Rzepak w Republice Czeskiej i jego dalsze perspektywy na przełomie wieków

Transkrypt

1 Tom XIX Rośliny Oleiste 1998 Česká zemĕdĕlská univerzita Praha Rzepak w Republice Czeskiej i jego dalsze perspektywy na przełomie wieków Rape seed and its further perspective in the turning of the century in the Czech Republic Rozwój uprawy rzepaku w Republice Czeskiej związany jest z 15-letnią historią istnienia kompleksowego systemu uprawy, którego idea oparta jest o jednoczesne wykorzystanie wiedzy naukowców i czołowych agronomów praktyków, w celu stabilizacji wysokości plonów na najwyższym, możliwym poziomie przy maksymalnej rentowności. Dyskutowane są możliwości dalszego rozwoju uprawy rzepaku przed przewidywanym przystąpieniem do EWG, chodzi przede wszystkim o podniesienie poziomu produkcji w celu osiągnięcia akceptowalnej rentowności i konkurencyjności. The development of the rape seed production in the Czech Republic is connected with 15 years activity of the Complex Growing System. This methodology was designed as a system connecting the findings of the research and the experience of the leading agronomists with the aim to stabilise the highest yields and maximum efficiency. The possibilities of further development before the expected joining EC are discussed: above all the increasing of the growing standard with the aim to reach the economically acceptable level and competition ability. Stagnacja plonowania rzepaku ozimego w latach 6-tych i 7-tych nie przystawała do prób osiągnięcia samowystarczalności kraju w produkcji surowców olejarskich. Jednocześnie nastąpił spadek opłacalności uprawy. Areał zaorywanych plantacji w ekstremalnych latach wynosił od 2 do 57%. Import roślin oleistych łącznie z makuchami i śrutami poekstracyjnymi nieproporcjonalnie obciążał budżet dewizowy państwa. W tabeli 1 przedstawiony jest areał uprawy i wydajności z hektara w latach w porównaniu z rokiem W takich bowiem warunkach powstała idea Systému vŷroby řepky (System Produkcji Rzepaku SVŘ). Wyszliśmy z założenia, że dodatnią rolę odgrywają te czynniki, które są kompleksowo realizowane łącznie z niezbędnymi i nie dającymi się wyeliminować nakładami materiałowymi. Dlatego SVŘ był pomyślany jako system łączący wykorzystanie wiedzy naukowców i doświadczeń najlepszych agronomów praktyków w celu stabilizacji plonów rzepaku na możliwie najwyższym poziomie, z uwzględnieniem maksymalnej rentowności produkcji. Na podstawie danych liczbowych można ocenić, jak udało się realizować wytyczone cele w czasie trwania SVŘ. Wzrost plonów rzepaku ozimego w SVŘ w porównaniu z plonami w przedsiębiorstwach nie stosujących SVŘ ilustruje rysunek 1.

2 14 Tabela 1 Rozwój powierzchni zbioru rzepaku, produkcji ogółem i wydajności z ha w Czechosłowacji w latach w porównaniu ze stanem w roku 1997 w Republice Czeskiej i na Słowacji The development of harvesting areas, the total production in ČSSR , the comparison with the state in 1997 in ČR and SR Wskaźnik ČSSR ČSSR ČR SR Powierzchnia zbioru (ha) Produkcja ogółem (t) Wydajność (t/ha) 2,11 2,9 2,51 2,23 Przyrost plonów [kg/ha] Rys. 1. Wzrost plonów rzepaku ozimego w SVŘ w porównaniu z plonami u plantatorów nie będących członkami SVŘ Grow of the rape seed yields in the Complex Growing System in the comparison with other growers Przyrost plonów w roku 1997 wynosił 38 kg/ha a średnio w latach kg/ha. W roku 199, w Republice Czeskiej, SVŘ został dostosowany do nowych warunków ekonomicznych i politycznych, i w tym celu został przetransformowany w Svaz pěstitelů a zpracovatelů olejnin Praha (SPZO) (Związek producentów i przetwórców roślin oleistych). Prawidłowość postępowania SVŘ potwierdza fakt wzrostu liczby członków, która obecnie wynosi 7 8 przedsiębiorstw uprawiających 3 4% całkowitego areału rzepaku w kraju rok

