu nowych i bądź bardziej wyrafinowanych wniosków. Podczas gdy wyniki te same w sobie już dostarczają wartościowych konkluzji, traktuję je w monografii jako punkt wyjścia do dalszych rozważań, które przynoszą, wspomniany wcześniej, dwojaki wkład do rozwoju ekonomii konstytucyjnej. Wyniki szczegółowo zaprojektowanego badania empirycznego wykorzystującego nowatorską metodę synthetic control, przedstawione w rozdziale 4, pokazują, że przy uwzględnieniu potencjalnej endogeniczności reguł konstytucyjnych dla wielu z tych reguł potwierdza się ich istotne znaczenie dla sposobu podejmowania decyzji w państwie i powodzenia w postsocjalistycznych reformach gospodarczych. Są jednak także takie, dla których ta hipoteza zostaje obalona, a przynajmniej powstają co do niej znaczące wątpliwości. Przedstawione badanie ujawniło także użyteczność i skuteczność metody synthetic control dla dalszych badań w ekonomii konstytucyjnej i zbliżonych nurtach, których rozwój jest w znacznej mierze utrudniony ze względu na występowanie problemów endogeniczności i przyczynowości w badaniach empirycznych. Podczas gdy od kilku lat prowadzone są w ekonomii konstytucyjnej analizy mające na celu identyfikację determinantów zmian konstytucji, takie badania napotykają na różne wyzwania metodologiczne i techniczne, stąd trudno oczekiwać znaczących postępów w tym zakresie w krótkim czasie. A więc to, co ma do zaoferowania zastosowanie metody synthetic control w badaniach ekonomicznych efektów konstytucji, tj. możliwość uniknięcia problemów endogeniczności i przyczynowości, a co za tym idzie bardziej wiarygodne wyniki empiryczne, niesie ze sobą szczególną wartość dla badaczy w tym obszarze. Drugi dodatkowy wkład monografii w badania ekonomiczne nad konstytucjami polegał na wprowadzeniu do teorii w tym zakresie elementów podejścia ewolucyjnego do polityki. W pierwszym badaniu empirycznym tego rodzaju, zawartym w rozdziale 5 monografii, udało się pokazać, że dotychczasowe podejście ekonomii konstytucyjnej pomija szereg istotnych aspektów współzależności konstytucje-gospodarka i należałoby je rozszerzyć o elementy inspirowane podejściem ewolucyjnym. Wnioski z badań przeprowadzonych w monografii dla krajów postsocjalistycznych Europy i Azji mają zarówno wymiar praktyczny, jak i stanowią wartość dodaną dla rozwoju teorii. Jeśli chodzi o te pierwsze, wskazują one na możliwe do podjęcia działania na poziomie konstytucyjnym, gdyby dany kraj postsocjalistyczny chciał zwiększyć skuteczność reformowania gospodarki bądź, szerzej, realizowania polityki gospodarczej. Rozważając, dla ilustracji, przypadek Polski, której konstytucja z 1997 r. osiągnęła już wiek 19 lat (tj. średni wiek przeżycia konstytucji w skali globalnej zob. Elkins et al. 2009), uzyskane w monografii wyniki wskazują, że o ile zwiększanie koncentracji władzy (czy to w wyniku zmiany konstytucji czy zmiany w faktycznym podziale władz pomiędzy partie polityczne po wyborach) nie stanowił tu zagrożenia dla skuteczności reformowania gospodarki (wręcz odwrotnie, efekt ten był korzystny), nie do przecenienia jest w tym kraju rola sądownictwa konstytucyjnego, a w szczególności jego niezależność. Stąd działań, które mogłyby podważać tę niezależność, jak w przypadku ostatniego kryzysu konstytucyjnego, należy unikać. Ważne jest także by pamiętać, że same zmiany de iure mogą być niewystarczające by wywrzeć (czy to pozytywny czy negatywny) efekt; to niezależność sądu konstytucyjnego de facto ma znaczenie dla gospodarki. Wyniki uzyskane w przeprowadzonych w monografii badaniach dla krajów postsocjalistycznych mogą także wzbogacić teorie zmierzające do wyjaśniania procesu 8

