A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

Transkrypt

1 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 1, 1997 Elżbieta Kapusta CERAM IKA N A CZYNIO W A Z ZAM KU W B R Z EŚC IU K U JA W SK IM NA T L E SPECYFIK I P Ó Ź N O Ś R E D N IO W IE C Z N E J I N O W O Ż Y T N E J CERAM IK I K U JA W SK IEJ W STĘP W latach były prow adzone badania archeologiczno-architektoniczne na zam ku w Brześciu K ujaw skim, gm. loco, wojew ództw o włocławskie. W ich wyniku ustalono, że zamek powstał około połowy XIV w. M odernizacja i rozbudow a obiektu nastąpiła w połowie XVI stulecia. W czasie potopu szwedzkiego uległ zniszczeniu i został opuszczony. Ruiny dotrw ały do końca XVIII w., kiedy to władze pruskie rozebrały je i na fundam entach zam ku wybudowały więzienie1. Dom więzienia wraz z m urem obwodowym i innymi budynkam i istnieje do dzisiaj, pełniąc funkcję urzędu pocztow o-telekom unikacyjnego. Pozyskany w czasie czterech sezonów badań na zam ku w Brześciu zbiór zabytków liczy około 50 ułam ków naczyń. Przedm iotem naszego o p racow ania są 174 fragmenty, pochodzące z pierwszego sezonu prac (z wykopów 1 Badania prowadziła Katedra Archeologii UL na zlecenie W KZ we Włocławku. Literatura: B. G u e r q u i n, Zam ki w Polsce, Warszawa 1974, s. 103; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, Dawne województwo bydgoskie, z. 18, Włocławek i okolice, oprać. W. Puget oraz T. Chrzanowski i M. Kornecki, Warszawa 1988, s ; S. K u l i ń s k i, Monografia Brześcia Kujawskiego, Włocławek 1935; Monografia Brześcia Kujawskiego, red. B. Gołębowicz, Włocławek 1970; por. tamże, art. E. S t a c h u r s k i e j, Z abytki architektury, s ; R. M a ń k o w s k a, Z. N a w r o c k i, Dawny zamek iv Brześciu Kujawskim. Dokumentacja historyczno-konserwatorska, Włocławek 1986, w nim część: Badania terenowe, autorstw a Z. N a w r o c k i e g o, maszynopis w archiwum WKZ we Włocławku; L. K a j z e r, Z problematyki translokacji średniowiecznego Brześcia Kujawskiego, Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej (dalej K HKM ) 1994, R. X LII, z. 1, s ; por. coroczne sprawozdania z badań znajdujące się w archiwum W KZ we Włocławku oraz L. К a j zer, Brześć Kujawski, Inform ator Archeologiczny, Badania 1989, Warszawa 1993, s. 81-8; t e n ż e, Brześć Kujawski, Informator Archeologiczny, Badania 1990, Warszawa 1994, s. 94.

2 I-IV, badanych w 1989 r.) oraz zaprezentow anie ich na tle specyfiki późnośredniow iecznej i nowożytnej ceram iki kujawskiej. M ateriał opracow ano m etodą m akroskopow ą, poddając obserwacji stare, lekko oczyszczone przełomy. Ponieważ fragmentaryczność naczyń jest znaczna, ułamki poddano wstępnej kategoryzacji wielkościowej według A. B uko. A nalizę technologiczno-form alną przeprow adzono opierając się na zm odyfikow anym przez autorkę kw estionariuszu (tab. 1) A. Ilu n ic z a 3, w którym T a b e l a 1 Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek Zastosowana tabela z zapisem morfologicznych i technologicznych cech ceramiki naczyniowej 1 Lp. 7 ilość Nr inwentarzowy Ornament - rodzaj i rozmieszczenie 3 Wykop 8 ryty 4 Warstwa 9 radełkowy 5 Wielkość 30 stempelkowy Rodzaj naczynia 31 plastyczny 6 garnek 3 polerowany 7 dzban 33 malowany 8 misa 34 inny 9 inne 35 powierzchnia 10 pokrywka 36 część naczynia 11 Rodzaj fragmentu Szkliwo Wylew 37 powierzchnia 1 średnica w cm 38 sposób pokrycia 13 typ 39 kolor Dno Angoba 14 średnica w cm 40 powierzchnia 15 typ 41 wzór 16 technika zdjęcia 4 kolor Wypal Ślady użytkowania 17 utleniający 43 okopcenia 18 redukcyjny 44 przywry 19 G rupa technologiczna 45 zacieki Przełom 46 Uwagi, nr rysunku 0 jednobarwny 1 wielobarwny cm Domieszka 3 rodzaj 4 drobnoziarnista 5 średnioziamista 6 gruboziarnista A. B u k o, Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław 1991, s A. H u n i c z, Studia z archeologii wczesnośredniowiecznego Lublina, Warszawa 1984, przykład tabeli z zapisem cech morfologicznych i technologicznych ceramiki.

3 posługiwano się term inologią zaproponow aną przez J. K ruppćgo4, oraz dla poszczególnych grup technologicznych oznaczeniami według L. K ajzera5. Z abytki podzielono więc na 6 grup, określając je wielkimi kolejnym i literam i alfabetu. I tak grupę A tw orzą ułamki naczyń słabo wypalonych w atm osferze utleniającej, technologicznie nawiązujących do późnych faz rozwoju wczesnośredniowiecznego garncarstw a (tzw. tradycyjne); В - ułam ki naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej (tzw. kuchenne); С - fragmenty naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej (tzw. stołowe); D - wypalonych w zaawansowanej atmosferze utleniającej; E - z polewą; F - w zaawansowanej atm osferze utleniającej, angobow ane, barwione m alaturą, także kam ionka, półm ajolika i inne (tab. ). Z uwagi na stan zachow ania, tylko 9,44% (około 640 fragm entów ) badanego m ateriału m ożna zaliczyć do I i II kategorii wielkościowej według A. Buko. Przeważnie są to brzuśce i części przydenne, dlatego też analiza form naczyń została znacznie zaw ężona6. A N A L IZA M A T E R IA Ł U T E C H N O L O G IA I F O R M Y N a pojęcie technologii składa się sum a czynności zw iązanych z wytwarzaniem naczyń, począwszy od przygotow ania m asy ceramicznej poprzez jej form ow anie w określony kształt, zdobienie, a na wypaleniu skończywszy. Brak specjalistycznych analiz zawęził, niestety, zakres naszych rozważań. Zatem nie wszystkie zagadnienia związane z techniką produkcji zostaną om ów ione wyczerpująco. Obserwacja przełom ów i barw a czerepów pozw ala na stwierdzenie, że naczynia z badanego zbioru wykonano z glin żelazistych7, powszechnie w ystępujących na terenie K ujaw. 4 J. K r u p p é, Studia nad ceramiką X IV wieku ze Starego Miasta w Warszawie, Wrocław 1961, s ; por. t e n ż e, Garncarstwo późnośredniowieczne tv Polsce, cz. 1,, Wrocław L. К a j zer, Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z wieży Karnkowskiego" zamku IV Raciążku, K H K M, 1984, R. XXXIV, z., s. 0-03; t e n ż e, W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, K H K M, 1991, R. XXXIX, z. 4, s N a tablicach ilustracyjnych przyjęto system oznaczeń graficznych według: K r u p p é, Studia..., końcowa wkładka graficzna; t e n ż e, Garncarstwo późnośredniowieczne..., cz., karty katalogowe. 7 K r u p p é, Studia..., s. 105, 147, 149.