3 Rzepak w Republice Czeskiej i jego dalsze perspektywy Od roku 199, tj. od przejścia na gospodarkę rynkową rozpoczął się przełomowy okres dla rolnictwa czeskiego, który spowodował zmianę naszego stosunku do uprawy rzepaku. Chociaż technologia produkcji, również w poprzednim okresie uwzględniała ekonomikę produkcji, to na warunki ekonomiczne produkcji rzepaku miała wpływ polityka dotacji państwowych. Chodziło o przetrzymanie przez plantatorów rzepaku trudnego okresu, obniżenie nakładów produkcyjnych i optymalizację intensywności produkcji (uprawy) w zależności od poniesionych nakładów i ceny skupu. W ten sposób powstała tzw. technologia oszczędna Low input. Określoną ekstensywność produkcji uznaliśmy jako przejściową, ponieważ zakładaliśmy, że żadne państwo nie może ignorować interesów rolnictwa, a pożądana zmiana polityki rolnej umożliwi realizację optymalizacji intensywności produkcji, jako warunek jej rentowności. Zmiany w areale upraw, plonach i produkcji rzepaku w Czechach przedstawiono na rysunku 2. 7 tys. ha tys. t q/ha pow ierzchnia zbiorów produkcja nasion plony z ha / / / / / / / /98 Rys. 2. Powierzchnia zbiorów, plony z ha i produkcja nasion rzepaku w Republice Czeskiej The harvesting areas, yield per hectare and the total production in the Czech Republic W Europie Środkowej w roku 1996 wystąpiła konieczność zaorania dużych powierzchni upraw rzepaku. W Czechach zaorano 23% plantacji, które znajdowały się w znacznej mierze w rejonie północnym, gdzie w krytycznym okresie brak było

4 16 okrywy śnieżnej. W rejonach południowych była dostateczna grubość warstwy śniegu i rzepak przezimował tam z mniejszymi stratami. Straty w produkcji w sezonie 1996/97 nastąpiły w wyniku spadku powierzchni upraw do 229. ha. W 1997 roku plantacje były w lepszym stanie niż w roku poprzednim wegetacja trwała aż do grudnia. Pomimo wystąpienia ekstremalnie mroźnych dni z temp. poniżej 25 o rzepak był chroniony przez warstwę śniegu o grubości 1 15 cm, a zaorane plantacje nie przekroczyły 7% udziału były dużo mniejsze niż w bezśnieżnej Polsce. Rok gospodarczy 1996/97 należał do lepszych, przy uwzględnieniu powierzchni upraw wynoszącej 229. ha, przy średnim plonie 2,55 t/ha i produkcji całkowitej ton. Polepszyły się również ceny skupu w granicach 64 7 Kč i można oczekiwać dalszej poprawy proporcji w stosunku do ceny pszenicy (rys. 3) rzepak pszenica Rys. 3. Porównanie sierpniowej ceny rzepaku i pszenicy konsumpcyjnej w latach Comparison of August assessment of rapeseed and wheat in Należy podkreślić, że w czerwcu i lipcu 1997 roku wysokoprodukcyjne rejony Moraw i Czech Wschodnich zostały dotknięte katastrofalną powodzią, która spowodowała szkody na znacznych połaciach upraw rzepaku i miała negatywny wpływ na zasiewy pod zbiory w roku W dalszym ciągu produkcja rolnicza jest w Czechach nierentowna. Brakuje kapitału i nowoczesnych środków technicznych, wysokie jest oprocentowanie kredytów. Utrzymuje się niekorzystna relacja pomiędzy kosztami produkcji i cenami skupu płodów rolnych. Księgowa wartość zysku przy produkcji rzepaku jest wypaczona, gdyż tuszuje podstawowy problem gospodarowanie kosztem wysokości plonu i zasobności gleby w składniki pokarmowe, co jest z kolei wynikiem obniżonej w ostatnim okresie produkcji nawozów gospodarskich (obornika). W niedostatecznym stopniu odbywa się wymiana parku maszynowego, kończy się

5 Rzepak w Republice Czeskiej i jego dalsze perspektywy żywotność urządzeń technologicznych. W przypadku rzepaku, w porównaniu z innymi roślinami uprawnymi, sytuacja nie jest jeszcze najgorsza ze względu na stosunkowo korzystne zmiany cen rzepaku światowych i krajowych. Możliwości przetwórcze krajowego przemysłu olejarskiego wynoszą ok. 5. ton rocznie. Pozytywny wpływ ma również realizacja oleoprogramu, który umożliwił wybudowanie przetwórni do produkcji biopaliw i smarów o mocy przerobowej wynoszącej ok. 13. ton ziarna (rys 4). Nakłady własne, cena skupu (Kč/t) Rentowność [%] nakłady własne [Kč/t] rentowność [%] cena skupu [Kč/t] Rys. 4. Rentowność uprawy rzepaku ozimego w Republice Czeskiej Rentability of winter rapeseed cultivation in the Czech Republic Średniookresowe perspektywy produkcji rzepaku przed pełnoprawnym członkostwem Czech w Unii Europejskiej Zakładana perspektywa czasowa przyjęcia Republiki Czeskiej do UE wciąż się oddala, a pełnoprawne członkostwo nie wydaje się prawdopodobne wcześniej, niż w roku 25. Dlatego konieczne jest prawidłowe wykorzystanie tego okresu przed przyjęciem do UE. A oto kilka spostrzeżeń:

6 18 W pozostałym do wykorzystania czasie 7 8 lat przed oczekiwanym przystąpieniem do UE należy aktywnie wprowadzać intensyfikację produkcji rzepaku, aby była ona konkurencyjna na rynkach wewnętrznym i zagranicznym. Prognoza produkcji światowej, światowego spożycia i obrotu surowcami oleistymi oraz produktami ich przerobu ma tendencję wzrostową. Należy stwierdzić coroczny wzrost zużycia tłuszczów i olejów, który jest związany ze wzrostem liczebności populacji ludzkiej, co w przypadku roślin oleistych wpłynie na zmiany podaży i popytu (rys. 5). Szybki wzrost ekonomiczny w krajach Południowo-Wschodniej Azji, zmiany w sposobie odżywiania, preferencje w spożyciu tłuszczów roślinnych, łącznie z fenomenem klimatycznym EL NIŇO, powodują perspektywę wzrostu eksportu rzepaku i korzystny wzrost cen. soja bawełna rzepak orzechy arachidowe słonecznik kopra orzechy palmowe Rys. 5. Światowa produkcja nasion roślin oleistych (mln ton) The world production of oil seeds in millions of tons

7 Rzepak w Republice Czeskiej i jego dalsze perspektywy Trwa konfrontacja poglądów o sytuowaniu produkcji rolniczej tylko w miejscach gwarantujących produkcję za ceny światowe z jednoczesnym ograniczaniem produkcji rolniczej w gorszych warunkach produkcyjnych przez zalesianie, obsiewanie trawą, itp. Przeciwieństwem do polityki ograniczania produkcji rolnej w tzw. regionach submarginalnych jest orientacja na produkowanie tam rzepaku, ponieważ korzystne tendencje cenowe skupu łącznie z dotacjami państwowymi umożliwiałyby opłacalną produkcję rzepaku. Miałoby to pozytywny wpływ na środowisko naturalne oraz na stabilizację zasiedlenia wsi. Również AGENDA 2 sygnalizuje politykę uwzględniania produkcji w miejscach o gorszych warunkach naturalnych i wypłacanie farmerom produkującym w gorszych warunkach naturalnych tzw. opłat wyrównawczych. Czeska gospodarka boryka się ze stagnacją produkcji i deficytem w handlu zagranicznym artykułami spożywczymi w wysokości 22 miliardów koron. Państwa UE nie są samowystarczalne w produkcji roślin oleistych i 5% zapotrzebowania pokrywają importem. Dodatkowym czynnikiem jest zakaz importu genetycznie modyfikowanego rzepaku z Kanady, który uprawiany był w 1997 roku na powierzchni 1,6 mln ha. Taki rozwój sytuacji może być, ze względu na bliskość wielkiego rynku zachodnioeuropejskiego, bardzo korzystny dla producentów rzepaku w Czechach i Polsce. Wejście Republiki Czeskiej do UE i dalsze perspektywy uprawy rzepaku 1. Dostosowanie rolnictwa krajów Europy Środkowej i Wschodniej do wymogów Unii Europejskiej przysparza wiele problemów. Podobna sytuacja występuje przy kwestii wolnego przepływu kapitału, ludzi i obrotu ziemią. Dziś jeszcze nie wiemy, w jaki sposób będzie reformowana wspólna polityka rolna (CAP). Czy będą limity produkcyjne, gwarantowane ceny i jaki będzie poziom dotacji. 2. Jednym z głównych celów reformy wewnątrz UE, określonych w AGENDZIE 2, jest wzrost konkurencyjności rolnictwa UE na rynku światowym i wewnętrznym. Jednocześnie USA naciskają na UE, aby ta obniżyła poziom subwencji. Zostały już ogłoszone propozycje obniżenia cen zbóż i rzepaku o 2%. 3. Przypuszczamy, że producenci rzepaku w Czechach będą zdolni konkurować i w określonych okolicznościach produkować za ceny światowe w odróżnieniu od krajów UE, w których starania o produkcję za ceny światowe staną się bolesnym procesem socjalnym i politycznym.