9 reform gospodarczych, a w szczególności dotyczące roli czynników politycznych i instytucjonalnych w tym zakresie. Jak już wspomniałam, model wyjaśniający rolę konstytucji dla procesu postsocjalistycznych reform gospodarczych, skonstruowany w monografii, można uznać za fundament teoretyczny dla konstytucyjnej ekonomii politycznej reform, czy konstytucyjnej ekonomii politycznej transformacji. Wskazując które reguły konstytucyjne mają znaczenie, jak również na wzajemnie powiązane kanały wpływu tych reguł na powodzenie w reformowaniu gospodarek, omawiana monografia wzbogaciła ekonomicznopolityczno-instytucjonalny obraz postsocjalistycznej transformacji w 25 lat od jej rozpoczęcia. Bibliografia: Ahrens J. (2007), Governance in the process of economic transformation, w: Jovanovic M., Dalgon L., Seliger B. (eds.), System Transformation in Comparative Perspective. Affinity and Diversity in Institutional, Structural and Cultural Patterns, Münster: LITVerlag. Ahrens J., Meurers M. (2001). Institutions, Governance, and Economic Performance in Post-Socialist Countries: A Conceptual and Empirical Approach, maszynopis niepublikowany. Buchanan J.M. (1987), Constitutional Economics, w: Eatwell J., Milgate M., Newman P. (eds.), The New Palgrave A Dictionary of Economics, London/Basingstoke: MacMillian. Elkins Z., Ginsburg T., Melton J. (2009), The Endurance of National Constitutions, New York: Cambridge University Press. Elster J. (1991), Constitutionalism in Eastern Europe: An Introduction, The University of Chicago Law Review, 58(2), str Hellman J.S. (1997), Constitutions and Economic Reform in Post-Communist Countries, w: Pistor K., Sachs J.D. (eds.), The Rule of Law and Economic Reform in Russia, Boulder: Westview Press, str Metelska-Szaniawska K. (2009), Constitutions and economic reforms in transition: an empirical study, Constitutional Political Economy, 20(1), str Metelska-Szaniawska K. (2008), Konstytucyjne czynniki reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. North D.C. (1990), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, New York: Cambridge University Press. Persson T., Tabellini G. (2003), The Economic Effects of Constitutions, Cambridge: The MIT Press. Voigt S. (2011), Positive Constitutional Economics II A Survey of Recent Developments, Public Choice, 146(1-2), str Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych 4.1. Problematyka badawcza Moje zainteresowania naukowo-badawcze koncentrują się wokół problemów na pograniczu ekonomii, prawa i politologii, wpisując się przede wszystkim w ramy nowatorskiego programu badawczego, zapoczątkowanego w Stanach Zjednoczonych w latach 50./60. XX wieku, zwanego ekonomią konstytucyjną. Zajmuje się on analizą wyboru i skutków funkcjonowania reguł prawno-instytucjonalno-konstytucyjnych, w ramach których działają aktorzy ekonomiczni i polityczni. Znaczenie tego programu badawczego rośnie od czasu przyznania nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii jego twórcy Jamesowi M. Buchananowi. Systematyczne badania w tym zakresie w Polsce rozpoczęły moje pierwsze prace publikowane na przestrzeni ostatnich 10 lat. Drugim obszarem mojej aktywności naukowo-badawczej jest w ostatnich latach ekonomiczna analiza prawa (Law and Economics). Częściowo te obszary zazębiają się. 9

