PRÓBA OCENY SUBSTYTUCYJNOŒCI DREWNA JAKO SUROWCA OPA OWEGO W STOSUNKU DO PR DU, GAZU I WÊGLA*

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt 1 11 Krzysztof Adamowicz Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu PRÓBA OCENY SUBSTYTUCYJNOŒCI DREWNA JAKO SUROWCA OPA OWEGO W STOSUNKU DO PR DU, GAZU I WÊGLA AN ATTEMPT TO ESTIMATE SUBSTITUTIONALITY OF WOOD AS A FUEL RAW MATERIAL IN RELATION TO ELECTRICITY, GAS AND COAL S³owa kluczowe: ekonomika leœnictwa, mieszana elastycznoœæ popytu, rynek drzewny, ceny Key words: forestry economics, mixed elasticity of demand, timber market, prices Synopsis. Praca zawiera informacje na temat kszta³towania siê cen na drewno opa³owe, pr¹d, gaz i wêgiel w latach Wykonano analizy, na podstawie których przedstawiono trend zmian tych cen oraz opisano ich przebieg. Na podstawie mieszanej elastycznoœci popytu na drewno okreœlono substytucyjnoœæ tego surowca wzglêdem wybranych kategorii Ÿróde³ energii. Wstêp Energetyka oparta na wykorzystaniu odnawialnych Ÿróde³ energii jest znana cz³owiekowi od zarania dziejów. Opanowanie zdolnoœci pos³ugiwania siê ogniem stanowi³o znacz¹cy skok cywilizacyjny. Pocz¹wszy od zwyk³ego palenia ognisk, a koñcz¹c na nowoczesnych spalarniach wykorzystywany jest proces spalanie biomasy w celach energetycznych. Dalszy rozwój cywilizacyjny doprowadzi³ do ograniczenia wykorzystywania odnawialnych Ÿróde³ energii na korzyœæ wysokoenergetycznych surowców, których wykorzystanie postêpuje znacznie szybciej ni naturalne ich odtwarzanie. Dlatego w wielu krajach preferowane jest wykorzystywanie Ÿróde³ energii ³atwo odtwarzalnej. W Polsce rozwi¹zaniami legislacyjnymi na³o ono obowi¹zek zakupu energii z odnawialnych Ÿróde³ energii. Okreœlono wielkoœci wzrostu udzia³u energii ze Ÿróde³ odnawialnych w zakresie od 2,65% w 2003 r. do 9% w 2010 roku. W 2006 r. przyjêto nowelizacjê ustawy, ustalaj¹c nowy poziom 10,4% w 2010 r. [Dz. U. Nr 261, poz. 2187]. Do podstawowych surowców odnawialnych nale ¹: energia wód, energia geotermalna, energia s³oneczna, energia wiatru i biomasa. Natomiast w sk³ad biomasy wchodz¹ m.in. takie surowce, jak: s³oma, odchody zwierz¹t oraz drewno. Drewno jako opa³ w odró nieniu do innych komponentów biomasy nie wymaga skomplikowanych urz¹dzeñ pozwalaj¹cych zamieniæ biomasê w energiê. Dziêki temu drewno powszechnie mo e byæ wykorzystywane jako opa³ zarówno przez podmioty instytucjonalne, jak i przez konsumentów. Metody iloœciowe oceny zjawisk i procesów rynkowych wykorzystuj¹ce model ekonometryczny znalaz³y zastosowanie w leœnictwie u schy³ku lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku. Szybko zyska³y popularnoœæ w pañstwach, gdzie obowi¹zywa³y regu³y gospodarki wolnorynkowej. Od pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych XX wieku do dzisiaj metody te, oparte na neoklasycznych twierdzeniach ekonomicznych, wykorzystywane s¹ powszechnie w leœnictwie. Przyk³adem mog¹ byæ tu takie pañstwa, jak: Niemcy, Austria, USA czy kraje skandynawski, gdzie metody te s¹ powszechnie stosowane [Zaj¹c 1999]. opracowamie powsta³o w wyniku realizacji projektu badawczego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego pt. Próba oceny elastycznoœci popytu i test trendu sezonowoœci na sortymenty drzewne w latach na przyk³adzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Zielonej Górze.