8 2 Możliwości konkurencyjnej produkcji rzepaku w Republice Czeskiej 1. Struktura produkcji rolniczej w Czechach ma, w odróżnieniu od struktury w krajach UE, charakter wielkoobszarowy. Średnia wielkość gospodarstwa w krajach UE wynosi 16,4 ha a w Czechach 14 ha. Wielkoobszarowy charakter uprawy zapewnia wyższą efektywność produkcji z ha, a mam nadzieję, że UE nie będzie wprowadzać czynników finansowych upośledzających gospodarstwa wielkoobszarowe. 2. Korzystna będzie orientacja na optymalną intensywność uprawy. Na ten kierunek uprawy rzepaku będą mieć wpływ tendencje zmian cen oraz warunki produkcyjne plantatora. Ekstensywność przy ograniczaniu nakładów prowadzi do produkcji ze stratą. Wzrost cen skupu i zbliżenie do cen światowych przeciwnie powoduje wzrost poziomu nakładów na produkcję, wzrost intensywności i poziomu rentowności. Ekstensyfikacja powoduje oddalanie się rolnictwa czeskiego od Unii Europejskiej. 3. Dobór odpowiedniego materiału biologicznego (odmiany liniowe, mieszańce, odmiany transgeniczne). W przypadku odmian liniowych zarejestrowanych w Europie, przy wysokiej intensywności uprawy i wysokim poziomie wiedzy agronoma, przy maksymalnym ograniczeniu czynników obniżających plon, realne jest osiąganie średnich plonów na poziomie 4 ton z ha. Istnieją projekty gwarantujące plony 6 t rzepaku z ha w optymalnych warunkach produkcyjnych. W przypadku odmian mieszańcowych należy liczyć się ze wzrostem plonu o 1 2%. W przypadku odmian transgenicznych, których uprawa, ze względu na problemy typu prawnego, będzie niemożliwa w Czechach do roku 2, oczekuje się znacznych modyfikacji w technologii i ekonomice uprawy. 4. Przezimowanie stabilność plonowania czynniki ograniczające. W sezonie 1995/96 ekstremalnie niskie temperatury uszkodziły lub zniszczyły plantacje rzepaku na większości obszaru Europy. Po dużej liczbie lekkich zim możliwe było przetestowanie odporności odmian na wymarzanie, a w mniej ostrych warunkach można było stwierdzić istotne różnice odmianowe w zimotrwałości. Czescy plantatorzy rzepaku wierzą w postęp w polskiej hodowli w kierunku zwiększania zimotrwałości odmian, ponieważ polscy hodowcy mają, w skali ogólnoświatowej, największe doświadczenie w tej mierze. W problematyce nawożenia plantacji, oprócz harmonicznego nawożenia N, P, K, pojawia się tendencja stosowania nawożenia magnezem, borem i siarką, jako typowego zabiegu agrotechnicznego. Ponownie wraca się do stosowania regula-

9 Rzepak w Republice Czeskiej i jego dalsze perspektywy torów wzrostu ze względu na lepsze przezimowanie, ukorzenianie i zdrowotność w zimie oraz odporność na wyleganie, zdrowotność, dynamikę dojrzewania i wytwarzania czynników plonotwórczych na wiosnę. Przedmiotem nieustannej dyskusji jest problematyka technologii bezorkowej i minimalnego zakresu uprawy gleby. Takie technologie mogą mieć znaczenie w gospodarstwach o krótkim okresie czasu pomiędzy zbiorem przedplonu i siewem oraz w suchych rejonach uprawy rzepaku. Pozytywnych wyników należy spodziewać się tylko w przypadku dokładnego zbioru resztek pożniwnych i prawidłowej podorywki. Stwierdzono przyczynowo-skutkową zależność pomiędzy wymienionymi technologiami a nasileniem występowania ślimaków. W roku 1997, w wyniku występowania ślimaków zaorano w Czechach ponad 1. ha rzepaku. Dotychczas starano się, aby przy uprawie rzepaku systematycznie nie stosować fungicydów. Pod wpływem nie zachowania zasad zmianowania i wysokiego udziału rzepaku w strukturze zasiewów wzrasta częstotliwość występowania chorób grzybowych i, prawdopodobnie, zachodzi podobna sytuacja jak z występowaniem ślimaków. Duży wpływ na ilość i jakość zebranego plonu będzie miało zastosowanie nowoczesnych kombajnów. Zastosowanie nowocześniejszych maszyn może obniżyć straty przy zbiorze o 1% w porównaniu ze starymi typami kombajnów. Ze względu na wysoką cenę nowoczesnych kombajnów (5 6 mln koron 5 6. zł) ich wprowadzenie w przyszłości będzie jednym z ważniejszych czynników intensyfikacji na przełomie wieków.