10 W ramach ekonomii konstytucyjnej wśród najważniejszych moich prac można wskazać na następujące (w kolejności chronologicznej) 5 : [1] Metelska-Szaniawska Katarzyna, "Constitutions and Economic Reforms in Transition: An Empirical Study", Constitutional Political Economy 1, 2009; str [2] Metelska-Szaniawska Katarzyna, "Ekonomia konstytucyjna - ekonomia polityczna ładu gospodarczego", w: Wilkin, J. (red.), Teoria wyboru publicznego. Główne nurty i zastosowania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2012; str [3] Metelska-Szaniawska Katarzyna, "Ekonomiczna teoria władzy", w: Wilkin, J. (red.), Teoria wyboru publicznego. Główne nurty i zastosowania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2012; str [4] Metelska-Szaniawska Katarzyna, "Good governance w krajach postsocjalistycznych", w: Wilkin, J. (red.), ''Jakość rządzenia w Polsce. Jak ją badać, monitorować i poprawiać?', Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2013; str [5] Metelska-Szaniawska Katarzyna, Fałkowski Jan, "Przyczyny ustanawiania i stabilność konstytucji - spojrzenie z perspektywy ekonomicznej". Gospodarka Narodowa 3(277), 2015, str [6] Metelska-Szaniawska Katarzyna, "Niezależność sądownictwa - czy tego potrzebuje gospodarka? Przypadek krajów postsocjalistycznych", w: B. Banasik, R. Sobiecki (red.), Wymiar sprawiedliwości w dobie oczekiwań społecznych. Część II - Zarządzanie i ekonomia, Warszawa: C. H. Beck, 2016, str [7] Metelska-Szaniawska Katarzyna, Post-Socialist Constitutions: The De Jure - De Facto Gap, Its Effects and Determinants, WNE UW Working Paper 21(212), 2016 (artykuł złożony do publikacji w Public Choice, w recenzji). Praca [1] stanowiła pierwszą próbę powiązania konstytucji i sfery gospodarczej z punktu widzenia podejścia ekonomii konstytucyjnej w konkretnym zastosowaniu do reform gospodarczych w krajach post-socjalistycznych. Przeprowadzone tu badania (jak i opublikowana wcześniej w wersji książkowej moja rozprawa doktorska 7 ) stały się przyczynkiem i impulsem do dalszych moich badań nad tą tematyką (w wymiarze teoretycznym i empirycznym), które ostatecznie doprowadziły do wydania monografii pt. Economic Effects of Post-Socialist Constitutions 25 Years from the Outset of Transition. The Constitutional Political Economy Approach stanowiącej moje osiągnięcie naukowe będące podstawą ubiegania się o stopień doktora habilitowanego. W tej pierwszej próbie przedstawione zostało badanie empiryczne związków kilku charakterystyk konstytucyjnych państw postsocjalistycznych z powodzeniem ich reform gospodarczych w transformacji, wykorzystujące narzędzia ekonometrycznej analizy panelowej. Najważniejszym wynikiem prowadzonych estymacji było wstępne potwierdzenie znaczenia czynników konstytucyjnych dla reformowania tych gospodarek, w szczególności negatywnej roli koncentracji władzy 5 Kopie wszystkich prac z poniższej listy znajdują się w załączniku nr 6 do Wniosku. 6 Mój wkład w powstanie tej pracy polegał na sformułowaniu problemu badawczego, przygotowaniu przeglądu literatury, argumentacji i wniosków oraz na przygotowaniu tekstu. Mój udział procentowy szacuję na 50%. 7 Metelska-Szaniawska Katarzyna, Konstytucyjne czynniki reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych. Studium empiryczne, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

11 w państwie, jak również pozytywnej roli faktycznej ochrony konstytucyjnych praw i wolności oraz stopnia formalnej niezależności sądownictwa. Wartościowym uzupełnieniem tych ogólnych wniosków było stwierdzenie niejednolitego wpływu konstytucji na reformy w różnych grupach państw (m.in. grupie państw, które przystąpiły do Unii Europejskiej pod koniec swojego procesu transformacji, czy dla byłych republik radzieckich w Azji Środkowej), jak również w różnych okresach transformacji (u jej zarania i w latach późniejszych), jak i dla różnych rodzajów reform (np. dla reform pierwszej i drugiej generacji). Badanie to, choć dostarczyło interesujących wniosków, miało charakter stricte empiryczny (bez rozbudowanych podstaw teoretycznych), a zastosowane techniki analizy ekonometrycznej pozostawiały szereg wątpliwości, zwłaszcza jeśli chodzi o problem endogeniczności w badaniu rozwiązany jedynie w niewielkim