4 Grupa technologiczna A Ułamki naczyń tej grupy stanow ią 16,61% (361 fragm entów ) ogółu m ateriału. G lina, z której w yrabiano naczynia zawiera blaszki miki i drobne, zwęglone części organiczne. M ateriałem schudzającym był gruboziarnisty tłuczeń i piasek. Stosow ano łącznie różnej wielkości domieszki piasku, przy czym w m ateriale z najniżej i najwyżej zalegających warstw kulturow ych przeważa dom ieszka średnio- i drobnoziarnista (do 65 i 87% ; rys. 1). Ilość dodawanego piasku była duża. Naczynia tradycyjne wykonywano w technice taśmowo-ślizgowej i górą obtaczano. O takim sposobie budow y świadczą ślady zlepiania taśm widoczne w przełom ach brzuśców, nierówności ścianek (zwłaszcza w częściach przydennych) i ślady obtaczania. D na form ow ano według I i II sposobu opisanego przez J. K ruppćgo8 (tabl. VIII). Poza dw om a fragm entam i, które noszą ślady oderw ania (zdjęcia) z koła g arn carskiego, pozostałe m ają podsypkę. Ceram ika tradycyjna była w ypalana w niskiej tem peraturze z dopływem powietrza. Proces ten nadaw ał naczyniom kolory w różnych odcieniach brązu i barwy brunatnej. Jakość wypału była zła, o czym świadczy 91,9% ułam ków tej grupy o wielobarwnym przełomie (fragmenty zazwyczaj m ają inną barwę czerepu niż powierzchni wewnętrznej). Najczęściej stosowanym ornam entem były ostro profilowane żłobki dookolne oraz zw ielokrotnione, nieregularne linie faliste (tabl. V II, 1-4). Poza o r- nam entem rytym wystąpił także kłuty (tabl. VII, ). Z reguły zdobiono wyłącznie brzuśce naczyń (w jedynm przypadku linia falista umieszczona była n a wewnętrznej stronie wylewu). % 100 t 90 Wykop I j L _L 3 6 warstwy Rys. 1. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres ilości najbardziej reprezentatywnych domieszek stosowanych w obrębie ceramiki grupy A, na przykładzie wykopu II. Domieszka: 1 średnioi drobnoziarnista, średnio- i gruboziarnista 8 Tamże, s

5 T a b l i c a 1 Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej A. Garnki 'КЗ f " i cm W śród fragm entów ceramiki tradycyjnej występują jedynie garnki (31% ogółu ułam ków tej grupy, J i II kategorii wielkościowej). W yróżniono następujące formy: 1. G arnek o profilu esowatym z dobrze zaznaczoną szyją, wylew wychylony na zew nątrz z wrębem na pokryw kę, ale bez okapu, kraw ędź wylewu profilow ana (tabl. I, 1). Jest to jeden fragm ent o średnicy wylewu 0 cm.. G arnki z cylindryczną szyją o wylewie prawie nie wychylonym na zewnątrz, zaopatrzonym w kryzę okap (tabl. I,, 3). Średnice wylewów wynoszą 13 i 17 cm.

6 3. G arnek o profilu esowatym z krótką szyją, wylew lekko wychylony na zew nątrz z w rębem i okapem (tabl. I, 4). Jest to jed en fragm ent 0 średnicy wylewu 4 cm. U kształtowanie wylewów garnków jest różne (tabl. V III). D om inują ułam ki bez wrębu z okapem (47,1%), przy dużym udziale wylewów z wrębem 1 okapem (3,4%). Pod względem wielkości średnic wylewów, przew ażają garnki o dużych i bardzo dużych średnicach (powyżej 18 cm). N a 53% fragm entów tej grupy stw ierdzono ślady użytkow ania kuchennego. G rupa technologiczna В F ragm enty naczyń w ypalonych w atm osferze redukcyjnej - ku chenne - obejm ują 80,73% (1755) ułam ków) ogółu m ateriału. Gliny zastosow ane do w yrobu naczyń, których ułam ki pozyskano z najniższych w arstw k u l- turow ych, zawierały konkrccje wapienne. Do schudzenia m asy ceramicznej używano piasku, dodając go w średnich i m ałych ilościach. Stwierdzono tendencję do zmniejszania zarówno ilości stosowanego piasku, jak i wielkości jego granulacji. I tak m ateriał ceramiczny z najniżej zalegających warstw kulturowych charakteryzuje się (46-50% ) udziałem średnioziamistej domieszki schudzająccj, natom iast ułamki naczyń z wyższych poziomów odznaczają się przewagą (77-70% ) drobnoziarnistego piasku (rys. ). W obrębie fragm entów Rys.. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres ilości najbardziej reprezentatywnych domieszek stosowanych w obrębie ceramiki grupy B, na przykładzie wykopu II. Domieszka: 1 drobnoziarnista, średnioziamista

7 tej grupy zaobserw ow ano zależność pom iędzy rodzajem granulacji i ilością domieszki a typem naczyń. Takie wyroby jak dzbany, m ałe garnki, naczynia flaszowate, talerzyk - wykonane były z gliny o drobnoziarnistej dom ieszce dodaw anej w m ałej ilości. N aczynia k u chen n e w ypalane w atm osferze redukcyjnej form ow ano w technice taśm owo-ślizgowej i całkowicie obtaczano. Pozostaje natom iast problem braku w m ateriale den ze siadam i odcinania, gdyż tylko dw a fragm enty m ają takie ślady, jeden odryw ania, wszystkie pozostałe - podsypkę9. D na wykonywano I i II sposobem opisanym przez J. K ruppego10 (tabl. VIII). W badanym zbiorze odnotow ano również naczynie wykonane techniką pierścieniowo-taśm ową, polegającą na ugniataniu kolejnych taśm, a następnie ob toczeniu" (tabl. II, 1). N aczynia z tej grupy w ypalano w wyższej tem peraturze niż ceram ikę tradycyjną i bez dostępu powietrza. Dzięki takiem u procesowi uzyskiwały^ barwę stalowoszarą, ciemnoniebieską - granatow ą. C eram ika k u ch en n a me była najlepiej w ypalona (rys., 3). T ylko 54,9% ułam - ków tej grupy m a jednobarw ny przełom. Stwierdzono, że fragm enty naczyn dobrze w ypalonych przew ażały (50-70% ) w środkow ych n aw arstwieniach kulturowych. Przyczyną takiego stanu mogły być przeszkody natu ry technicznej, np. wadliwa konstrukcja pieca, sposób, w jaki u staw iano naczynia w kom orze wypaleniskowej pieca, także niski poziom um iejętności garncarzy lub nieprzyw iązyw anie wagi do praw idłow ości przebiegu procesu, a przecież średniow ieczne statuty cechowe staw iały do b ry wypał w rzędzie podstaw ow ych m ierników jakości w yrobów g arncarskich -. Zdobnictw o naczyń wypalonych w atm osterze redukcyjnej jest roznorodne (tabl. VII, 7-18). W ystępuje zarów no ornam ent ryty (żłobki nie, f god" e 1 P ^ tk ie lub ostro profilowane, linia falista), kłuty (tabl. II, 1), radełkow y oraz stem pelkowy (różne rodzaje), ja k i plastyczny ( szczypmęcia na krawędzi wylewu, koliste wgłębienia czy pod- pasy)cie 8Óry k ap u) raz wyświecenia (raczej przypadkow e pionow e Przechodząc do omówienia form naczyń należy stwierdzić, że najliczniejsze yły pozostałości garnków (19,44% ogółu ułam ków grupy technologicznej formy- g0 m wielk ściowej), wśród których w yróżniono następujące 1. G arnki o smukłym, esowatym profilu i prawie niewyodrębnionej szyi wy cw wy c y ony na zewnątrz, pogrubiony, z mniej lub bardziej zaznaczonym wrębem na pokryw kę i z okapem. N ajw iększa wydętość brzuśca p raw - * Tamże, s Tamże, s Tamże, s М. К w a p i e n i o w a, Przygotowanie garncarzy do zawodu w świetle polskich statutów cechowych, Studia z D nejów Rzemiosła i Przemysłu, 1966, t. 4, s

