Test ukrytych skojarzeń (Implicit Association Test) narzędzia

Transkrypt

1 SANDRA SKRZEK Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Test ukrytych skojarzeń (Implicit Association Test) konstrukcja i zastosowanie narzędzia 323

2 Recenzja Recenzent: dr Jan Cieciuch Test ukrytych skojarzeń ma w psychologii swoich zwolenników i przeciwników. Z całą pewnością jest jednak propozycją oryginalną, interesującą i choć już nie pierwszej młodości, to ciągle intrygującą nowe pokolenia psychologów. Recenzowany tekst jest przykładem takiego zainteresowania najmłodszego, bo studenckiego pokolenia badaczy. Autorka w zwięzły sposób przedstawia założenia i kształt IAT oraz przebieg badania. Jest to zasadniczo przegląd literatury już istniejącej, ale skomponowany dość zgrabnie, dzięki czemu może być pierwszym wprowadzającym tekstem w tę problematykę dla kolejnych zainteresowanych. Na korzyść tekstu przemawia szereg drobnych, technicznych szczegółów, które mogą ułatwić badanie, analizy i interpretacje, jak chociażby adresy www z syntaksem lub rozsiane w tekście podpowiedzi, jak prowadzić badanie, jak ustrzec się błędów. Widać, że Autorka zna IAT nie tylko z literatury, ale z własnym z nim zmagań. Tekst warto opublikować w zbiorze studenckim, jako pierwsze wprowadzenie do tej tematyki. 324

3 Streszczenie Współczesna psychologia wciąż szuka narzędzi, które umożliwią dokładne, bardziej precyzyjne i wszechstronne poznanie człowieka. Obecnie upowszechnionymi i bardzo często stosowanymi narzędziami w psychologii są różnego rodzaju kwestionariusze. Większość z nich oparta jest jednak na samoopisie, a od osoby badanej wymaga dużego wglądu w siebie, dobrej pamięci czy introspekcji, a często są to pomiary mocno obarczone aprobatą społeczną. Bezpośredni pomiar czyli pytanie wprost, np. o stosunek do obiektu, ma uzasadnienie tylko w przypadku, gdy jest on świadomy lub gdy osoba badana nie ma oporów przed ujawnianiem go. Dlatego rodzi się pytanie, co zrobić ze zmiennymi, które mają charakter nieuświadomiony? Jedną z takich zmiennych jest utajona postawa (implicit attitude). Termin zdefiniowany jest jako rejestr przeszłego, introspekcyjnie niezidentyfikowanego (lub zidentyfikowanego błędnie) doświadczenia, który wpływa na pozytywne (lub negatywne) myśli, uczucia lub działania wobec społecznych obiektów (Greenwald, Banaji, 1995). W latach 70. i 80. zaczęły upowszechniać się metody pomiaru pośredniego (implicitt). Jednak były to metody, głównie oparte na rozmaitych formach zjawiska poprzedzania (priming; Maliszewski, 2005). Niewątpliwie stały się punktem wyjścia do opracowania metody badania postaw utajonych Test utajonych skojarzeń (Implicit Association Test, IAT; Greenwald i in., 1998). Celem poniższego tekstu jest przybliżenie wymienionego narzędzia, przedstawienie warunków i przebiegu badania. Słowa kluczowe: utajona postawa, jawna postawa, Test Ukrytych Skojarzeń (Implicit Association Test), reakcje automatyczne, chwilowa dyspozycja 325

