NOWINY LEKARSKIE DWUMIESIĘCZNIK NAUKOWY UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU MEDICAL NEWS

Transkrypt

1 NOWINY LEKARSKIE DWUMIESIĘCZNIK NAUKOWY UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO IM. KAROLA MARCINKOWSKIEGO W POZNANIU MEDICAL NEWS A BIMONTHLY SCIENTIFIC JOURNAL PUBLISHED BY POZNAN UNIVERSITY OF MEDICAL SCIENCES POLAND Rok założenia Founded in (81) ISSN Indeksowane w/indexed in: Polska Bibliografia Lekarska, MNiSW Pełne teksty prac/full texts on line:

2

3 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, 3 9 BARBARA GRABOWSKA-FUDALA, KRYSTYNA JARACZ, KRYSTYNA GÓRNA OBCIĄŻENIE OPIEKUNÓW CHORYCH PO UDARZE MÓZGU WYNIKI WSTĘPNE OCENY PROSPEKTYWNEJ THE BURDEN OF CAREGIVERS OF PATIENTS AFTER STROKE PRELIMINARY RESULTS OF PROSPECTIVE EVALUATION Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr hab. n. med. Krystyna Jaracz Streszczenie Wstęp. Sprawowanie długotrwałej opieki nad chorym po udarze mózgu niesie za sobą następstwo w postaci obciążenia. Zjawisko to ma charakter zmienny w kontekście upływającego czasu sprawowania opieki nad chorym. Cel. Przedstawienie poziomu obciążenia, jego obszarów oraz sytuacji społeczno-demograficznej opiekunów chorych po I dokonanym udarze mózgu po 6 miesiącach (Badanie I) oraz po 5 latach (Badanie II) od zakończenia hospitalizacji chorego. Materiał i metody. Badaniem prospektywnym objęto 30 par (opiekunów i chorych) po 6 miesiącach oraz po 5 latach od momentu zakończenia hospitalizacji chorego. Obciążenie badano za pomocą polskiej wersji Caregiver Burden Scale (CB Scale). Stan neurologiczny oraz funkcjonalny chorych zbadano za pomocą Skandynawskiej Skali Udaru Mózgu (SSS) oraz Indeks Barthel (IB). Wyniki. Wynik całkowity obciążenia wg CB Scale w badaniu I wynosił 2.20 pkt. (SD 0,66) średni poziom obciążenia, a w badaniu II wynosił 1,87 pkt. (SD 0,79) niskie nasilenie obciążenia. Analizy porównawcze poziomu obciążenia oraz jego wymiarów w badaniu I i II wykazały istotnie statystycznie (p < 0,05) niższy poziom obciążenia całkowitego oraz w podskali Otoczenie w badaniu II. Średni stan neurologiczny i funkcjonalny chorych nie uległ istotnej zmianie w badaniu II. Wnioski. Obciążenie opiekunów chorych po przebytym udarze mózgu było na podobnym poziomie. Istotnie statystycznie niższy poziom obciążenia w podskali Otoczenie wpłynął na zmianę poziomu obciążenia całkowitego w badaniu II. SŁOWA KLUCZOWE: udar mózgu, opiekun, obciążenie. Summary Introduction. Providing a long-term care of patients after stroke entails as a consequence of the burden. The burden is a changeable phenomenon in the context of time spent on providing care for the patient. Aim. Presentation of the level of the burden, its areas and the socio-demographic situation of caregiver s patients after a first ever stroke 6 months (Study I) and 5 years (Study II) after patients discharge from hospital. Material and methods. The prospective study included 30 couples (caregivers and stroke patients) at 6 months and 5 years after hospitalization. The burden was evaluated using the Polish version of Caregiver Burden Scale (CB Scale). Neurological state and functional state of the patients were evaluated using Scandinavian Stroke Scale (SSS) and Barthel Index (BI). Results. The total value of the burden according to CB Scale