stopniu. Dopiero badania prowadzone przeze mnie w kolejnych latach (i przedstawione w osiągnięciu habilitacyjnym) pozwoliły na uzupełnienie tych luk i przeniesienie teorii w tym zakresie na wyższy poziom generalizacji. Tym niemniej już ta pierwsza próba została uznana za nowatorską i doceniona na forum międzynarodowym, czego odzwierciedleniem była publikacja w najważniejszym czasopiśmie naukowym z zakresu ekonomii konstytucyjnej Constitutional Political Economy, oraz prestiżowa nagroda jaką uzyskałam za tę publikację Prof. Oded Stark s Award for Excellence in Publishing. Prace [2] i [3] poświęcone zostały przeglądowi najważniejszych zagadnień z zakresu ekonomicznego podejścia do konstytucji poruszanych dotychczas w literaturze, zwłaszcza teoretycznej, i ich uporządkowaniu. W przypadku obu prac rozważania teoretyczne uzupełniają przykłady badań empirycznych oraz wskazanie luk i niedoskonałości dotychczasowego stanu badań w tych obszarach. Pierwsza z nich przedstawia podstawy metodologiczne ekonomii konstytucyjnej, omawia szczegółowo jej dwa zasadnicze nurty normatywny i pozytywny oraz wskazuje miejsce tego programu badawczego w ekonomii, zwłaszcza względem teorii wyboru publicznego i ekonomicznej analizy prawa. W ramach nurtu normatywnego szczególna uwaga poświęcona jest koncepcjom dwuetapowego procesu politycznego oraz kontraktu konstytucyjnego Jamesa M. Buchanana, jak również zagadnieniom spontanicznego porządku i organizacji ograniczonego państwa według Friedricha Augusta von Hayeka. Natomiast w przypadku nurtu pozytywnego rozważania dotyczą analizy procesu powstawania i modyfikowania reguł konstytucyjnych, jak i efektów tych reguł. Ilustracje konkretnych badań odnoszą się do konstytucji dla Europy, roli Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, czy projektowania konstytucji w krajach post-socjalistycznych. Praca [3] skoncentrowana jest natomiast na szczegółowych zagadnieniach dotyczących ekonomicznego podejścia do optymalnej struktury władzy w państwie zasady podziału władz oraz poszczególnych gałęzi władzy, w tym sądownictwa. Ekonomiczna analiza władzy ustawodawczej zajmuje się przede wszystkim odpowiadaniem na pytanie, w jaki sposób różne możliwości organizacji legislatywy mogą wpływać na realizację jej prawodawczej funkcji. Rozważania dotyczą zarówno optymalnego doboru wielkości legislatywy, jak i zasad wyboru jej członków oraz liczby izb, z których powinna się składać. W przypadku badań nad optymalną organizacją funkcjonowania władzy wykonawczej szczególna rola przypada ekonomicznej teorii biurokracji. Ekonomiczna teoria władzy sądowniczej podejmuje m.in. tematykę motywacji sędziów, problemu organizacji sądownictwa, miejsca władzy sądowniczej w podziale władz, czy koncepcji sądownictwa prywatnego. Przywoływane i omawiane ilustracje dotyczą znaczenia reguł wyborczych dla wyników wyborów oraz badań efektywności sądownictwa. Ekonomiczna teoria poszczególnych władz w państwie pozwala na przeprowadzenie wnikliwej i systematycznej analizy konsekwencji wprowadzenia określonych zasad dotyczących systemu 11

12 sprawowania władzy. Ponieważ są one określane dla poszczególnych krajów w ich konstytucjach, teorię tę uznaje się za część ekonomii konstytucyjnej. Taka analiza pozwala stwierdzić między innymi, że podział władz prowadzi do zmniejszenia aktywności legislacyjnej w państwie i do uprzywilejowania w tym zakresie status quo. Model przetargowy podziału władz wskazuje dalej, że na uchwalenie i wcielenie w życie mają szansę tylko ustawy przewidujące rozwiązania, o których są skłonni dyskutować przedstawiciele władzy zarówno ustawodawczej, jak i wykonawczej, jeżeli przy tym nie mogą oni uzgodnić lepszej alternatywy. Ostateczny kształt nowej regulacji