4 IAT to narzędzie, u którego podstaw leży teoria postaw. Według definicji podawanej w słowniku psychologicznym (Siuta, 2006), postawa posiada dwie główne własności: wartość i natężenie. Oznacza to, że postawa może być pozytywna lub negatywna, oraz być silna bądź słaba. Wartość postawy ma wpływ na działania dążące (postawa pozytywna) bądź unikające (postawa negatywna). Natomiast natężenie ma decydować o skłonności do jej zmiany. Teoria postaw zakłada również występowanie dualizmu w tym zakresie. Zatem postawy dzieli się na dwa rodzaje: utajone i jawne, a podmiot może posiadać je obie jednocześnie i dodatkowo mogą one być odmienne, nie tworząc konfliktu (Greenwald, Banaji, 1996). Postawa jawna prawdopodobnie powstaje inaczej niż utajona. Do jej ukształtowania potrzebne jest zaangażowanie poznawcze i głęboka analiza racjonalnych argumentów. Łatwiej podlega kontroli i aktywizowana jest wolicjonalnie. Bardzo często też jej źródło jest uświadomione i dobrze pamiętane (Maison, 2004). IAT to narzędzie służące do pomiaru utajonej postawy. Termin ten ma swoje źródło w utajonym poznaniu. Mamy z nim do czynienia, gdy w pamięci zarejestrowało się wydarzenie, którego konsekwencją jest utworzenie konstruktu psychologicznego przekonania, którego sobie nie uświadamiamy, a ma ono wpływ na nasze zachowane. Owo przekonanie może przejawiać się w wielu sferach życia społecznego, takich jak postawy, stereotypy, uprzedzenia, sądy, ale również w myśleniu o samym sobie (Greenwald, Banaji, 1996). Ukształtowana w ten sposób utajona postawa ma zazwyczaj charakter automatyczny i podmiot nie ma na nią wpływu. Taki pogląd na utajoną postawę jest stosunkowo młody, bo ukształtował się dopiero w latach 90. XX wieku i znacznie różni się od tego z lat 30. Wtedy uważano, że ma ona charakter w pełni uświadomiony (Allport, 1954; Murphy, Zając, 1994). Nowe spojrzenie na postawę utajoną wymagało innego podejścia metodologicznego. Nie można było już dokonywać jej pomiaru za pomocą kwestionariuszy opartych na samoopisie. W związku z tym zaczęły upowszechniać się metody pośredniego pomiaru. Pierwsze z nich oparte były na zjawisku poprzedzania, gdzie wzbudzało się powstanie postawy utajonej, do tych narzędzi było jednak wiele zastrzeżeń. I tak w 1994 roku zostały przeprowadzone pierwsze badania z zastosowaniem IAT (Implicit Association Test) Testu utajonych skojarzeń (Greenwald, 2001). Metoda IAT przebieg i warunki badania Test utajonych skojarzeń (IAT) jest narzędziem mierzącym utajoną postawę na podstawie czasu reakcji na bodziec. Głównie realizowany jest w programie kom- 326

5 puterowym Inquisit. Badanie przeprowadza się indywidualnie, przy samodzielnym stanowisku komputerowym. Warunki badania należy wcześniej dobrze zaplanować. Respondent musi mieć ciszę i dobre warunki do koncentracji. Program mierzy reakcję w milisekundach, dlatego nawet najmniejszy hałas, może rozproszyć badanego, a tym samym zakłócić badanie. Należy też sprawdzić, czy w pomieszczeniu, w którym będzie odbywać się badanie, jest dobre oświetlenie i czy nic nie ogranicza przejrzystości obrazu, np. czy nie odbija się w nim światło słoneczne. Jeśli badanie odbywa się na komputerze przenośnym, należy indywidualnie dostosować nachylenie ekranu. Trzeba również sprawdzić, czy badany ma dobry dostęp do klawiatury. Nie zawsze, konstruując badania przy wykorzystaniu IAT, bada się postawę jawną. Jeśli jednak plan badawczy zakłada porównanie postawy jawnej i ukrytej, warto zastanowić się nad kolejnością pomiarów. Greenwald jasno nie podaje, który pomiar powinien być pierwszy, ale informuje, że są argumenty przemawiające za konkretną kolejnością. Jak pisze (Kim, Greenwald, za: Maison, 2004), respondent nie ma możliwości bezpośrednio wpłynąć na swoją utajona postawę, dlatego pomiar jawny zaleca się jako pierwszy. Wtedy pomiar kwestionariuszowy będzie niezależny od innych pomiarów (Maison, 2004). Jeśli jednak pomiar jawny odbywa się przy pomocy długiego, trudnego kwestionariusza, może to spowodować zmniejszenie wydajności respondenta, spadek koncentracji i zaangażowania, a to wpłynie na jakość testu IAT. Test utajonych skojarzeń polega na klasyfikowaniu bodźców do odpowiednich kategorii. Narzędzie może być konstruowane zarówno dla bodźców werbalnych (słów), jak i obrazkowych (zdjęć, rysunków). Poniższy tekst przybliża narzędzie, które wykorzystuje materiał werbalny. Zakłada się, że różne wersje IAT powinny mierzyć taki sam efekt (Banaji, 2001; Steffens, Buchner, 2003) jednak bywa, że jest inaczej. O różnicach w pomiarach, wykorzystujących różny materiał można przeczytać w Foroni, Bel-Bahar (2010). Kategorie, do których odbywa się klasyfikacja, podzielone są na dwie grupy. Pierwsza to obiekt (wobec, którego będzie mierzona postawa), np. grupy narodowościowe lub społeczne (Afroamerykanie, homoseksualiści); marki (Coca-Cola, McDonald, Bakoma); konstrukt psychologiczny (wartości: władza, uniwersalizm) i wiele innych. Druga grupa pojęć to kategoria wartościującą: dobre, złe; przyjemne, nieprzyjemne; ważne, nieważne. Te kategorie pojawiają się w górnych rogach monitora, a na środku znajduje się bodziec (słowo lub obrazek), należący do którejś z nich i za pomocą klawiatury jest do niej przypisywany. W podstawowym badaniu IAT kategorią obiektem były: kwiaty insekty, a kategoria wartościującą przyjemne nieprzyjemne. Niestety jednym z podstawowych ograniczeń tego narzędzia jest wymóg 327