2 12 Krzysztof Adamowicz Metodyka Mieszan¹ elastycznoœæ popytu okreœla reakcja popytu na procentow¹ zmianê zapotrzebowania na dobro w stosunku do procentowej zmiany ceny innych dóbr, je eli cena danego dobra zmienia siê o 1%. Mieszana elastycznoœæ popytu istnieje, poniewa dane dobro (us³uga) zale y równie od cen innych dóbr (us³ug). Miernikiem tej reakcji jest wspó³czynnik mieszanej (krzy owej) elastycznoœci popytu, który ma postaæ [Begg i in. 2007]: gdzie: mieszana elastycznoœæ popytu, procentowa zmiana popytu na dobro (us³ugê) x, procentowa zmiana ceny dobra (us³ugi) y. Z powy szego zapisu wynika, e mieszana (krzy owa) elastycznoœæ popytu jest relacj¹ miêdzy procentow¹ zmian¹ popytu na dobro (us³ugê) x a procentow¹ zmian¹ ceny dobra (us³ugi) y. Mówi nam ona, o ile procent zmieni siê popyt na dobra (us³ugi) x, je eli ceny dobra (us³ugi) y zmieni¹ siê o 1% in plus lub in minus. W trakcie realizacji badañ pamiêtano, e: mieszana elastycznoœæ popytu odnosi siê g³ównie do dóbr (us³ug), które s¹ wzglêdem siebie substytucyjne lub komplementarne, je eli rozwa amy dobra substytucyjne, to przed wspó³czynnikiem elastycznoœci stawiamy znak + (wzrostowi ceny dobra y towarzyszy wzrost popytu na dobro x, pod warunkiem, e jego cena pozostanie niezmieniona, bêdzie spadaæ lub rosn¹æ wolniej ni cena dobra y); zmiany popytu na dobro (us³ugê) x i ceny dobra (us³ugi) y s¹ jednokierunkowe, je eli rozwa amy dobra komplementarne, to przed wspó³czynnikiem elastycznoœci stawiamy znak (wzrost ceny dobra y spowoduje spadek popytu na dobro x, zarówno przy za³o eniu niezmiennoœci ceny, jak i bez niego), zmiany popytu na dobro (us³ugê) x i ceny dobra (us³ugi) y s¹ ró nokierunkowe [ 2007]. Matematycznie komplementarnoœæ lub subsydiarnoœæ mo na zapisaæ wiêc nastêpuj¹cymi formu³ami: >0 substytuty <0 dobra komplementarne. Na uwagê zas³uguje fakt, e mieszana elastycznoœæ popytu wskazuje na si³ê rynkow¹ dobra. Jeœli jest niska, wówczas dane dobro ma wysok¹ si³ê monopolow¹ [ 2006]. Natomiast wysoka wartoœæ mieszanej elastycznoœci popytu wskazuje na dobra, bêd¹ce substytutami, z kolei wartoœæ ujemna wskazuje na dobra komplementarne. Wyniki badañ W rozpatrywanym okresie w Nadleœnictwie Cybinka pozyskano ³¹cznie ,78 m 3 drewna opa³owego (S 4 ). W latach zaobserwowano tendencjê wzrostow¹ pozyskania tego sortymentu drzewnego. Jedynie w 2004 roku odnotowano za³amanie wzrostu wielkoœci pozyskania, kiedy to mi¹ szoœæ sortymentów S 4 osi¹gnê³a poziom zbli ony do roku W 2005 roku nast¹pi³ jednak gwa³towny wzrost pozyskania tego sortymentu do poziomu 4630 m 3 drewna opa- ³owego (rys. 1). Na podstawie analizy ceny œredniej w badanym okresie stwierdzono stopniowy wzrost ceny sortymentu S 4. Spadki cenowe w latach 1998 i 2002 by³y niewielkie i wynosi³y odpowiednio 1,00 i 1,36 z³. WyraŸny spadek ceny zaobserwowano w 2004 roku, kiedy cena drewna opa³owego obni y- ³a siê w stosunku do roku poprzedniego o 5,64 z³ i zbli y³a siê do cen z roku W nastêpnym roku nast¹pi³ gwa³towny wzrost ceny do 68,67 z³/m 3 sortymentu S 4 (rys. 2). Analizuj¹c poziom cen z pocz¹tku i koñca okresu badawczego stwierdzono wzrost ceny o 37%.