in the Study I was 2.20 (SD 0.66) medium level of burden, in the Study II it was 1.87 (SD 0.79) low level of burden. The comparative analyses of the burden and its values in the Study I and II indicated significantly (p < 0.05) lower level of the total burden and so was in the subscale Environment in the Study II. The mean of neurological and functional state of the patients did not change significantly in the Study II. Conclusions. The burden of caregivers of patients after stroke persisted at a similar level. Statistically significant lower level of the subscale Environment affect the change in the total value of the burden in Study II. KEY WORDS: stroke, caregiver, burden. Wstęp Współczynnik zapadalności na udar mózgu w Polsce jest zbliżony do wartości współczynników w innych krajach Europy i wynosi ogółem 177/ u mężczyzn i 125/ u kobiet [1, 2]. Szacuje się, że spośród osób, które przeżyły sześć miesięcy od udaru 24 53% wymaga całkowitej lub częściowej pomocy w czynnościach dnia codziennego (ang. Activities of Daily Living, ADL), a u ok. 32% występują objawy depresji [3]. Porównując te dane z okresem 5 lat od wystąpienia udaru mózgu u chorego stwierdza się u 34% do 65% osób deficyt stanu funkcjonalnego o różnym stopniu nasilenia, a 12% do 26% chorych prezentuje zaburzenia stanu emocjonalnego w postaci objawów depresji. Mimo odległego czasu od wystąpienia udaru stwierdza się również nietrzymanie moczu u 20% chorych oraz zaburzenia funkcji poznawczych u 13% do 59% chorych [4, 5]. Z dotychczasowych doniesień wynika, że po zakończonej hospitalizacji ok. 3/4 chorych po udarze mózgu objętych jest opieką swoich najbliższych w środowisku domowym. Rolę opiekuna częściej pełnią kobiety (74%), czyli żony (52%), córki (od 7% do 19%) oraz synowe (17%). Wśród

4 4 Barbara Grabowska-Fudala i inni opiekunów płci męskiej opiekujących się osobą chorą (36%) są mężowie (18%) i synowie (4%) [6, 7]. W wyniku sprawowania długotrwałej opieki nad chorym dochodzi do następstw, które w literaturze noszą miano obciążenia. Zjawisko to jest definiowane w aspekcie obiektywnym jako czas i wysiłek fizyczny oraz problemy finansowe osoby, która uczestniczy w realizacji potrzeb innych oraz w ujęciu subiektywnym jako psychiczne i fizyczne cierpienie, osobiste doświadczenia społeczne i emocjonalne opiekuna, powstałe w wyniku trudnej sytuacji jaką jest choroba bliskiej osoby [8]. Badania nad obciążeniem rodzin sprawujących opiekę nad chorym po udarze mózgu w środowisku domowym są prowadzone od ponad 30 lat. W tym czasie pojawiło się blisko 100 publikacji na ten temat. Większość doniesień pochodzi z USA i Wielkiej Brytanii. Badania mają głównie charakter przekrojowy z jednokrotną oceną obciążenia w okresie od 3 miesięcy do 6 lat po UM u chorego. Wynika z nich, że przeciętne obciążenie wraz z upływem czasu trwania opieki wzrasta do 3. roku sprawowania opieki, a następnie ulega zmniejszeniu. W obserwacjach długoterminowych powtarzalność badań jest najczęściej 2-krotna, jednak w żadnym z nich nie uwzględniono oceny obciążenia po 6 miesiącach i po 5 latach od zakończenia hospitalizacji chorego [9]. W Polsce do tej pory opublikowano wyniki badań przedstawiające poziom obciążenia po 6 miesiącach sprawowania opieki [10]. Prospektywna ocena obciążenia po 5 latach sprawowania opieki nad chorym po udarze mózgu jest pierwszą próbą w Polsce. Na świecie do tej pory również nie opublikowano wyników badań podłużnych przedstawiających to zagadnienie. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie poziomu obciążenia, jego obszarów oraz sytuacji społeczno-demograficznej opiekunów chorych po I dokonanym udarze mózgu po 6 miesiącach (Badanie I) oraz po 5 latach (Badanie II) od zakończenia hospitalizacji chorego. Materiał i metody Niniejsze badanie jest kontynuacją wcześniejszych badań prowadzonych w latach Dotyczyły one obciążenia opiekunów osób po dokonanym, pierwszym udarze mózgu w okresie 6 miesięcy od zakończenia hospitalizacji chorego (Badanie I). Docelowo zbadano 150 par chorych i ich opiekunów. Ta grupa osób badanych stanowi punkt wyjścia dla oceny prospektywnej obciążenia opiekunów po 5 latach od zakończenia hospitalizacji chorego (Badanie II), które rozpoczęto w maju 2011 roku. W celu nawiązania ponownego kontaktu oraz zdiagnozowania obecnej sytuacji chorego, przeprowadzono wstępną rozmowę telefoniczną z opiekunem. Właściwe badanie przeprowadzono metodą wywiadu bezpośredniego w środowisku domowym chorego po wcześniejszym uzyskaniu zgody od opiekuna. Kryterium koniecznym dla kontynuacji badania było: przeżycie chorego oraz opiekuna, włączenie w proces opieki nad chorym tej samej osoby, zgoda opiekuna na przeprowadzenie badania. Osoby badane Badaniem objęto 54 chorych po dokonanym udarze mózgu i ich opiekunów po 6 miesiącach i 5 latach sprawowania opieki w środowisku domowym. Spośród tej grupy chorych od momentu badania I wykluczono 24 (44%) chorych i ich opiekunów z powodu: zgonu chorego 10 (18%) badanych, zmiany opiekuna 2 (4%) badanych, umieszczenia chorego w domu pomocy społecznej 1 (2%) chory oraz utraty kontaktu z chorym i opiekunem 11 (20%) badanych. Ostatecznie do tej pory badaniem II objęto 30 (56%) chorych i ich opiekunów. Badanie II Grupa chorych po 5 latach od wystąpienia dokonanego udaru mózgu, liczyła 18 (60%) mężczyzn i 12 (40%) kobiet, w wieku od 53 do 86 lat. Połowa, 15 (50%) chorych, deklarowała wykształcenie średnie, a 9 (30%) chorych posiadało wykształcenie podstawowe lub niepełne podstawowe. Zdecydowana większość, 22 (73%) chorych 5 lat wcześniej była po udarze niedokrwiennym. Pozostałych 8 (27%) chorych przeżyło udar krwotoczny (Tabela 1). W okresie między badaniem I i II, 7 (23%) chorych doznało kolejnego udaru mózgu, w tym: 4 (13%) chorych 1 udar mózgu, 2 (7%) chorych 2 udary mózgu, 1 (3%) 3 udary mózgu. Liczebność opiekunów była adekwatna do liczby osób chorych. Grupa badanych opiekunów składała się z 26 (87%) kobiet i 4 (13%) mężczyzn, w wieku od 26 do 76 lat. Większość opiekunów posiadała wykształcenie średnie 13 (43%) lub zawodowe 8 (27%). Rolę opiekuna pełnili głównie małżonkowie 20 (67%) oraz dorosłe dzieci 9 (30%). Ponad połowa opiekunów mieszkała z chorym i innymi członkami rodziny 18 (60%), w mieście 26 (87%). Większość, 13 (43%) opiekunów przebywała na emeryturze, jednak prawie co 3 opiekun pracował zawodowo. Opiekunowie przeznaczali na opiekę nad chorym średnio 7,5 (SD 8,4) godz. na dobę (Tabela 2). Do pomiaru obciążenia wykorzystano polską adaptację Skali Obciążenia Opiekuna (ang. Caregiver Burden Scale, CB Scale) [11]. Skala zawiera 22 pytania zawarte w 5 podskalach: wysiłek ogólny (8 pytań), izolacja