6 kontrastowania w obrębie jednej kategorii, czyli nie jesteśmy w stanie ocenić postawy wyłącznie w stosunku do insektów, McDonalda czy władzy. Należy znaleźć drugi biegun obiektu, dla którego postawa będzie mierzona, czyli można porównać, czy badany ma bardziej pozytywną postawę w stosunku do McDonalda, czy do baru mlecznego; do kwiatów, czy do insektów. Możemy tylko wskazać, co dla respondenta jest bardziej przyjemne, a co mniej. (Maison, 2004). Poniższy rysunek przedstawia zrzut z ekranu badania testem IAT. W pierwotnej wersji IAT, do każdej kategorii wybrano po cztery prototypowe słowa, będące reprezentantami kategorii. Dla kwiatów były to: róża stokrotna, malwa, jaśmin. Dla insektów : pluskwa, wesz, pchła, komar. Dla przyjemne : słońce, szczęście, zabawa, wakacje. Dla nieprzyjemne : choroba, wojna, trucizna, śmierć (Maison, 2004). Słowo, które należy skategoryzować, pojawia się na środku ekranu, a kategorie w jego górnych rogach. Wyrazy klasyfikuje się za pomocą dwóch klawiszy: E dla kategorii po lewej stronie ekranu i I dla kategorii po prawej stronie ekranu, pozostałe klawisze w trakcie badania są wyłączone. W pierwotnej wersji tego Rysunek 1. Zrzut z ekranu bania testem IAT, kategoryzacja prosta. narzędzia używano klawiszy A i 5, później jednak wraz z większą popularnością komputerów przenośnych, w których zwykle nie ma klawiatury numerycznej, były to klawisze D i L. W tym tekście proponowane są klawisze E i I, które są równie popularne. Poprzedzające każde zadanie instrukcje informują, że próby należy wykonywać szybko i dokładnie, ponieważ komputer mierzy czas, w jakim podawana jest poprawna odpowiedź i zawsze prawidłowa jest tylko jedna. W przypadku błędu pojawia się 328