prawnej zależy od relatywnej siły przetargowej obu stron. Swoboda interpretacyjna władzy sądowniczej jest natomiast ograniczona do zestawu regulacji prawnych stanowiących rozwiązania efektywne w sensie Pareta dla pozostałych władz. Faktyczna swoboda zależy więc również od konkretnej struktury podziału władz przyjętej w danym państwie oraz od stopnia fragmentacji politycznej. Wnioski dostarczone przez analizę ekonomiczną podziału władz stanowią potwierdzenie wkładu tej zasady w budowę dobrego systemu rządów w państwie. W pracy [4] wracam do analizy sytuacji w krajach post-socjalistycznych przez pryzmat ekonomii konstytucyjnej koncentrując swoją uwagę, w szczególności, na konceptualizacji i realizacji zasad dobrego rządzenia w tych państwach. Koncepcja dobrego rządzenia (good governance) zyskała szczególny rozgłos w latach w związku z działalnością organizacji międzynarodowych takich jak Bank Światowy czy Organizacja Narodów Zjednoczonych. Stopień, w jakim dany kraj rozwijający się realizował postulaty tej koncepcji, zaczął mieć szczególne znaczenie dla decyzji w zakresie udzielenia mu pomocy przez społeczność międzynarodową. W zbliżonym okresie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i byłych republikach radzieckich nastąpił upadek systemu socjalistycznego/komunistycznego oznaczający jednoczesne szeroko-zakrojone zmiany w porządkach politycznych, ekonomicznych i prawno-konstytucyjnych. Koncepcja good governance nie otrzymała jednak w badaniach dotyczących tych procesów tak wiele uwagi, jak można by było oczekiwać, biorąc pod uwagę gigantyczny naturalny eksperyment 8, jakim była transformacja w odniesieniu do sposobu rządzenia państwem. W pracy [4] przedstawiam koncepcje teoretyczne i wyniki badań empirycznych dotyczących governance (i good governance) w krajach postsocjalistycznych (przez governance rozumiane jest w tym tekście rządzenie państwem, co bywa także nazywane w literaturze public governance, w odróżnieniu od private governance pojęcia odnoszącego się do ładu korporacyjnego w państwie), poświęcając szczególną uwagę ramom konstytucyjno-prawnym tam ustanowionym i ich wpływowi na proces transformacji w sferze gospodarczej. W świetle kompleksowości interakcji aktorów prywatnych i publicznych, zarówno w poszczególnych państwach jak i w skali globalnej, konieczne staje się wyzwalanie właściwych bodźców do pożądanych zachowań, a nie wskazywanie dokładnych form zachowania, gdyż to drugie nie jest na szerszą skalę możliwe (także ze względu na ograniczenia kognitywne). Tu właśnie należy upatrywać szczególnie ważnej roli ram konstytucyjno-instytucjonalno-prawnych dla dobrego rządzenia państwem. Prowadzone w tekście rozważania podsumowuje sformułowanie modelu rekomendowanej struktury rządzenia dla krajów postsocjalistycznych i jej wpływu na gospodarkę. W modelu tym cechy prorynkowej struktury rządzenia, takie jak odpowiedzialność, przewidywalność, partycypacja i przejrzystość, charakteryzują trzy filary struktury rządzenia odnoszące się do siły i zdolności 8 Elster J. (1991), Constitutionalism in Eastern Europe: An Introduction, The University of Chicago Law Review, 58(2), str

13 państwa, ograniczeń jego władzy i instytucji (reguł) rynkowych, a te filary określają siłę mechanizmu wiarygodnego zobowiązywania się państwa (credible committment mechanism), który dalej przekłada się na skuteczność reformowania post-socjalistycznych gospodarek i ich wyniki gospodarcze. By poznać konkretne rekomendacje praktyczne dla poszczególnych krajów postsocjalistycznych, w tym Polski, należy funkcjonujące tam rozwiązania w zakresie rządzenia państwem zestawić z przedstawioną w modelu strukturą i na tej podstawie poszukiwać deficytów i ułomności, które wymagają