społeczna (3 pytania), rozczarowanie (5 pytań), zaangażowanie emocjonalne (3 pytania), otoczenie (3 pytania). Odpowiedzi udziela się na 4-punktowej skali szacunkowej. Wynik całkowity CB Scale oraz 5 podskal stanowi średnia punktacja z poszczególnych pozycji wchodzących w skład skali (1 pkt 4 pkt.). Podobnie jak inni autorzy uwzględniliśmy następujące kategorie obciążenia: niski poziom ( ), średni poziom ( ), wysoki poziom ( ) [12]. Większa liczba punktów oznacza wyższy poziom obciążenia. Badania rzetelności angielskiej wersji skali przeprowadzono na grupie 150 pacjentów (83 z zespołem otępiennym i 67 po udarze mózgu). Współczynnik spójnoś-

5 Obciążenie opiekunów chorych po udarze mózgu wyniki wstępne oceny prospektywnej 5 Tabela 1. Stan demograficzny i kliniczny chorych (Badanie II) Table 1. Demographic and clinical status of the patients (Study II) Charakterystyka/Characteristics n % Płeć/Gender Kobiety/Women Mężczyźni/Men Średni wiek, w latach (SD)/ Age (mean), years (SD) 68 (9,24) Wykształcenie/Education Podstawowe lub niepełne podstawowe/ Primary school 9 30 Zawodowe/Vocational school 6 20 Średnie/Secondary school Wyższe/Bachelor degree Rodzaj udaru/stroke type Niedokrwienny/Infarct Krwotoczny/Haemorrhage 8 27 Tabela 2. Charakterystyka społeczno-demograficzna grupy opiekunów (Badanie II) Table 2. Caregiver s socio-demographic data (Study II) Charakterystyka/Characteristics n % Płeć/Gender Kobiety/Women Mężczyźni/Men 4 13 Średni wiek, lata (SD)/ Age (mean), years (SD) 57,5 (10,5) Wykształcenie/Education Niepełne podstawowe lub podstawowe/ Primary school 5 17 Zawodowe/Vocational school 8 27 Średnie/Secondary school Wyższe/Bachelor degree 4 13 Stopień pokrewieństwa z chorym:/ Relationship to patient: Małżonek/Spouse Dziecko/Child 9 30 Dalsza rodzina/other member of family 1 3 Miejsce zamieszkania/place of residence Miasto/City Wieś/Village 4 13 Zamieszkanie/Residence: Z chorym/with patient Z chorym i innymi członkami rodziny/ With patient and other members of family Osobno/Alone 1 3 Źródło utrzymania; n (%)/ Employment status; n (%) Badanie I Study I Badanie II Study II Praca zawodowa/full time 11 (38) 10 (35) Praca + renta/ Part time and pension 4 (13) 2 (7) Emerytura/Retirement 8 (28) 13 (43) Inne/Other 7 (24) 5 (17) Czas sprawowania opieki; godz./24 h (SD) Time providing care; hours/24 h (SD) 9,76 (7,2) 7,50 (8,4)

6 6 Barbara Grabowska-Fudala i inni ci wewnętrznej α Cronbacha dla całości skali wynosił 0,89, a dla podskal od 0,70 do 0,87. Jedynie dla podskali środowisko wsp. α był niższy i wynosił 0,53. Badania stabilności skali przeprowadzono na grupie 23 opiekunów (biorąc pod uwagę płeć i stopień pokrewieństwa) metodą test retest, w odstępie czasowym dwóch tygodni. Wartość współczynnika kappa wynosiła od 0,67 do 1,00. Nieco mniejszą stabilność wykazano w odniesieniu do podskali środowisko, gdzie współczynnik ten wynosił od 0,53 do 0,74 [11]. Ocenie poddano również stan funkcjonalny i neurologiczny chorych. Do tego celu wykorzystano Indeks Barthel [13] oraz Skandynawską Skalę Nasilenia Udaru Mózgu [14]. Indeks Barthel (IB) to zmodyfikowana (20-punktowa) skala ADL wg Barthel. Narzędzie to jest powszechnie stosowane do oceny sprawności samoobsługowej w zakresie 10 czynności życia codziennego: spożywanie posiłków, przemieszczanie się z łóżka na