7 X, informujący o tym, że należy przycisnąć drugi klawisz. Czas mierzony jest od chwili pojawienia się bodźca (słowa) do momentu poprawnego skategoryzowania. Kategorie wyświetlane są na ekranie cały czas. Program rejestruje również błędy. W wersji pierwotnej, eksploracja odbywa się w siedmiu częściach, każda poprzedzona jest instrukcją i prezentacją słów, które będą klasyfikowane. Pierwsza część to kategoryzacja prosta. Badany klasyfikuje słowa do obiektów, czyli w górnym, lewym rogu znajduje się kategoria obiekt insekty, a w górnym, prawym rogu kategoria obiekt kwiaty. Na środku pojawiają się słowa, należące do obu kategorii/obiektów, czyli takie słowa, jak: malwa, pluskwa, wesz, róża, jaśmin, komar itd. Druga część to również kategoryzacja prosta, ale z klasyfikacją do kategorii wartościujących (przyjemne/nieprzyjemne), słowa: słońce, wojna itd. Trzecia część to kategoryzacja złożona. W tym zadaniu obie kategorie zostają ze sobą połączone i badany uczy się kategoryzować słowa, kiedy pojawiają się zarówno obiekty, jak i słowa wartościujące. Czyli w prawym górnym, rogu pojawia się insekty/nieprzyjemne, a w lewym górnym rogu kwiaty/przyjemne. Na środku pojawiają się zatem słowa należące do wszystkich kategorii: słońce, malwa, wojna, choroba, wakacje, komar itd. Czwarta część to rzetelny, interesujący nas pomiar i wygląda dokładnie tak samo jak część trzecia. Sekwencja części od piątej do siódmej jest powtórzona, z jedna zmianą. Kategorie/obiekty zmieniają swoje strony. Zatem teraz w lewym, górnym rogu znajduje się kategoria kwiaty, a w prawym insekty. Kategoria wartościująca pozostaje bez zmian. Mimo, że czas rejestrowany jest w każdej części, to tylko czwarta i siódma są rzeczywistymi testami. W pozostałych zadaniach respondent oswajał się ze słowami i kategoriami, a zwłaszcza ze stronami ich umiejscowienia. Uczy się kategoryzacji i przyzwyczaja do narzędzia (Greenwald i in., 1998). Przebieg badania obrazuje poniższa tabela. Tabela 1 Przebieg badania testem IAT Numer części Strona ekranu Lewa 1 kat. prosta KWIATY INSEKTY 2 kat. prosta PRRZYJEMNE NIEPRZYJEMNE Prawa 3 kat. złożona KWIATY/PRZYJEMNE INSEKTY/NIEPRZYJEMNE 4 TEST KWIATY/PRZYJEMNE INSEKTY/NIEPRZYJEMNE 5 kat. prosta INSEKTY KWIATY 6 kat. złożona INSEKTY PRZYJEMNE KWIATY/NIEPRZYJEMNE 7 TEST INSEKTY/PRZYJEMNE KWIATY/NIEPRZYJEMNE 329

8 Wskaźnik efektu IAT Wskaźnik efektu IAT otrzymuje się na podstawie różnicy między uśrednionymi czasami czwartej i siódmej części badania. (Greenwald i in., 1998) Badany dokonuje wtedy klasyfikacji słów do kategorii złożonych. Założenie teoretyczne testu jest takie, że tylko jeden z dwóch testów badania będzie dla respondenta spójny afektywnie, co znaczy, że czas reakcji będzie krótszy. Większość ludzi kwiaty kojarzy przyjemnie, a insekty nieprzyjemnie. Dlatego klasyfikacja słów powinna być szybsza w części czwartej niż części siódmej. Kiedy na środku ekranu pojawia się np. słowo róża, to badany szybciej na nie zareaguje i szybciej przyciśnie odpowiedni klawisz (w tej sytuacji I ) w sytuacji, kiedy obiekt kwiaty i kategoria wartościująca przyjemne będą po tej samej stronie ekranu. Kiedy po tej samej stronie będzie obiekt insekty i kategoria wartościująca przyjemne, klasyfikacja będzie dłuższa. Części czwarta i siódma (testy) składają się z 40 bodźców. Zatem słowa do kategoryzacji powtarzają się (jest ich wszystkich 16). Jednak każde prezentowane słowo generowane jest losowo przez program. Wskaźnik tworzony jest w oparciu o czasy reakcji na wszystkie prezentowane bodźce, także te, które są dłuższe z powodu wystąpienia błędu. Jednak reakcja nie może przekraczać 3000 ms. Greenwald i in. (1998) podkreślają fakt, że pod uwagę mogą być brane wyłącznie czasy z zakresu 300 ms 3000 ms. Czasy dłuższe mogą być spowodowane np. chwilową dekoncentracją, a czasy krótsze przypadkowym przyciskaniem klawiszy. Do analiz nie bierze się również czasu reakcji na pierwszy prezentowany bodziec. Jest on zazwyczaj dłuższy od pozostałych, ponieważ stanowi przejście od czytania instrukcji do rzeczywistego zadania (Maison, 2004). Aby obliczyć wskaźnik IAT, można wykorzystać dostępny na stronie syntax do programu SPSS. Poleca on wszystkie potrzebne i wymienione wyżej operacje statystyczne. Należy w nim dokonać tylko niewielu zmian, by dostosować go do narzędzia. Przygotowanie narzędzia Maison (2004) podkreśla istotę doboru bodźców w przygotowaniu narzędzia. Uważa, że mogą one mieć duży wpływ na trafność pomiaru. Uważa, że istnieją dwa podstawowe błędy w tym zakresie. Pierwszym błędem mogącym znacznie wpłynąć na jakość pomiaru jest nieodpowiedni dobór słów pod względem prototypowości dla kategorii. W badaniu Mitchell, Banaji i Nosek (1998, za: Maison, 2004) otrzymano inne wyniki w teście IAT, w zależności od tego, jaka kategoria została zbudzona, używając tego samego bodźca. Słowem do klasyfikacji było nazwisko M. Jordana. Postawa pozytywna zo- 330