8 dopodobnie przypada na /3 wysokości naczynia (tabl. II, 1-4). Średnice wylewów w ynoszą 18-0, 30 cm.. G arnki charakteryzujące się pogrubionym wylewem bez okapu i tylko w jednym przypadku z wrębem; wylew lekko wychylony na zewnątrz. Część szyjna zlewa się z brzuścem (tabl. II, 5 i 6). Średnice wylewów wynoszą cm. Rys. 3. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres warstwowego rozkładu jakości wypału redukcyjnego na przykładzie wykopu II. Przełom: 1 jednobarwny, wielobarwny Rys. 4. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres warstwowego rozkładu jakości wypału redukcyjnego na przykładzie wykopu III. Przełom: 1 jednobarwny, wielobarwny

9 T a b l i c a II Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej B. G arnki II II II / / / I I I / / o

10 Elżbieta Kapusta

11 Э T a b l i c a (cd.)

12 3. G arnki o esowatym profilu z wychylonym na zewnątrz, pogrubionym wylewem bez wrębu i okapu (w jednym przypadku stw ierdzono wrąb). Szyja jest wyraźna, ale krótka (tabl. II, 7-9). Średnice wylewów w ahają się m iędzy 7-14 cm. 4. Garnek o esowatym profilu z wylewem ustawionym prosto, z wrębem, ale bez okapu. K ró tk a szyja jest dobrze zaznaczona (tabl. II, 10). Średnica wylewu wynosi 13 cm. Ze względu na ukształtow anie wylewu zauważono, że wśród garnków tej grupy przeważają okazy z wrębem i okapem (4,9% ), liczne są również z wrębem i bez okapu (3,%). Z uwagi na wielkości średnic wylewów, najwięcej jest garnków dużych (około 57%) i średnich (3% ). W arstwowy rozkład wielkości średnic wylewów garnków obrazuje powolne zmniejszanie się udziału naczyń dużych na korzyść średnich w kolejno następujących po sobie poziom ach (rys. 5) Wykop II warstwy Rys. 5. Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Wykres warstwowego rozkładu najbardziej reprezentatywnych średnic wylewów garnków w obrębie ceramiki grupy B, na przykładzie wykopu II. Garnki: 1 duże, średnie W śród ceramiki kuchennej występują także dzbany (tj. 5,4% ogółu ułam ków tej grupy, I i II kategorii wielkościowej). M ała liczba fragm entów (wszystkie o dwóch elementach morfologicznych) nie daje podstaw do w yróżnienia typów. W iększość ułam ków tworzy w yraźną grupę dzbanów 0 długiej, przewężonej szyi oraz wylewie ustawionym prawie prosto, z wrębem 1 okapem (tabl. III, 3-7). Inne fragm enty (około 9% ) charakteryzuje wychylony na zew nątrz wylew z wrębem i okapem oraz ostre załam anie

13 T a b l i c a III Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej В i C. Dzbany ł 7 / ( /

14 T a b l i c a IV Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej B. Misy i pokrywki p \ N

15 T a b l i c a V Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej В i C. Naczynia inne 7 I J / ' O l. /

16 w m om encie przejścia wylewu w brzusiec (tabl. III, 8). D o wylewów dzbanów dolepiano nieregularne, taśm ow ate ucha (tabl. VIII). Średnice wylewów dzbanów w ahają się od 6 do 18 cm. N astępną kategorię naczyń w tej grupie technologicznej stanow ią misy (0,9% ogółu ułamków omawianej grupy, I i II kategorii wielkościowej). W yróżniono ja na podstawie kształtu wylewu i wielkości jego średnicy13. Zatem mogły to być niskie, szerokotworowe garnki (w jednym przypadku nawet dzban), dlatego też do uwag o misach z zamku brzeskiego należy podejść z dużą ostrożnością. W iększość fragm entów mis m a wyraźnie pogrubiony, wychylony na zewnątrz wylew, przypom inający poziom ą listwę, lub którego przekrój m ożna wpisać w kw adrat (tabl. IV, 1-). Średnice wylewów wynoszą 3 i 15 cm. Pokrywki to,43% ogółu ułamków ceramiki kuchennej, I i II kategorii wielkościowej. Wyróżniono dwa rodzaje pokrywek: stożkowate i dzwonowate. M ają one podobnie ukształtow ane krawędzie: zaokrąglone na zewnątrz, a od wewnętrznej strony zakończone występem. Tylko przy jednej pokrywce typu dzwonowatego zachował się guzowaty uchwyt, odcięty od tarczy koła garncarskiego (tabl. IV, 3-5), Średnice pokrywek większej połowy zbioru mieszczą się między 10 a 1 cm, inne wynoszą 14, 16 i 18 cm (stożkow ata). O statnią kategorię naczyń stanow ią pojedyncze egzemplarze, których fragm entaryczność nie pozwala na dostatecznie pewne określenie, a form a odbiega od wyżej opisanych kategorii. Zakw alifikowano tu górną część naczynia o wylewie bez wrębu i okapu, lekko zwężającym się ku dołowi, ornam entow anym dookolnym i żłobkam i - część kielicha flaszowatego (?) lub wylew dzbana. Następny fragm ent to być m oże ułam ek małej miseczki lub czarki. Inny jest częścią talerzyka o niewielkich rozm iarach. D o wym ienionych tu okazów dołączono także tygielek oraz przydenne części m ałych naczyń (średnice den: 4, 5-6,8 cm; tabl. V, 1-3, 5-8). N a 33,% % ułam ków grupy technologicznej В stw ierdzono ślady użytkow ania kuchennego. Grupa technologiczna С Reprezentują ją fragmenty naczyń stołowych, wypalonych w atmosferze redukcyjnej. Stanowią one 1,33% (około 9 ułam ków) ogółu m ateriału. Glinę, z której wykonywano naczynia stołow e, schudzano wyłącznie m ałą ilością drobnoziarnistej domieszki piasku. Stosow ano zarów no technikę toczenia (brak śladów zlepiania taśm w przełomach ułamków), jak i technikę taśm ow o-ślizgow ą z obtaczaniem. W ypalanie odbyw ało się bez dostępu 13 K r u p p é, Studia..., s. 54.

17 powietrza w podwyższonej tem peraturze. W m ateriale należącym do tej grupy nie zaobserwow ano śladów procesu niedosiw iania, czyli skracania czasu wypału. Przełomy naczyń były jednobarw ne, a zewnętrzne ścianki w yrobów m iały połysk. Stosow ano, tak jak w ceram ice kuchennej, następujące rodzaje ornam entów : ryty, stempelkowy i plastyczny (tabl III 1-; VII, 6). W śród ułam ków grupy С w yróżniono dw a fragm enty dzbanów (tabl. III, 1-), z których jeden jest częścią naczynia o wyraźnie wciętej, długiej szyi, przechodzącej w cylindryczny brzusiec; drugi - m a długą, przewężoną szyję i prawic prosto ustawiony wylew z wrębem oraz charakterystycznie podwiniętym do góry okapem. D o naczyń innych zaliczono okaz o formie pucharka z w yodrębnioną stopką i rozchylającym się ku górze brzuścu (tabl. V, 4). Grupa technologiczna D Ułamki naczyń wypalonych w zaawansow anej atm osferze utleniającej (D) to 0,74% (16 fragm entów) ogółu badanego zbioru. W przełom ach fragm entów tej grupy zaobserwow ano łączne stosowanie domieszki gruboi średnioziarnistej (do 5% ) oraz rozdzielne dodaw anie średnioziarnistej i drobnoziarnistej (po 37,5%). M asę ceramiczną schudzano m ałymi ilościami domieszki piasku, śladowo także tłuczniem. Naczynia wykonywano techniką taśmowo-ślizgową i górą obtaczano. D na form ow ano II sposobem opisanym przez J. K ru p p é g o 11 (tabl. V III). Tylko jeden fragm ent dna nosi ślady T a b l i c a VI Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej D. Fragmenty garnka i misy 0 5 cm 14 Tamże, s