3 13 W okresie prowadzenia badañ ceny rozpatrywanych dóbr substytucyjnych (wêgiel, pr¹d, gaz) systematycznie wzrasta³y. Analizuj¹c poszczególne dobra stwierdzono najwy szy wzrost cen 1 m 3 gazu, a najmniejszy 1 kwh pr¹du. Analizuj¹c wzglêdn¹ zmianê cen poszczególnych dóbr uznanych za substytucyjne w stosunku do drewna opa³owego stwierdzono labilny wzrost cen. W przypadku wêgla kamiennego najwiêksza amplituda cenowa wyst¹pi³a w 1996 roku, wtedy to ceny wêgla wzros³y o 35% w stosunku do roku poprzedniego, w nastêpnych latach ceny wêgla ros³y, jednak amplituda zmian nie by³a ju tak du a. Wzrosty cenowe kszta³towa³y siê w przedziale od 0,4 do 12% w stosunku do lat poprzednich. W przypadku pr¹du i gazu najwy - szy wzrost cen odnotowano w 2001 r. odpowiednio: 23 i 35% w stosunku do roku poprzedniego. W pozosta³ych latach odnotowano wzrost cen pr¹du w przedziale od 0 do 16%, a gazu w przedziale od 0 do 18%. Analizuj¹c zmiany cen gazu, pr¹du i wêgla w latach stwierdzono, e ceny tych surowców energetycznych wzros³y odpowiednio: gazu o ok. 120%, pr¹du o ok. 103%, a wêgla o blisko 80%. W celu okreœlenia mieszanej elastycznoœci popytu obliczono wzglêdne zmiany popytu na drewno w poszczególnych latach oraz wzglêdne zmiany cen dla poszczególnych surowców energetycznych. Wyniki zawarto w tabeli 1. Na podstawie danych zawartych w tabeli 1 obliczono mieszan¹ elastycznoœæ popytu na drewno opa³owe S 4. Na podstawie wyników badañ stwierdzono, e w rozpatrywanym okresie drewno klasy jakoœciowej S 4 stanowi³o substytut dla Rysunek 4. Mieszana elastycznoœæ popytu drewna opa³owego w odniesieniu do pr¹du, gazu i wêgla m Rysunek 1. Pozyskanie drewna opa³owego w Nadleœnictwie Cybinka w latach ród³o. badania w³asne. z³ Rysunek 2. Zmiana cen na drewno opa³owe w Nadleœnictwie Cybinka w latach ceny [z³] Pr¹d pr¹d za [kw/h] 1kWh Gaz gaz za [m1m3 3 ] Wêgiel wêgiel za [kg] 1kg Rysunek 3. Zmiana cen pr¹du, gazu i wêglaw Polsce w latach , , ,00 1 5, ,00 pr¹d gaz wêgiel , ,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

4 14 Krzysztof Adamowicz Tabela 1. Wzglêdne zmiany zapotrzebowania na drewno i cen pr¹du, gazu i wêgla w latach Rok Zmiana popytu na drewno [%] 7,62 3,73 49,72 12,75 27,08 4,09 27,05 62,90 Zmiana ceny [%] pr¹d 14,28 12,5 11,11 23,33 5,40 5,12 2,43 ród³o: opracowanie w³asne. gaz 15,38 9,33 12,19 35,86 6,40 5,26 12,14 wêgiel 1,46 4,08 9,68 7,65 0,41 2,12 3,34 2,80 wszystkich rozpatrywanych Ÿróde³ energii. Najwiêksz¹ substytucyjnoœæ drewna zaobserwowano w stosunku do wêgla. Œrednia okresowa wartoœæ mieszanej elastycznoœci popytu na drewno w odniesieniu do wêgla osi¹gnê³a wartoœæ 10,12. Analizuj¹c œrednie okresowe mieszanej elastycznoœci popytu na drewno opa³owe w stosunku do gazu i pr¹du stwierdzono mniej intensywn¹ reakcjê rynku na zmiany ceny tych dóbr. Mieszana elastycznoœæ popytu na drewno S 4 wzglêdem pr¹du wynosi³a 4,36, a wzglêdem gazu 1,62. Nale y zwróciæ uwagê, e w rozpatrywanym okresie reakcje rynkowe konsumentów wskazywa³y na komplementarnoœæ drewna w stosunku do rozpatrywanych Ÿróde³ energii (ujemna mieszana elastycznoœæ popytu