podjęcia działań zwłaszcza przez aktorów mogących wpłynąć na kształtowanie ładu konstytucyjnego w tych państwach. W tekście zaznaczam, że należy także zwrócić uwagę na problem egzekwowania tych reguł, a więc na znaczenie realizacji zasady praworządności w państwach przechodzących transformację, a zwłaszcza tych aspektów tej zasady, które mają kluczowe znaczenie przy ustanawianiu i podtrzymywaniu ram konstytucyjnych dobrego rządzenia. Na poziomie konstytucyjnym dla skutecznego działania mechanizmu zobowiązywania się państwa w obliczu wyzwań gospodarczych transformacji znaczenie ma przede wszystkim niezależność (formalna i faktyczna) sądownictwa konstytucyjnego. Z perspektywy roli governance dla poprawy koordynacji w sektorze prywatnym ważne jest także funkcjonowanie sądownictwa powszechnego, a w szczególności gospodarczego, którego efektywność ekonomiści ostatnio także coraz częściej badają. Choć proces transformacji w wielu krajach postsocjalistycznych (przede wszystkim tych, które przystąpiły do Unii Europejskiej) uznaje się za zakończony, wyzwaniem pozostaje bowiem wciąż nierzadko zwiększenie praworządności w tych krajach. W pracy [5], w odpowiedzi na jedną z najistotniejszych luk w badaniach nad ekonomią konstytucyjną zidentyfikowaną w skali międzynarodowej 9, wraz z Janem Fałkowskim podejmujemy szerzej tematykę czynników wyjaśniających tworzenie i stabilność konstytucji. Na wejściu argumentujemy, że o ile w zakresie badań efektów konstytucji ekonomiści mogą się już pochwalić pokaźną listą osiągnięć 10, o tyle w odniesieniu do determinantów określonych rozwiązań konstytucyjnych i ich zmian literatura ekonomiczna jest znacznie bardziej ograniczona i nieuporządkowana, a w skali krajowej właściwie nie istnieje. Artykuł [5] powstał w reakcji na te niedoskonałości literatury i jako częściowe wypełnienie zidentyfikowanej luki. Wskazuje on najważniejsze wątki z powstałej na przestrzeni ostatnich lat literatury międzynarodowej wyjaśniającej powody ustanawiania konstytucji, ich trwania i zmian oraz dokonuje powiązania tych rozważań z zagadnieniami dotyczącymi wpływu konstytucji na gospodarkę. Zaprezentowana dyskusja czerpie przede wszystkim z osiągnięć ekonomii konstytucyjnej, nowej ekonomii politycznej i ekonomicznej analizy prawa, sięgając m.in. do wytłumaczeń nawiązujących do teorii praw własności, teorii grup interesu, czy analiz rozkładu siły politycznej pomiędzy różne grupy w społeczeństwie. Przedstawione rozważania pozwalają zidentyfikować podstawowe czynniki kształtujące proces ustanawiania reguł konstytucyjnych oraz ich trwałość, naświetlając jednocześnie cztery kanały, poprzez które konstytucja może wpływać na gospodarkę. W tym kontekście, naszą uwagę koncentrujemy na: (1) znaczeniu, jakie konstytucja ma dla wzmacniania wiarygodności obietnic składanych przez elity polityczne; (2) roli jaką odgrywa ona przy zwiększaniu stabilności politycznej w państwie; (3) działalności grup interesu czerpiących wymierne korzyści z konkretnych zapisów konstytucyjnych; oraz na (4) kosztach transakcyjnych, które różni aktorzy społeczni 9 Zob. m. in. Voigt S. (2011), Empirical Constitutional Economics: Onward and Upward?, Journal of Economic Behavior & Organization, 80(2), str Zob. m. in. przegląd: Voigt S. (2011), Positive Constitutional Economics II A Survey of Recent Developments, Public Choice, 146(1-2), str