18 oderw ania z tarczy kola garncarskiego, pozostałe m ają podsypkę. W yroby z tej grupy w czasie wypału, w podwyższonej tem peraturze z dopływem powietrza, uzyskiwały barwę od ceglastej po pom arańczow ą. Jakość wypału nie była dobra, więcej bowiem niż połowa przełomów jest wielobarw na (54,6%). Estetycznym uzupełnieniem naczyń było zdobienie ornam entem rytym i radełkow ym oraz plastycznym (tabl. VII, 5; VI, 1). W śród ułam ków naczyń tej grupy w yróżniono fragm ent garn ka o esow a- tym profilu i lekko wychylonym, pogrubionym wylewie z wrębem, lecz bez okapu, i o bardzo krótkiej szyi (tabl. VI, 1). Średnica wylewu wynosi 19 cm. Ponadto znaleziono fragm ent misy z wychylonym na zewnątrz, pogrubionym wylewie (rodzaj listwy), którego średnica rów na jest 8 cm (tabl. V II, ). Grupa technologiczna E Fragm enty naczyń grupy E stanow ią 0,3% (7 ułam ków) całego zbioru;- są dobrze wypalone (jednobarwny przełom) w zaawansow anej atm osferze utleniającej. Ich powierzchnie są pokryte szkliwem zarów no jednostronnie, obustronnie, jak i w formie nakrapiania, o barwie jasno- i ciem nobrązowej oraz jasnozielonej. Stosow aną dom ieszką schudzającą był drobnoziarnisty piasek dodaw any w małej ilości. N aczynia w ykonyw ano techniką taśm owo-ślizgową i obtaczano. W nielicznym zbiorze ułam ków polewanych w yróżniono dw a fragm enty wylewów najpraw dopodobniej mis (wylewy nie m iały w rębu ani okapu) oraz jeden ułam ek części przydennej. D n o u fo r- m ow ano według II sposobu opisanego przez J. K ruppćgo15 i nosi ono ślady podważania (tabl. VIII). Wśród ułamków tej grupy wystąpiły także fragmenty asym etrycznych, taśm ow atych uch. Grupa technologiczna F Jest to nieliczny zbiór fragm entów (6 ułamków), stanowiących 0,7% ogółu m ateriału. Glinę, z której w yrabiano naczynia schudzano m ałą ilością drobnoziarnistego piasku. W yroby wykonywano w technice taśmowo-ślizgowej i obtaczano. Są one dobrze w ypalone na pom arańczow y k o lo r w zaaw ansowanej atm osferze utleniającej. W zbiorze należącym do tej grupy wyróżniono trzy fragm enty wylewów, które m ogą być częściami garnków lub mis. C harakteryzują się wychyleniem na zewnątrz, brakiem wrębu na pokrywkę i okapu (tabl. VIII). N a ułamkach górnych części brzuśców występują pojedyncze pasy kremowej lub brązowej angoby. 15 Tamże, s

19 T a b l i c a VII Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Ceramika grupy technologicznej A i D. Ornament - wybór 5 cm

20

21 T a b l i c a VII (cd.)

22 T a b l i c a VIII Brześć Kujawski, woj. włocławskie, stan. Zamek. Zestawienie rodzajów wylewów garnków, Garnki OzDony ' ąw (Щ i j?m ( «i W щ f w ш[йщв «x f e m «f (. ęmщ * Э о С / E - (? <? 0

23 STRATYGRAFIA I CHRONOLOGIA O bserwacja warstw kulturow ych na stanow isku zam ek w Brześciu K ujaw - skim oraz pozyskiwanie ruchom ego m ateriału zabytkowego odbyw ało się w ram ach eksploracji wykopów badawczych poziomami mechanicznymi. Z tego też pow odu analizę rozkładu ceramiki naczyniowej w poszczególnych w arstw ach kulturow ych zgeneralizowano. Ponadto z uwagi na zakłócenia w stratygrafi poziom ów kulturow ych (obserw ow ane zwłaszcza w wykopie I i IV), za najbardziej charakterystyczne i wymagające dokładniejszego omówienia uznano zbiory ułamków z wykopów II i III, z których pozyskano rów nież najbardziej liczny m ateriał ceramiczny. O ba wykopy zlokalizowane są po zewnętrznej stronie m uru obwodowego zam ku, tak jednak, że jeden bok w ykopu II przylega częściowo do N ściany dom u zamkowego, a częściowo do N kurtyny m uru obwodowego, natom iast wykop III - jedynie do W kurtyny m uru obwodowego. W obu jednostkach badaw czych naw arstw ienia kulturow e m iały m iąższość dochodzącą do 1,70-,0 m 16. W wykopie II (wymiary,5 x 4,0 m; posadowiony na głębokości niwelacyjnej 8,91-8,74 m n.p.m.; eksplorow any do głębokości niwelacyjnej 80,70 m n.p.m.) obserwowano stratygrafię południowej części przygródka. W partii S, w obu profilach W i E, zarejestrowano wkopy podfundamentowe. Pierwszy związany jest z powstaniem fundam entów gotyckiego założenia (sięgał do głębokości niwelacyjnej 81,50-81,30 m n.p.m.), drugi - z budow ą pruskiego więzienia (przecina warstwy kulturow e do głębokości niwelacyjnej 81,60-81,50 m n.p.m.). Szerokość wkopów wynosi około 0,8-0,9 m. W arstwy kulturow e sięgały do głębokości niwelacyjnej 81,80-81,40 m n.p.m. Ósmemu, siódm em u i szóstemu poziomowi mechanicznemu odpow iadają najniższe warstwy kulturow e o miąższości około 0,4 m. Są to pozostałości po dwóch drewnianych budynkach (gliniaste warstwy z treściami kulturow ym i, których strop zaznacza się pasmem pożarowym ). W arstwy te są przecięte wkopem pod gotycki fundam ent zamku. Wyżej nadlega w arstw a pom arańczow ej gliny z gruzem ceglanym o miąższości 0,-0,45 m (jest to 5 i częściowo 4 poziom mechaniczny). Powyżej obserwowano pas (około 0, m szerokości) ciem nobrązowej, gliniastej próchnicy (4 i częściowo 3 poziom m echaniczny) a następnie pom arańczow ą warstwę gliny, nad k tó rą zalegała czarnobrązow a gliniasta próchnica o miąższości 0,-0,7 m (jest to 3 i częściowo poziom mechaniczny). Poziomy 4, 3 i zawierały treści kulturowe. W i 1 warstwie m echanicznej wystąpił żółtoszary piasek przem ieszany z próchnicą, ale bez 16 L. К a j z er, Sprawozdanie z badań archeologiczno-arc.hitektanicznych zamku w Brześciu Kujawskim, gm. loco, woj. włocławskie, przeprowadzonych w 1989 roku, maszynopis w archiwum W KZ we Włocławku.