9 stała ukazana dla kategorii sportowiec natomiast dla kategorii Afroamerykanin uzyskane postawę bardziej negatywną. Drugim błędem, mogącym wystąpić przy konstruowaniu testu, jest brak symetrii między słowami dobranymi do kontrastowanych kategorii. Może to wystąpić zarówno w kategoriach/bodźcach, jak i w kategoriach wartościujących. Wracając do opisywanego badania na kwiatach i insektach, wyobraźmy sobie, że dla kategorii kwiaty wybrane zostały słowa bardzo znane, takie jak: róża, tulipan, a do kategorii insekty wybrano okazy mniej znane: osnuja, hutnica. Intuicyjnie można się już spodziewać, że reakcja na mniej znane słowa będzie dłuższa, a badanie mniej rzetelne. Warto jeszcze zwrócić uwagę na asymetrię, która może dotyczyć długości słów w obrębie kategorii. Dobrane słowa muszą być podobnie szybko kojarzone nie tylko semantycznie, ale równie szybko przyswajane percepcyjnie. Wiele materiałów, udostępnia sam jego twórca Greenwald, na swojej stronie Znacznie pomagają one przy konstruowaniu narzędzia. Można tam znaleźć syntaxy do programu Inquisit, które są niezbędną pomocą przy konstruowaniu testu. Znajduje się tam również wiele innych, bardzo przydatnych informacji, takich jak wydane artykuły dotyczące pomiarów za pomocą IAT. Próbną wersję programu INQUIAIT można pobrać ze strony com. Własności psychometryczne narzędzia Test utajonych skojarzeń jest obecnie niewątpliwie jednym z najpopularniejszych narzędzi do pomiaru postawy utajonej. Korelacje dla równoważności międzypołówkowej narzędzia są wysokie, od r = 0,89 do r = 0,92 (Nosek, Banaji, Greenwald, 2005). Zadowalające rezultaty dały również analizy związane z innym aspektem trafności. Okazało się, że na wyniki nie ma wpływu, czy osoba jest prawo- czy leworęczna, a także czy do badania wprowadzono 5 czy 25 bodźców (Greenwald i in., 1998). Jednak już na początku stosowania metody, obok głosów aprobujących pojawiły się komentarze krytyczne. W szczególności dotyczą one trafności narzędzia i danych otrzymywanych przy porównaniu go z innymi metodami. Rzetelność badana metodą test retest w dwukrotnym pomiarze jawnej i utajonej postawy wobec homoseksualizmu, dla IAT wynosiła r = 0,52, dla kwestionariusza natomiast r = 0,67 (Banse, Seise, Zerbes, 2001). Powodem tak niskiej rzetelności może być duża wariancja wyników (ponad 30%), typowa dla narzędzi opartych na czasach reakcji. (Cunningham, Preacher, Banaji, za: Maliszewski 2005). 331