14 ponoszą, czy to z konieczności dostosowania się do obowiązujących reguł czy też z chęci ich obejścia. Sformułowane w artykule wnioski mogą stanowić podstawę do dalszych badań poświęconych, np. potencjalnej substytucyjności bądź komplementarności pomiędzy niektórymi regułami konstytucyjnymi, jak i tych koncentrujących się na problemie endogenizacji konstytucji. Biorąc pod uwagę szczególnie istotne znaczenie mechanizmów egzekwowania konstytucji dla funkcjonowania gospodarki wskazywane w kilku z wcześniej przywoływanych tekstów, praca [6] jest pogłębionym studium znaczenia niezależności sądownictwa konstytucyjnego dla gospodarek krajów post-socjalistycznych. Potrzeba takich szczegółowych rozważań podyktowana jest także wynikami uzyskanymi w mojej monografii habilitacyjnej pt. Economic Effects of Post-Socialist Constitutions 25 Years from the Outset of Transition. The Constitutional Political Economy Approach, zgodnie z którymi to właśnie ten aspekt ram konstytucyjnych dla funkcjonowania gospodarek w tych państwach miał szczególne znaczenie dla powodzenia ich transformacji. Nawiązując do wcześniej prowadzonych badań, które wskazywały na istotną pozytywną zależność między stopniem niezależności sądownictwa konstytucyjnego a powodzeniem w reformowaniu gospodarek krajów post-socjalistycznych, zwłaszcza w przypadku faktycznej niezależności, w tym tekście rozszerzam jednak i istotnie uszczegółowiam zakres analizy podejmując się weryfikacji znaczenia dla gospodarki poszczególnych aspektów niezależności w obu wymiarach formalnym i faktycznym. Początkowe części pracy [6] poświęcam omówieniu podstaw teoretycznych dla poszukiwania związku między stopniem niezależności sądownictwa (konstytucyjnego) a decyzjami w zakresie polityki i funkcjonowania gospodarki, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki krajów postsocjalistycznych, jak również przedstawieniu stosowanych mierników stopnia tej niezależności, zarówno w wymiarze formalnym (de iure), jak i faktycznym (de facto). Następnie, na podstawie przeprowadzonych badań ekonometrycznych wykorzystujących narzędzia regresji panelowej, estymacji systemów równań i nowatorskiej metody synthetic control potwierdzam ogólne znaczenie stopnia niezależności sądownictwa dla reformowania gospodarek post-socjalistycznych i argumentuję, że szczególną rolę odegrały w tym zakresie przede wszystkim reguły formalne dotyczące długości kadencji sędziów oraz aspekty finansowe faktycznego funkcjonowania sądów konstytucyjnych w tych państwach rzeczywista dynamika uposażeń sędziowskich i budżetu sądów. Uzyskane wyniki są zarówno źródłem do sformułowania nowych wniosków dla celów debaty naukowej (według wiedzy habilitantki po raz pierwszy w literaturze badaniu empirycznemu poddane są efekty cząstkowych aspektów wskaźników niezależności sądownictwa dla reform gospodarczych), jak i mogą stanowić bardziej wyrafinowane podstawy dla rekomendacji praktycznych, zwłaszcza w odniesieniu do formalnych uregulowań prawnych określających pozycję i działanie sądów konstytucyjnych. W tym ostatnim kontekście pozwalają się także odnieść, do pewnego stopnia, do kryzysu konstytucyjnego w Polsce, który rozpoczął się w drugiej połowie 2015 r. Polska, wraz z Łotwą i Ukrainą, legitymuje się najniższą w grupie badanych państw wartością wskaźnika cząstkowego odpowiadającego gwarancjom niezależności sądownictwa (konstytucyjnego) ustanowionym w konstytucji, co uświadamia także, że warto podjąć rozważania na temat potrzeby zmian w tym zakresie w przyszłości. W końcu w pracy [7] podejmuję szczegółowo tematykę problemu luki między tekstem a praktyką konstytucyjną w krajach postsocjalistycznych i jej efektów. O ile nie ma już wątpliwości wśród badaczy, że niektóre charakterystyki konstytucyjne państw mają znaczenie dla różnych aspektów funkcjonowania gospodarki, a w szczególności istotne są w tym zakresie 14