na drewno rys. 4). Zjawisko to jednak wystêpowa³o okresowo, w krótkim czasie nastêpowa³a korekta rynkowa wzajemnych relacji rozpatrywanych dóbr ekonomicznych. Podsumowanie Pierwotny rynek drzewny jest specyficznym rynkiem, na którym poza elementami ekonomicznymi ogromn¹ rolê odgrywaj¹ aspekty ekologiczne. Produkcja gospodarki leœnej jest z³o onym procesem pe³ni¹cym dwojakie znaczenie s³u ebnoœci spo³ecznej. Z jednej strony las stanowi Ÿród³o pozyskania sortymentów drzewnych wielorakiego przeznaczenia, w tym równie energetycznego, a z drugiej strony spe³nia on funkcje infrastrukturalne zwi¹zane m. in. z rekreacj¹, funkcjami glebo czy wodochronnymi, produkcj¹ tlenu itd. Nale y zwróciæ uwagê, e zgodnie z ustawa o lasach cele realizacji gospodarki ustalone s¹ priorytetowo, a za najwa niejsze uznano w³aœnie cele ekologiczne. Cele te finansowane s¹ jednak z ostatniego pod wzglêdem wa noœci celu jakim jest produkcja drewna. Dlatego tak istotna jest analiza rynku drzewnego i nieustanne monitorowanie zmian jakie na nim zachodz¹ m.in. w zakresie kszta³towania siê rynków pokrewnych dóbr substytucyjnych i komplementarnych maj¹cych pozacenowy wp³yw na popyt na drewno. Wydaje siê, e obecnie g³ównym problemem procesu sprzeda y drewna w Polsce jest zachwianie swobody mechanizmów rynkowych. Rynek drzewny cechuje siê niewielk¹ elastycznoœci¹, co powoduje, e istnieje realny problem dostosowania poda y do popytu przy gwa³townym o ywieniu siê rynku drzewnego. W normalnie dzia³aj¹cych rynkach, zgodnie z logik¹ gospodarki rynkowej, czynnikiem warunkuj¹cym zapotrzebowanie na surowiec drzewny jest popyt na produkty drzewne, który z kolei wp³ywa na poziom produkcji leœnej [Ratajczak 2001]. Powszechnie stosowan¹ przez jednostki administracyjne PGL LP negatywn¹ z punktu widzenia ekonomii praktyk¹ jest dzielenie 10-letniego etatu rêbnego 1 na równe kontyngenty drzewne przeznaczone do sprzeda y w poszczególnych latach. Potêguje to negatywne zjawisko ograniczania elastycznoœci tego rynku [Adamowicz 2007]. W odró nieniu do innych dziedzin produkcji gospodarczej substytucyjnoœæ drewna jako Ÿród³a opa³owego jest du a. Drewno w tym wypadku przetworzone na energiê nie ró ni siê bowiem niczym od energii powsta³ej z wêgla czy gazu. Dlatego podstawowym elementem ró nicuj¹cym zapotrzebowanie na energiê opa³ow¹ jest cena. Na podstawie badañ udowodniono, e drewno jest substytutem dla wszystkich rozpatrywanych kategorii Ÿróde³ energii. Szczególn¹ substytucyjnoœæ odnotowano w stosunku do wêgla. Œrednia mieszana elastycznoœæ popytu na drewno wzglêdem wêgla osi¹gnê³a bowiem wartoœæ przekraczaj¹c¹ 10 jednostek. Zdecydowanie mniejsz¹ substytucyjnoœæ drewna odnotowano analizuj¹c energiê elektryczn¹ i gazow¹. Wydaje siê, e ta ró nica wynika z innego elementu pozaceno- 1 Etat rêbny okresowa wielkoœæ wyrêbu w ha lub m 3 mi¹ szoœci grubizny (podawany równie w obu jednostkach jednoczeœnie) ustalona dla obrêbu lub kompleksu, jednostki administracyjnej (nadleœnictwa) na podstawie danych operatu urz¹dzania lasu [Podgórski i in. 2001]. Etat ten ustalany jest na okres 10 lat.