10 dyskusja Wykorzystanie testu IAT w polskich badaniach Test IAT stwarza wiele możliwości i faktycznie wykorzystuje się go na różnych obszarach. Od czasu, kiedy metoda stała się popularna, wykonano nim wiele badań mierzących utajoną postawę wobec: innych ras, narodowości, grup społecznych jak np. biali i czarni; homoseksualiści; kobiety i mężczyźni; jak również niepożądanych zachowań takich jak palenie papierosów; czy wobec produktów konsumenckich. Poniżej zostaną przedstawione wyniki polskich badań w dwóch obszarach. Pierwsze badanie jest replikacją klasycznego badania testem, drugie zaś przedstawia wyniki badania postaw konsumenckich wobec McDonalda i baru mlecznego. Replikacja klasycznego badania IAT: kwiaty insekty (Maison, Bruin, 1999) W badaniu wzięło udział 40 studentów psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Postawiona hipoteza mówiła o krótszym czasie kategoryzacji na zadanie spójne afektywnie (kwiaty i słowa pozytywne; insekty i słowa negatywne po jednej stronie ekranu). W pierwszej kolejności dokonano pomiaru postawy jawnej, zapytano o poziom sympatii do wyżej wymienionych kategorii. Odpowiedzi udzielano korzystając ze skali od 1 7 gdzie: 1 zdecydowanie nie lubię, a 7 zdecydowanie lubię. Potwierdzono pozytywny stosunek do kwiatów (M = 6,7) i negatywny do insektów (M = 2,5). Kolejno porównano czasy kategoryzacji spójnych i niespójnych afektywnie w teście IAT. Rysunek 2. Średnie czasy kategoryzacji spójnych i niespójnych afektywnie (Maison, 2004). 332 Młoda Psychologia ToM 1 Sandra Skrzek TeST ukrytych Skojarzeń (IMPLICIT ASSOCIATION TEST)

11 Wyniki potwierdziły hipotezę: czas odpowiadania na kategorie spójne afektywnie był istotnie krótszy od kategoryzacji niespójnych. Następnie sprawdzono związek pomiaru cechy jawnej z ukrytą. Korelacje efektu IAT z deklarowaną postawą w obrębie kategorii kwiaty wyniosła: r = 0,213, natomiast w kategorii insekty: r = -0,007. Uzyskane wyniki były niższe (i nieistotne), w stosunku do oryginalnego badania Greenwalda i in. (1998). Autorka argumentuje tą różnice doborem skali. W oryginalnym badaniu była czuła 100-stopniowa (tu siedmiostopniowa) skala. McDonald a bar mleczny związek postaw jawnych i utajonych z zachowaniem (Maison, 2004) W badaniu wzięło udział 40 osób w wieku od 16 do 25 lat. Badani rekrutowani byli w jednym z warszawskich barów mlecznych i restauracji McDonald, za udział w badaniu otrzymywali 5 złotych. W pierwszej kolejności dokonano pomiaru postawy jawnej, a następnie wykonywano test IAT. Warto zwrócić uwagę na dobór bodźców, zarówno do pomiaru jawnego, jak i ukrytego. W IAT słowami do kategoryzacji były cztery nazwy posiłków charakteryzujące badane miejsca. Dla McDonalda: hamburger, cheeseburger, BigMac, McChicken; bar mleczny: barszcz, pierogi, naleśniki, żurek. Pytania w kwestionariuszu dotyczyły trzech zagadnień: zachowanie (częstość korzystania z usług danego miejsca) skala pięciostopniowa: 1 prawie nigdy, 5 prawie każdego dnia. Drugie zagadnienie dotyczyło preferencji jedzenia w McDonaldzie: 5 zdecydowanie wolę jeść w McDonaldzie niż w barze mlecznym. Trzecia część to ocena, w stosunku do sześciu kategorii: niesmaczny/smaczny, niepopularny/popularny wśród rówieśników, nieprzyjemny/przyjemny, zdrowy/niezdrowy, brudny/czysty, wolny/szybki (skala pięciostopniowa). Analizując preferencje wszystkich badanych osób, bez podziału na miejsce, gdzie byli rekrutowani, dostajemy informację, że McDonald był oceniany jako szybszy, czystszy i bardziej popularny, a bar mleczny jako zdrowszy. Natomiast dzieląc grupę pod względem miejsca, w jakim zostali zrekrutowani, osoby z McDonald oceniają go jako bardziej pozytywny w pięciu z sześciu wymiarów (poza zdrowym). Natomiast klienci baru mlecznego oceniają go pozytywniej w trzech kategoriach (smaczny, popularny i zdrowy), a negatywnej w kategoriach czysty i szybki. Wyniki w teście IAT informują, że zarówno konsumenci z McDonald, jak i z baru mlecznego wykazują pozytywną utajoną postawę wobec preferowanych i odwiedzanych przez siebie miejsc. Korelacje między postawą jawną i utajoną były istotne statycznie. Osoby, które przejawiały pozytywną postawę utajoną do McDonalda, częściej jadły w nim, uważały to miejsce za bardziej popularne, milsze, zdrowsze. Zgodnie z przewidywaniami, osoby mające pozytywną postawę utajoną 333