24 treści kulturowych, oraz ślady po współczesnym wkopie i wkopie związanym z budow ą więzienia około 1800 r. W wykopie III (wymiary,0 x 4,0 m, posadow iony na głębokości niwelacyjnej 83,75-81,74 m n.p.m.; eksplorow any do głębokości niwelacyjnej 81,40 m n.p.m.) obserwowano stratygrafię stoku wzgórza zamkowego. W części E wykopu zarejestrow ano w kop pod fundam ent m uru obwodowego zamku (sięgał do głębokości niwelacyjnej 81,65-81,60 m n.p.m.) o szerokości blisko 1,5 m. Obserwowano go w najniższych warstwach kulturow ych, które się do niego zsuwały. Mechaniczny poziom 7 i 6 odpowiada najniższym, gliniastym warstwom kulturowym, zawierającym węgle drzewne i znikom ą ilość ułamków cegieł. Ich miąższość wynosi około 0,-0,6 m (sięgają do głębokości niwelacyjnej 81,65 m n.p.m.). Powyżej (5 i 4 poziom mechaniczny) zalegał pom arańczowozielony płaszcz gliny o miąższości około 0,4 m. Nad nim obserwowano czarnobrązową próchnicę nasyconą węglami drzewnymi - miąższość 0,1-0, m (3 poziom mechaniczny). Wyżej wystąpiła warstwa gliny przemieszanej z próchnicą ( i 1 poziom mechaniczny). 1 orównanie stratygrafii obu wykopów oraz jakości pozyskanego materiału ceramicznego z poszczególnych warstw kulturow ych (tab. ), wykazuje duże podobieństwa. I tak, zarówno w wykopie II jak i III, najniższe warstwy kulturow e są najstarszymi poziomami osadniczymi na wzgórzu zam kow ym 17. Ich powstanie należy wiązać z krótkim okresem przed budow ą zam ku, a koniec wyznacza poziom pożarow y w okresie jego funkcjonow ania. W arstwy te charakteryzuje przewaga ceramiki tradycyjnej, wykonywanej według wczesnośredniowiecznych recept (do 50-75% ) i spory udział fragm entów naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej (do około 35%). W wyższych, m łodszych w arstw ach relacja pom iędzy ceram iką grup techn o- logicznych A i В zdecydowanie zmienia się na korzyść naczyń czarnych 18. Ułamki z grupy A, pochodzące z 5 poziom u w ykopu II, stanow ią 36,6%, podczas gdy fragm enty z grupy В 63,4%. W arstw a ta, podobnie jak nadlegająca nad nią ciem nobrązow a próchnica kulturo w a, nie m a o d- powiednika w stratygrafii wykopu III. Obie odróżnia także jakość m etariału ceram icznego. Łącznie w obu w arstwach (5 i 4 poziom m echaniczny wykopu II) ceram ika tradycyjna stanowi około 9%, a udział fragm entów z grupy B i С - około 71%. Nadlegający wyżej płaszcz gliny oraz w arstw a czam obrunatnej próchnicy (3 i częściowo poziom mechaniczny) korespondują z warstwam i obserwowanym i w 5, 4 i 3 poziom ie m echanicznym w ykopu III. I tak warstwę 3 z II wykopu charakteryzuje mały udział ułam ków z grupy A około 11% i duża, dochodząca d o około 89% frekwencja fragm entów l; Por. coroczne sprawozdania z badań znajdujące się w archiwum W KZ we Włocławku. Zapis grupy technologiczne A, B, C, D, E, F upraszczam dalej do grupy A, B itd. Naczyniami czarnymi nazywam takie, które wypalono w atmosferze redukcyjnej.

25 L/l -o Zbiorcze zestawienie liczbowo-procentowe ceramiki naczyniowej z poszczególnych wykopów, z zamku w Brześciu Kujawskim, woj. włocławskie (badania 1989 r.) Wykop I Wykop II Warstwa grupa technologiczna A В С D E F Razem (100%) Warstwa grupa technologiczna A В С D E F Razem (100%) ,75% 10 10,87% Razem 0 10,70% 71 76,34% 76 8,61% 100% ,68% 3 3,3% 4 4,35 3 3,3% 4 4,30% - -,15%,17% ,74% 3 1,60% Wykopy I-IV grupa technologiczna 4,14% А В С D E F ,61% Warstwa ,73% ,06% 9 1,33% 16 0,74% W ykop III grupa technologiczna 7 0,3% 4,14% 6 0,7% A В С D E F 7 7,95% 5,56% 4 3,81% 13 1,15% 8 19,5% 7 50,0% 7 - Razem 44 8,0% 70 79,55% ,38% 96 91,43% 86 80,37% 33 80,48% 7 50,0% 1 100% ,93% 1 1,14% 1,03% 5 4,76% 8 7,48% 7 7,95% 1,03% 1 1,14%,7% ,90% 9 1,63% 1 0,18% 0,36% Razem (100%) 174 Razem (100%) ,97% 10,78% 58 1,97% 71 36,60% 68 64,15% 1 75,0% 8 - Razem 83 0,73% Warstwa ,66% ,4% 05 77,65% 13 63,40% 37 34,91% 4 5,0% 1 100% ,39*/. 0,34% 0,98% 1 0,38 4 0,69% 0,34% ,94% ,44% 4 0,9% Wykop IV grupa technologiczna 0,15% A В С D E F 8,57% 4 30,77% 7 1,1% ,0% ,43% 9 69,3% 6 78,79% 9 100% 4 80,0% 3 100% Razem (100%) Razem 14 19,7% 1 100% 57 80,8% Elżbieta Kapusta

26 naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej. Natomiast w wykopie III łącznic z warstwy 5 i 4 pozyskano około 16% ułam ków ceram iki tradycyjnej i około 74% fragm entów naczyń z grupy В i С, a w warstwie 3 udział ułam ków z grupy A wynosi 4%, gdy z grupy B i С - około 96%. Najwyższe 1 najmłodsze warstwy związane jeszcze z okresem funkcjonowania zamku, czyli poziom z wykopu II oraz i 1 z wykopu III, odznaczają się nadal wysokim udziałem ułamków ceramiki wypalonej w atmosferze redukcyjnej (odpowiednio dla wykopu II - około 90%, dla III - około 96% i 81% ), ale także pojawieniem się fragmentów naczyń wypalonych w zaawansowanej atmosferze utleniającej (odpowiednio wykop II: grupa D - 0,7%; grupa E - 0,3%; wykop III: grupa D - około 1% i 8%, grupa E - około 1%, grupa F - około % ). Należy zaznaczyć, że również w najmłodszych warstwach utrzym uje się mały odsetek ułamków ceramiki tradycyjnej (wykop II, poziom - około 9% w ykop III, poziom i 1 - około 3% i 8%). Z załączonego zbiorczego zestawienia ilościowego i procentowego ceramiki (tab. ) wynika, że we wszystkich wykopach znaczną przewagę m ają ułamki naczyń z grupy B, przy niewielkiej liczbie fragm entów ceramiki stołow ej. Łącznie frekwencja ułamków naczyń wypalonych w atm osferze redukcyjnej wynosi 8,06%. Zbiór fragmentów naczyń tradycyjnych (A) nie przekracza 1% w poszczególnych wykopach, stanowiąc 16,61% ogółu analizowanego m ateriału. Jedynie w najstarszych warstwach osiąga on poziom do 75%. Ułam ki naczyń wypalonych w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej, z grup D, E, F, to tylko 1,33% całego zbioru i występują w najmłodszych warstwach. Powyższe zestawienie wskazuje, że jest to m ateriał ceramiczny typowy dla I, II i III etapu rozwoju późnośredniowiecznego garncarstw a według periodyzacji J. K ru p p ćg o 19. Początki stosow ania recept późnośredniowiecznych J. K ruppé datuje na okres drugiej połowy X III w. do 0 lub 30 lat lub połowy XIV stulecia. Tu jednak ceramikę pochodzącą z najstarszych w arstw datow ać należy na schyłek I etapu według J. K ruppćgo, czyli około ćwierci XIV w. Także ramy czasowe II etapu należy dla m ateriału z Brześcia rozszerzyć. N atom iast III etap rozwoju późnośredniowiecznego garncarstwa w Brześciu głęboko wkracza w lata nowożytne i jest obserwowany do połow y XVII w., czyli czasów zniszczenia zam ku przez Szwedów. Po uzupełnieniu powyższych wniosków o uwagi z rozdziału poświęconego technologii i form om, spostrzeżenia dotyczące stratygrafii oraz dane historyczne, odnoszące się do funkcjonow ania zam ku0, na przykładzie badanego m ateriału m ożna wyróżnić następujące etapy rozwoju późnośredniowiecznego garncarstw a brzeskiego. K r u p p é, Garncarstwo..., cz. 1, s. 49 i n.; por. t e n ż e, Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce. Stan badań archeologicznych, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i E tnograficznego w Łodzi , Seria archeologiczna, t. 36, s Por. przyp. 1.