15 faktycznie funkcjonujące reguły konstytucyjne (reguły de facto), literatura zasadniczo milczy na temat przyczyn powstawania luki między zapisami formalnymi konstytucji (regułami de iure) a ich realizacją faktyczną (regułami de facto) oraz efektami istnienia tej luki. To samo można powiedzieć o wcześniejszych moich badaniach dotyczących znaczenia konstytucji dla reformowania gospodarek w krajach post-socjalistycznych. Celem pracy [7] jest uzupełnienie tych istotnych braków w literaturze poprzez zbadanie luki konstytucyjnej de iure de facto (de jure de facto constitutional gap) w państwach post-socjalistycznych skutków jej istnienia oraz determinantów jej rozmiarów i ewolucji. Pierwszym krokiem jest konceptualizacja luki (jako odnoszącej się do różnic między formalną a faktyczną ochroną konstytucyjnych praw i wolności w krajach postsocjalistycznych), a kolejnym jej operacjonalizacja i pomiar. Następnie wykorzystując szereg technik analizy ekonometrycznej (regresję panelową, systemy równań jednoczesnych oraz metodę synthetic control) dowodzę, że rozmiar tej luki ma znaczenie z punktu widzenia funkcjonowania gospodarki, jako że odbieganie praktyki konstytucyjnej od litery prawa (non-compliance) obniża skuteczność konstytucyjnego mechanizmu wiarygodnego zobowiązywania się rządzących wobec obywateli (constitutional commitment mechanism). Wiedząc, że rozmiar luki ma znaczenie, podejmuję kolejny krok badawczy polegający na poszukiwaniu czynników wyjaśniających jej powstawania. Wśród tych, które istotnie wpływają na jej rozmiar w krajach post-socjalistycznych moje badania ekonometryczne wskazują przede wszystkim na stopień demokratyzacji (jak również, prawdopodobnie, stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego), występowanie konfliktów politycznych oraz takie charakterystyki samych konstytucji jak ich wiek czy stopień wszechstronności ich postanowień. Różne zestawy czynników okazały się przy tym istotne dla rozmiarów luki i tzw. constitutional underperformance w przypadku różnych kategorii konstytucyjnych praw i wolności. Uzyskane wyniki w odniesieniu do krajów post-socjalistycznych pozwalają potwierdzić występowanie dwóch przeciwstawnych efektów w odniesieniu do ewolucji luki konstytucyjnej de iure de facto w tych krajach: efektu starzenia się konstytucji (wzrost luki wraz z upływem czasu od przyjęcia konstytucji) oraz efektu wynikającego z roli konstytucji jako swoistych planów działania (blueprint), co ukazuje w badaniu znaczenie rozmiarów luki w chwili przyjęcia konstytucji dla jej dalszej ewolucji. Dodatkowo, uzyskane wyniki wskazują, że skuteczność wspomnianych planów działania zależy od stopnia wszechstronności konstytucji de iure, co oznacza, że kraje projektując zapisy konstytucyjne w zakresie ochrony praw i wolności mogą wpaść w pułapkę nadmiernie rozbuchanych obietnic. Praca ta stanowi wkład do badań z zakresu ekonomii konstytucyjnej w skali międzynarodowej, ale także jako że luka konstytucyjna de iure de facto okazuje się mieć znaczenie dla powodzenia reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych, jej determinanty można też postrzegać jako pośrednie czynniki reform i w tym sensie praca może mieć także znaczenie dla literatury wyjaśniającej polityczne i instytucjonalne czynniki sukcesów postsocjalistycznej transformacji gospodarczej. Omawiana praca była przyjmowana i prezentowana, w kolejnych wersjach, na kilku ważnych międzynarodowych konferencjach z zakresu teorii wyboru publicznego (m.in. dorocznej konferencji amerykańskiego Public Choice Society w Fort Lauderdale w marcu 2016 r. oraz dorocznej konferencji European Public Choice Society we Freiburgu w kwietniu 2016 r.). Aktualnie jej ostateczna wersja oczekuje od kilku miesięcy na recenzje w redakcji czasopisma o najwyższej renomie międzynarodowej w obszarze teorii wyboru publicznego Public Choice (IF = 0.900, 30 pkt MNiSW), a w wersji working paper została już opublikowana. 15