5 15 wego wp³ywaj¹cego na popyt, a mianowicie preferencji konsumenta. Sam proces konsumpcji pr¹du, jak i gazu nie wymaga w zasadzie obs³ugi. Wêgiel i drewno s¹ natomiast Ÿród³ami energii, które wymagaj¹ czynnoœci obs³ugowych pozwalaj¹cych na uruchomienie tkwi¹cych w nich pok³adów energii. Z ca³¹ pewnoœci¹ czynnik ten ma znaczenie podczas wyboru konsumentów. Potwierdzenie tej hipotezy wymaga jednak dalszych badañ z tego zakresu. Na uwagê zas³uguje fakt, e wzrost ceny drewna opa³owego przebiega³ labilnie. W poszczególnych latach odnotowywano zarówno wzrosty cen, jak i jej spadki. Niew¹tpliwie proces wzrostu cen na drewno opa³owe ró ni³ siê od wzrostu cen na pozosta³e rozpatrywane Ÿród³a energii, gdzie cena przez ca³y okres ros³a i nigdy nie zmala³a. W trakcie realizacji badañ zaobserwowano ciekawe zjawisko podobnie kszta³tuj¹cych siê krzywych zapotrzebowania i ceny na drewno. Wzajemna relacja tych dwóch badanych indeksów wskazuje na zale noœæ poda ow¹ miêdzy cen¹ a iloœci¹ dóbr wystêpuj¹cych na rynku (wraz ze wzrostem ceny na rynek trafia wiêcej dóbr i odwrotnie). Na tej podstawie mo na stwierdziæ, e pierwotny rynek drewna opa³owego w Polsce jest tzw. rynkiem producenta a nie rynkiem konsumenta. Literatura Adamowicz K. 2006: Próba charakterystyki rynku drzewnego w Polsce w kontekœcie ekorozwoju obszarów wiejskich. Roczniki Naukowe SERiA, T.II, s Begg D., Fischer S., Dornbusch R. 2007: Mikroekonomia. PWE, Warszawa. Ratajczak E. 2001: Rynek drzewny. Analiza struktur przedmiotowych. Wydawnictwo ITD, Poznañ. Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 19 grudnia 2005 r. w sprawie szczegó³owego zakresu obowi¹zków uzyskania i przedstawienia do umorzenia œwiadectw pochodzenia, uiszczenia op³aty zastêpczej oraz zakupu energii elektrycznej i ciep³a wytworzonych w odnawialnych Ÿród³ach energii. Dz. U. Nr 261, poz Ustawie o lasach z dnia 28 wrzeœnia 1991 r. Dz.U Nr 101 poz Zaj¹c S. 1999: Analiza ekonometryczna i prognozowanie zjawisk i procesów rynku surowca drzewnego w Polsce. Pr. IBL, Ser. A, Nr 886. [htt://pl.wikipedia.] [htt// ] Summary The paper contains information concerning prices for fuel wood, electricity, gas and coal in the years On the basis of the performed analyses, it was found that prices of all the examined categories increased with the highest price lability recorded for the fuel wood. In contrast with coal, electricity and gas prices, which showed increased trends throughout the examined period of time, wood prices decreased three times. Analyses were conducted which helped present change trends of these prices and, additionally, courses of these changes were described. On the basis of the mixed elasticity of the demand for wood, the substitutionality of this raw material in relation to the selected categories of energy sources was determined. It was found that wood was a substitute for all the analysed categories. Exceptional substitutionality was observed in relation to coal. The mean mixed elasticity of the demand for wood against coal reached the value which exceeded 10 units. A distinctly lower wood substitutionality was recorded analysing electricity and gas. Adres do korespondencji: dr in. Krzysztof Adamowicz Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekonomiki Leœnictwa ul. Wojska Polskiego 71c Poznañ tel. (0 61) adamowiczk@wp.pl