27 Z nacząca przewaga w yrobów w ytw arzanych według w czesnośredniow iecznych recept, ale także spory udział naczyń czarnych - reprezentujących now ą technologię - d atu ją najstarsze warstwy na wzgórzu zam kow ym na ćwierci XIV w. N ajpraw dopodobniej z końcem tego stulecia (może od lat osiemdziesiątych1) na pierwsze miejsce wysuwają się naczynia wypalone w atm osferze redukcyjnej, przewyższające technologicznie i form alnie w yroby tradycyjne, aczkolwiek.nie były one w swojej kategorii najlepiej wypalone. W okresie od X V t w. po praw dopodobnie koniec pierwszej połowy XVI w. (5 i 4 poziom w II wykopie) czarne naczynia znacznie zyskują na popularności. Popraw ia się jakość ich wypału, zmniejszeniu ulega ilość i wielkość granulacji dodaw anego piasku (rys. -4), zwiększa się różnorodność form (w 4 poziomie II wykopu znaleziono ułam ki dzbanów ) i estetyka, niemniej napraw dę luksusow ych naczyń z grupy С jest bardzo m ało. Zm iany obserw ow ane są także w ceram ice tradycyjnej. M asa ceram iczna jest schudzana przeważnie średnio- i gruboziarnistą dom ieszką, natom iast wśród wylewów garnków zaczyna dom inow ać wylew z okapem, a w ystąpił także okaz z wrębem i okapem. II połow a XVI stulecia (generalnie 5, 4 i 3 poziom III w ykopu) i czasy pierwszej połow y X V II w. (najm łodsze warstwy obu wykopów przynoszą w m ateriale z zam ku symptom y schyłku późnośredniowiecznych recept wyrobu naczyń. C eram ika w ypalana w atmosferze redukcyjnej jest niedosiwiana. Technika taśm o- wo-ślizgowa i silne obtaczanie naczyń doprow adzone zostały do perfekcji. A sortym ent wyrobów jest bogaty - od m ałych garnków przez pucharki, tygielki, misy, dzbany i garnki, a skończywszy na pokrywkach. Naczynia tradycyjne nie wychodzą poza uniwersalną formę garnka i trw ają aż do końca funkcjonow ania zam ku. K ontynuacją tego typu ceram iki jest niewielka grupa wyrobów z najmłodszych warstw, wypalonych w zaawansow anej atmosferze utleniającej (D), ale technologicznie, poza tem peraturą wypału, prezentuje ona jedynie wstępny etap rozwoju nowożytnego garncarstw a. W okresie tym bardzo sporadycznie zaczynają się pojaw iać w yroby polewane i zdobione m alaturą. M ieszkańcy zam ku, podobnie jak i inni obyw atele m iasta a także zakonnicy z klasztoru oo. Dom inikanów, zapewne korzystali z w yrobów miejscowych pracowni garncarskich, które lokalizowały się (praw dopodobnie od XIV w.) m. in. na terenie K rakowskiego Przedmieścia. T rudno określić liczbę w arsztatów dla okresu od połowy X IV w. do połowy X V II stulecia. 1 J. D ł u g o s z, Dzieła wszystkie, wyd. A. Przeździecki, Kraków 1867, t. 4, ks. X, s , , 413. Z. K a p i с a, Prace wykopaliskowe na cmentarzysku Św. Duch z lat , K o- munikaty Archeologiczne 197, t. 1, s. 158.

28 Pewnym jest, że w drugiej połowie XVI w. m ieszkało w Brześciu pięciu garncarzy3. Przypuszczenie o miejscowej metryce naczyń z badanego zbioru potwierdza charakter materiałów ceramiki naczyniowej, pochodzących z badań na terenie daw nego klasztoru oo. D om inikanów 4 i na K rakow skim Przedmieściu5 (tab. 3). Wszystkie m ateriały (wraz z analizow anym ) odznaczają się bardzo podobnym rozkładem procentowym poszczególnych grup ułamków oraz rytmem przemian technologiczno-formalnych. Powyższe wnioski zyskują także potwierdzenie po wstępnej analizie ułamków naczyń pochodzących z kolejnych sezonów badań na zam ku6. Na zakończenie przytoczyć należy, że om awiany zbiór ceramiki z zam ku w Brześciu K ujaw skim mieści się w przedziale od około drugiej ćwierci XIV w. po połowę XVII stulecia i brak jest w nim m ateriałów o cechach typow ych dla naczyń w wieku X III. STU D IU M PO RÓW N A W CZE C E R A M IK I K U JA W SK IE J W YNIKI PRAC NAD PÓŹNOŚREDNIOW IECZNĄ 1 NOW OŻYTNĄ CERAMIKĄ NACZYNIOWĄ Z KUJAW Niniejszy artykuł jest jedynie próbą zasygnalizowania tem atu, który godny jest pełnego opracow ania. Jak dotąd bowiem brak jest studium zbierającego dotychczasow e spostrzeżenia badaczy późnośredniow iecznej i nowożytnej ceramiki kujawskiej7. W śród wielu zbadanych stanowisk na tym obszarze do grupy o najlepiej opracowanym m ateriale ceramicznym należą: Inow rocław, K ow al, Lubień K ujaw ski, Raciążek, Radziejów i W yszo- 5 Z. G u i d o n, Zaludnienie miast kujawskich w X V I w. i pierwszej połowie X V II w., Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego 1963, t. 1, s , tab. I. 4 A. A n d r z e j e w s k a, L. K a j z e r, Badania zespołu podominikańskiego w Brześciu Kujawskim, Archeologia Historica Polona, t. 1, Materiały z I Sesji Naukowej Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności, Toruń, 1- listopada 199 r., Toruń 1995, s L. K a j z e r, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych zamku w Brześciu Kujawskim, gm. loco, woj. włocławskie, przeprowadzonych w 1991 roku, maszynopis w archiwum W KZ we Włocławku. 6 Por. przyp Problem zaznaczył L. K a j z e r, Zamek w Raciążku, Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i Zjemi Dobrzyńskiej, cz. 1, Łódź 1990, s ; t e n ż e, Dwór obronny w Lubieniu Kujawskim. Badania terenowe 1984 roku, [w:] T. H o r b a c z, L. K a j z e r, Siedziby obronno-rezydencjonalne IV powiecie kowalskim na Kujawach w X III- Х VIII w., Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, cz., Łódź 1991, s ; t e n ż e, W sprawie..., s. 477.