12 wobec baru mlecznego, oceniały go przychylniej. Trzeba jednak podkreślić, że nie wszystkie wymiary w równym stopniu korelowały z efektem IAT. Dwa wymiary z sześciu (szybki i czysty) nie korelowały z postawą utajoną, natomiast pozostałe cztery korelowały dodatnio. Niezależnie od tego, gdzie osoba jadała, McDonalda uważała za miejsce szybsze i czystsze. Podsumowanie Test utajonych skojarzeń, mimo budzących zastrzeżeń, jest niewątpliwie narzędziem, które pozwala na poznanie niedostępnego wcześniej obszaru ludzkiej natury. Mimo że metoda znana jest od kilkunastu lat, wciąż jest bardzo popularna i często stosowana. Wielu badaczy modyfikuje ją i opracowuje nowe wersje. Test jest używany w coraz to nowych obszarach psychologii. Ma zarówno wielu zwolenników, jak i przeciwników, ale trzeba pamiętać, że praca nad pomiarem zmiennych niedostępnych świadomości nie jest łatwa. Zarówno metodologicznie, jak i teoretycznie jest to stosunkowo nowy wymiar psychologii, IAT to z pewnością metoda, której warto się bliżej przyglądać i patrzeć jak dorasta wraz z postępem naukowym, metodologicznym i technologicznym. Bibliografia Allport, G. (1954). The nature of prejudice. Cambridge. MA: Addison-Wesley. Banaji, M. R., Greenwald, A. G. (1995). Implicit gender stereotyping in judgments of fame. Journal of Personality and Social Psychology, 68, Banse, R., Seise, J., Zerbes, N. (2001). Implicit attitudes towards homosexuality: Reliability, validity, and controllability of the IAT. Zeitschrift für Experimentelle Psychologie, 48, Foroni, F., Bel-Bahar, T. (2010). Picture-IAT versus Word-IAT: Level of stimulus representation influences on the IAT. European Journal of Social Psychology, 40, Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (1995). Implicit social cognition: Attitudes, self-esteem, and stereotypes. Psychological Review, 102, Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (1996). Utajone poznanie społeczne: postawy, wartościowanie siebie, stereotypy. Przegląd psychologiczny, 38, Greenwald, A. G., McGhee, D. E., Schwartz, J. K. L. (1998). Measuring individual differences in implicit cognition: The Implicit Association Test. Journal of Personality and Social Psychology, 74, Greenwald, A., Nosek, B., Banaji, M. R. (2003). Understanding and Using the Implicit Association Test: I. An Improved Scoring Algorithm. Attitudes and Social Cognition, 38,

13 Lane, K. A., Banaji, M. R., Nosek, B. A., Greenwald, A. G. (2007). Understanding and using the Implicit Association Test: IV. What we know (so far) (s ). W: B. Wittenbrink, N. S. Schwarz (red.), Implicit measures of attitudes: Procedures and controversies. New York: Guilford Press. Maison, D. (2004). Utajone postawy konsumenckie. Analiza możliwości wykorzystania metody IAT. Gdańsk: GWP. Maison, D., Bruin, R. (1999). Test utajonych skojarzeń (IAT) Greenwalda: metoda badania utajonych postaw. Studia Psychologiczne, 37, Maison, D., Mikołajczyk, T. (2003). Implicit Association Test teoria, interpretacja i wątpliwości wokół metody. Studia Psychologiczne, 41, Maliszewski, N. (2005). Regulacyjna rola utajonej postawy. Warszawa: WUW. Murphy, S. T., Zając R. B. (1994). Afekt poznanie i świadomość: Rola afektywnych bodźców poprzedzających przy optymalnych i suboptymalnych ekspozycjach. Przegląd Psychologiczny, 37, Nosek, B. A., Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (2005). Understanding and using the Implicit Association Test: II. Method variables and construct validity. Personality and Social Psychology Bulletin, 31, Siuta, J. (2006). Słownik psychologii. Kraków: Zielona Sowa. 335