29 Zbiorcze zestawienie ceramiki naczyniowej z Krakowskiego Przedmieścia w Brześciu Kujawskim, woj. włocławskie T a b e l a 3 G rupa technologiczna A В С D E F ,67% 95 97,6 7% 3 1,0% 4 1,33% - 3 1,0% Razem (100%) 99 T a b e l a 4 Zbiorcze zestawienie ceramiki naczyniowej (w %) z wybranych stanowisk na Kujawach Stanowisko Inowrocław*, zaplecze klasztoru poł. X III- -poł. XV w. 4,4-1,7 95,6-87,3 G rupa technologiczna A В, С D E F K łóbka, woj. włocławskie, dwór ok r - -poł. XVII w. 4,7 40,0 44,8 10,5 Kowal, woj. włocławskie, zamek koniec XIV/ /początek XV-k. XVIII w. 5,3 35,1 45,7 13,9 Lubień Kujawski, woj. włocławskie, dwór poł. XIV w.-poł. XVII w. 18,6 1,0 54,4 4,4 1,6 Raciążek*1 woj. włocławskie, zamek X IV - -X VIII w. 7,0-7,1 59,1-87,7 0,6-16,1 0,-5, 0,1-0,7 Radziejów, woj. włocławskie, zamek XIV/1 poł. XV-poł. XVII w. 9,1 75,6 11,,6 1,5 Wyszogród, woj. bydgoskie, grodzisko koniec XI w.-ok r. 91,5 8,5 W kolejnych fazach, k W poszczególnych wykopach.

30 gródb. Podstawowe dane o stanowiskach zostały zebrane w tabeli (tab. 4)9. Poniżej przedstaw ione będą najważniejsze zagadnienia rytm u przem ian technologiczno-form alnych m ateriałów kujawskich. Są to 30: wprow adzenie nowego sposobu wypału i nowej jakościowo domieszki oraz zaaw ansow anie form naczyń w poszczególnych grupach technologicznych. C eram ika wypalana w atm osferze redukcyjnej, jeśli przyjąć określenia J. Bednarczyka, najwcześniej pojawia się na K ujaw ach w Inowrocławiu w połow ie X III w., n a terenie klasztoru oo. Franciszkanów. Jest to zjawisko odosobnione na terenie K ujaw i m ożna mieć wątpliwości, czy zbiór z Inow rocław ia nie jest datow any zbyt wcześnie. Przewaga tego typu naczyń w zastaw ie klasztornej nie wyklucza jednak m ożliwości, że w połowie X III stulecia w kujawskiej stolicy księstwa Kazim ierza I K onradow ica naczynia czarne mogły stanowić tylko nieduży procent w ogólnej liczbie ceram iki31. W okresie od schyłku XIII w. po lata trzydzieste XIV stulecia ceram ika wypalana w atmosferze redukcyjnej występuje poza Inowrocławiem także w W yszogrodzie i Raciążku. Początki tego typu wytwórczości wiążą się na dwóch ostatnich stanowiskach ze zdecydowanym przestawieniem w arsztatów lub z napływem nowych garncarzy, którzy umieli produkow ać naczynia według lepszej technologii. W tym wstępnym okresie nadal dom inują naczynia wytwarzane zgodnie z receptam i wczesnośredniowiecznymi (poza om ówionym już, wcześnie datow anym, Inowrocławiem), ale także do ich technologii przenikają pewne nowinki. Odnosi się to do zastosow ania domieszki piasku schudzającego i do zaopatryw ania garnków w okap. 8 Nie wymieniłam tutaj Kruszwicy, gdyż publikacja: W. D z i e d u s z y c k i, Wczesnomiejska ceramika kruszwicka w okresie od II połowy X w. do połowy X IV w., Wrocław 198, obejmuje tylko ceramikę tradycyjną. 9 Tabelę 3 i rozdział opracowano na podstawie: J. B e d n a r c z y k, Ceramika naczyniowa, [w:] Zaplecze gospodarcze konwentu oo. Franciszkanów w Inowrocławiu od połowy X III tv. do połowy X V»>., red. A. Cofta-Broniewska, Poznań 1979, s ; T. H o r b a c z, L. К a j z e r, Zam ek w Kowalu tv świetle badań roku, [w:] H o r b a c z, К a j z e r, Siedziby obronno-rezydencjonałne..., s ; К a j z e r, Dwór obronny..., s ; T. H o r b a c z, Dwór na kopcu w Klóbce, gm. Lubień Kujawski, woj. włocławskie, [w:] H o r b a c z, К a j zer, Siedziby obronno-rezydencjonałne..., s ; К a j zer, Zamek..., s ; t e n ż e, W sprawie..., s. 477 i п.; E. W ó j c i c k a, Ceramika średniowieczna i nowożytna z zamku IV Raciążku, [w:] Archeologia i region. Wyniki badań Katedry Archeologii UŁ na terenie województwa włocławskiego w latach , Włocławek 198, s. 5-30; L. К a j zer, Zam ek iv Radziejowie w świetle badań terenowych 1987 roku, Acta Universitatis Lodziensis 1991, Folia archaeologica, z. 1, s ; L. R a u h u t, J. R a u h u t o w a, Cz. P o t e m s k i, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych w Fordonie, pow. Bydgoszcz na grodzisku Wyszogród" tv roku 1958, Wiadomości Archeologiczne 1959, t. 6, s К a j z e r, Opracowanie..., s K r u p p é, Garncarstwo..., cz. 1, s. 49,

31 Od lat trzydziestych XIV w. (po niepokojach wojny polsko-krzyżackiej) do połowy XVI stulecia w yroby w ypalane w atm osferze redukcyjnej zdecydow anie upowszechniają się na terenie K ujaw, wypierając naczynia tradycyjne, których asortym ent zawęża się do from y uniw ersalnego garnka. Jedynie w mniejszych ośrodkach miejskich czy dworach (Lubień K ujaw ski), aż do połowy XV w. przew ażają wyroby z grupy technologicznej A. C zarne naczynia osiągają szczyt rozwoju tak w udoskonalaniu techniki produkcji (domieszka piasku jest używana w odpowiednich ilościach do rodzaju naczynia, ogólna tendencja do zm niejszania ilości i granulacji domieszki), jak też pod względem różnorodności proponow anych odbiorcom form. Obserwacje te świadczą o wysokich umiejętnościach garncarzy. Niestety, już w połowie XV w., kiedy na większości prezentow anych stanow isk przew ażają dobrze w ypalone naczynia z grupy technologicznej В i C, w Inowrocławiu obserwujemy schyłek późnośredniowiecznego garncarstw a, charakteryzujący się skracaniem czasu wypału wyrobów, czyli tzw. niedosiwianicm. Ze zjawiskiem tym spotykam y się w innych ośrodkach dopiero w drugiej połowie XVI w. W okresie dom inacji czarnych wyrobów przeżywa się jeszcze stara technologia wypalania naczyń w słabo zaawansowanej atmosferze utleniającej. Z anika ona pod koniec tego przedziału czasowego, ale nie na wszystkich stanow iskach. D otyczy to ośrodków z pow iatu kowalskiego: K ow ala, K łóbki i Lubienia Kujawskiego, gdzie w zam ian pojaw iają się wyroby w ypalone w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej. Zdecydowane różnice w rozwoju późnośredniowiecznego i nowożytnego garncarstw a na terenie K ujaw są widoczne w drugiej połow ie XVI w. W południow o-w chodnich K ujaw ach Brzeskich (K ow al, K łób k a, L u- bień) w tym okresie znacznie zmniejsza się udział naczyń z grup technologicznych B i С na rzecz wypalonych w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej. Początkow o te ostatnie nie odznaczały się najlepszą jakością (wielobarwne przełomy, duża ilość dodaw anej domieszki), chociaż miały zróżnicowane formy i obejmowały różne typy naczyń. M oda na czerw one i krem ow e w yroby wyraźnie wypiera stare naczynia wypalane w atm o- sferze redukcyjnej. Spory jest także procent ceramiki polewanej, która początkow o należała do zastawy stołowej, a nie kuchennej (talerze, misy). Proces ten, z połowy XVI i z XVII w., obserwowany jest również - jak to zauważyła D. Tam illa na zam ku w Bobrow nikach w Ziemi D obrzyńskiej3. Inny nurt późnośredniowiecznego i nowożytnego garncarstwa na Kujawach m ożna obserw ow ać n a stanow isku w Raciążku i Radziejow ie. W północnej D. T a m i l l a, Studia nad ceramiką średniowieczną i nowożytną z zamku w Raciążku i Bobrownikach, Łódź 198, maszynopis w Katedrze Archeologii UŁ.

32 strefie om awianego obszaru, od końca XVI w. do początków X V III stulecia (R aciążek), dom inują naczynia w ypalone w atm osferze redukcyjnej. C h ara k- terystyczna jest dla stanowisk z tej strefy długotrw ałość przeżywania się ceramiki tradycyjnej, która w Raciążku pojawia się jeszcze w pierwszej połowie XVII w. W yroby grupy D - czerwone i krem ow e, a także polewane - stanow ią mały procent ogółu ułam ków i chociaż pojawiają się w poziom ach z XVI w., to do początków XVII stulecia nie osiągnęły pułapu naczyń w ypalanych w atm osferze redukcyjnej. Podsum ow ując powyższą k ró tk ą charakterystykę rytm u przem ian w ro z- woju późnośredniowiecznego i nowożytnego garncarstw a naczyniowego na Kujaw ach, należy stwierdzić, że jego obraz odbiega od ram chronologicznych zaproponow anych przez J. K ruppćgo33 i wykazuje w schyłkowej fazie w yraźną lokalną dwoistość dróg rozwojowych. Kwestię przyczyn takiej dw utorow ości, stanowiącej podstawy do określenia jej jako swego rodzaju specyfiki, pozostaw iam do nakreślenia przyszłym autorom opracow ań tego interesującego tem atu, który tutaj jedynie strałam się zasygnalizow ać, bowiem głównym przedmiotem niniejszego artykułu jest omówienie m ateriału naczyniow ego z zam ku w Brześciu K ujaw skim. C E R A M IK A Z B R ZEŚC IA K U JA W S K IE G O N A T L E S P E C Y FIK I P Ó Ź N O Ś R E D N IO W IE C Z N E J I N O W O Ż Y TN E J C E R A M IK I K U JA W S K IEJ N a podstawie przedstawionych uprzednio wniosków m ożna powiedzieć, że m ateriał ceramiczny z zamku w Brześciu Kujawskim nawiązuje bezpośrednio do przem ian w rozwoju późnośredniowiecznych i now ożytnych naczyń z R a- ciążka i Radziejowa34, a więc stanowisk z Kujaw Inowrocławskich i północnej strefy K ujaw Brzeskich. Analizow any w tej pracy zbiór odznacza się stałym niskim procentem występowania ułam ków naczyń tradycyjnych aż w głąb czasów nowożytnych. G rupę technologiczną A charakteryzuje średnioziarnista dom ieszka piasku schudzającego i nieznaczna ilość dodaw anego tłucznia oraz częste wyposażanie naczyń (garnków) w wylew z okapem. T akże do połowy XVII w., a więc do czasów opuszczenia zamku, dominują w Brześciu naczynia wypalone w atmosferze redukcyjnej, głównie kuchenne - podobnie jak w R aciążku i Radziejowie, chociaż n a obu tych stanow iskach w yroby sto łowe m ają większy udział w całości zbioru. T ak jak w wyżej wymienionych zamkach, również w m ateriale z Brześcia m ożna zauważyć w połowie XVI w. początki procesu niedosiw iania naczyń z grupy technologicznej B. 33 K r u p p é. Garncarstwo..., cz. 1, s Por. przyp. 9.

33 Niski procent wyrobów o zaawansowanej technice wypału utleniającego, które bardzo późno pojawiają się w ceramice brzeskiej, także przypom ina sytuację z R aciążka i R adziejow a, natom iast jakość naczyń z grupy D bezpośrednio naw iązuje do m ateriału ceram icznego z K łóbki. W zakresie form i zdobnictw a zbiór z zam ku w Brześciu m a analogie do większości m ateriałów ze stanow isk kujawskich. D la w yróżnionych form garnków z grupy technologicznej A i B, o d- niesienia są przede wszystkim w zbiorach z Inow rocław ia (A - form a 1, 3; В - form a 1, 3), Raciążka i Lubienia (B - form a 1). Również w m ateriale z Inowrocławia oraz Raciążka i Kłóbki należy szukać powinowactw wylewów zaopatrzonych we wrąb i okap (grupy A i B), bez wrębu z okapem oraz wrębu i okapu (grupy A, B i D, F - ostatni rodzaj wylewów - tylko do Kłóbki). Jeżeli chodzi o dzbany, to najpełniejszy zestaw form ich wylewów znajduje odbicie w dzbanach z Inow rocław ia oraz Raciążka. Misy, których krawędzie zaopatrzono w rodzaj płaskiej listwy lub tylko pogrubiono, a wylewy wychylają się na zewnątrz, także m ają analogie w powyższych zbiorach. Pokryw ki, zarów no stożkow ate jak i dzw onow ate, m ają o d- powiedniki prawie we wszystkich materiałach kujawskich. Podobnie taśmowate, asym etryczne ucha. Także wszystkie rodzaje zdobienia były stosow ane w pozostałych ośrodkach kujawskich. W badanym zbiorze wystąpiły trzy fragm enty naczyń z ornam entem literowym (tzw. ceram ika husycka). D ane technologiczne i stratygrafia (ułam ki pochodzą z warstwy wykopu II - jeden fragm ent i z warstwy wykopu III dwa fragm enty) wskazują, że naczynia, z których pochodzą, powstały w miejscowych pracowniach w czasach nowożytnych. Zagadnienie odnajdyw ania tego typu ułam ków ceramiki było już kilkakrotnie poruszane w publikacjach archeologicznych35. Jak dotąd problem zaistnienia na Kujawach naczyń z napisam i wiązany jest z wpływami ideologii husyckiej36, a także ze złotym okresem reform acji na tym obszarze, który trwał przez drugą połow ę XVI w.37 T. H o r b a c z, A. M i k o ł a j c z y k, L. W o j d a, Ceramika husycka z Włocławka, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie 1980, ser. C, s. 5-50; L. W o j d a, Wyniki badań archeologicznych we Włocławku z łat , Ziem ia Kujawska 1985, t. 7, s ; L. К a j z e r, Przyczynki do znajomości tzw. ceramiki husyckiej z Kujaw, K H K M, R. X X X V I, z. 4, s ; t e n ż e, Zur Problematik der sog. Hussitenkeramik in Polen, w druku; por. także W. Ś w i ę t o s ł a w s k i, Szesnastowieczne naczynie z napisem łacińskim i datą roczną z Szestna, woj. olsztyńskie. Przyczynek do szerzenia się luteranizmu tv Prusach Książęcych, K H K M 1987, R. X X X V, z. 4, s J. M a ć e k, Husyci na Pomorzu i w Wielkopolsce, Warszawa 1955, s i n.; R. H e c k, E. M a l e c z y ń s k a, Ruch husycki w Polsce. Wybór tekstów źródłowych, Wrocław 1953, E. M a l e c z y ń s k a, Ruch husycki w Czechach i w Polsce, Warszawa 1959, s i n. L. D o m b e k, Reformacja na Kujawach tv X V I w., Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego 1966, t. 3, s ; por. też W. K r a s i ń s k i, Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, Warszawa 1903.