krzesło, zachowanie higieny osobistej, korzystanie z toalety oraz kąpieli, poruszanie się po płaskim terenie i schodach, ubieranie się, kontrola oddawania moczu i stolca. Uwzględniono 5 kategorii: bardzo poważne ograniczenie sprawności (0 4 pkt.), poważne (5 9 pkt.), średnie (10 14 pkt.), lekkie (15 19 pkt.) oraz brak ograniczeń (20 pkt.) [13]. Skandynawską Skalę Udaru Mózgu (SSS) zastosowano do oceny stanu neurologicznego [14]. Narzędzie to umożliwia ocenę stanu przytomności, ustawienie gałek ocznych, siły mięśniowej kończyny górnej i ręki oraz kończyny dolnej, orientacji, niedowładu mięśni twarzy oraz zaburzeń mowy i chodu. Zakres skali mieści się w przedziale od 0 do 58 punktów. Przyjęto za innymi autorami [15] następujące kategorie udaru: bardzo ciężki udar (0 14 pkt.), ciężki udar (15 29 pkt.), średni udar (30 44 pkt.) oraz lekki udar (45 58 pkt.). W celu przeprowadzenia badania wykorzystano ustrukturowany kwestionariusz wywiadu, służący do zebrania informacji o sytuacji społeczno-demograficznej chorego i opiekuna. Analiza statystyczna Do opisu statystycznego zastosowano średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe (SD) oraz frakcje procentowe. Do analiz porównawczych wykorzystano test Wilcoxona. Przyjęto poziom istotności p < 0,05. Wszystkie analizy przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego Statistica 9. Tabela 3. Zmiana stanu neurologicznego (SSS) i funkcjonalnego (IB) w pierwszych 6 miesiącach i po 5 latach od wystąpienia udaru mózgu (kategorie, średnie, SD) Table 3. Changes of neurological (SSS) and functional status (BI), within first 6 month and 5 years after stroke (categories, means, SD) Stan neurologiczny, SSS (SD) Neurological status, SSS(SD) Koniec hospitalizacji chorego/ Discharge Badanie I/ Study I Badanie II/ Study II 28 (11,98) 47 (11,73) 46 (11,54) 0,83 Udar/Stroke n % n % n % Bardzo ciężki/very severe 6 20 Ciężki/Severe Średni /Moderate Lekki/Mild Stan funkcjonalny, IB (SD) Functional status, 4,1 (4,19) 14,8 (5,66) 14,4 (6,04) 0,82 BI (SD) Niesprawność /Disability n % n % n % Bardzo poważna/ Very severe Poważna /Severe Średnia/Moderate Nieznaczna/Mild Brak/None *p < 0,05 test Wilcoxona (Badanie I i Badanie II); IB Indeks Barthel; SSS Skandynawska Skala Udaru Mózgu, SD Odchylenie Standardowe *p < 0,05 Wilcoxon test (Study I and Study II); BI Barthel Index; SSS Scandinavian Stroke Scale, SD Standard Deviation p

7 Obciążenie opiekunów chorych po udarze mózgu wyniki wstępne oceny prospektywnej 7 Tabela 4. Poziom obciążenia wg Skali Obciążenia (CB Scale) Table 4. Level of caregiver s burden (CB Scale) Badanie I/Study I Badanie II/Study II CB Scale Wysiłek ogólny/ General strain Izolacja społeczna/ Isolation Rozczarowanie/ Disappointment Zaangażowanie emocjonalne/ Emotional involvement Otoczenie*/ Environment Wynik całkowity*/ Total score Min. / Min. Maks. / Max 1,1 3,8 1,0 4,0 1,0 4,0 1,0 3,3 1,0 3,6 1,1 3,6 Średnia (SD)/ Mean (SD) 2,42 (0,77) 2,15 (0,99) 2,36 (0,83) 1,75 (0,68) 1,83 (0,85) 2,20 (0,66) Niski/ Low (%) Średni/ Medium (%) Wysoki/ High (%) Min. / Min. Maks. / Max Średnia (SD)/ Mean (SD) Niski/ Low (%) Średni/ Medium (%) Wysoki/ High (%) ,0 4,0 2,14 (0,97) , ,0 4,0 2,01 (1,22) , ,0 3,8 2,22 (0,94) , ,0 4,0 1,78 (1,01) , ,0 3,0 1,22 (0,45) , ,0 3,3 1,87 (0,79) ,025 p *p < 0,05 test Wilcoxona *p < 0,05 Wilcoxon test Wyniki Średnia punktacja stanu neurologicznego (SSS) i funkcjonalnego (IB) w badaniu I i II wynosiła odpowiednio 47 pkt. (SD 11,73) vs 46 pkt. (SD 11,54) oraz 14,8 pkt. (SD 5,66) vs 14.4 pkt. (SD 6,04). Po 5 latach od zakończenia hospitalizacji chorego zakres punktacji stanu neurologicznego wg SSS wynosił od 20 do 58 pkt., a stanu funkcjonalnego wg IB wynosił od 1 do 20 pkt. Ciężki lub średni udar mózgu stwierdzono u 11 (37%) chorych. Deficyt funkcjonalny chorych o różnym stopniu nasilenia stwierdzono u 25 (84%) osób. W tabeli 3 przedstawiono szczegółowe informacje na temat stanu klinicznego chorych w poszczególnych etapach badania prospektywnego. Wynik całkowity obciążenia wg CB Scale po 6 miesiącach sprawowania opieki wynosił 2,20 pkt. (SD 0,66), co odpowiada średniemu pozimowi obciążenia. Średnia punktacja była najwyższa w podskali Wysiłek ogólny 2,42 pkt. (SD 0,77) oraz Rozczarowanie 2,36 pkt. (SD 0,83). Najniższą średnią punktację uzyskano w podskali Zaangażowanie emocjonalne 1,75 pkt. (SD 0,68). Wynik całkowity obciążenia wg CB Scale po 5 latach sprawowania opieki nad chorym wynosił 1,87 pkt. (SD 0,79), co wskazuje na niskie nasilenie obciążenia. Średnia punktacja była najwyższa w podskali Rozczarowanie 2,22 pkt. (SD 0,94) oraz Wysiłek ogólny 2,14 pkt. (SD 0,97). Najniższą średnią punktację uzyskano obszarze Otoczenie 1,22 pkt. (SD 0,45). Analizy porównawcze poziomu obciążenia oraz jego wymiarów w badaniu I i II wykazały niższy poziom obciążenia całkowitego oraz w podskali Otoczenie w badaniu II (p < 0,05). Różnice w pozostałych obszarach obciążenia wg CB Scale były nieistotne statystycznie (Tabela 4). Omówienie Rolę opiekuna po 5 latach sprawowania opieki nad chorym po udarze mózgu nadal pełniły głównie kobiety (żony i córki). Stanowiły one ponad 3/4 grupy badanych opiekunów. Dane te potwierdzają liczni autorzy opisujący zagadnienia związane ze sprawowaniem opieki nad chorymi z przewlekłymi schorzeniami układu nerwowego [6, 7, 16]. Co trzeci opiekun pracował zawodowo. Podobne doniesienia przedstawili inni autorzy, u opiekunów 3 lata po wystąpieniu udaru mózgu u chorego [17]. Prawie 60% opiekunów przebywało z chorym przez 24 godz., niezależnie od stanu funkcjonalnego chorego. Wynikało to głównie z wieku opiekunów, którzy średnio byli 11 lat młodsi od chorych i przebywali na emeryturze. Biorąc pod uwagę źródło utrzymania opiekunów w relacji do badania I, 1 osoba zrezygnowała z pracy zawodowej, 2 osoby nie otrzymywały już renty jednocześnie pracując, 2 osoby uzyskały stałe źródło dochodów, a 5 opiekunów przeszło na emeryturę. Grupa chorych składała się głównie z mężczyzn po udarze niedokrwiennym. Około 1/4 chorych doznała od 1 do 3 kolejnych udarów w okresie ostatnich 5 lat, w tym 14% chorych pojedynczy UM, 7% chorych dwa UM i 3% trzy UM. Dane te są porównywalne z wynikami wcześniejszych badań, w których wykazano u 28% cho-

8 8 Barbara Grabowska-Fudala i inni rych pojedynczy UM, u 3% chorych dwa UM, a u 0,6% trzy UM w czasie 7 lat od pierwszego dokonanego UM [18]. Doświadczenie kolejnego udaru mózgu u chorych w czasie 5 lat nie przyczyniło się do pogorszenia ich stanu neurologicznego i funkcjonalnego. Udary te przejawiały się słabym nasileniem deficytów neurologicznych w tej grupie chorych. Nie zaobserwowano zmian poziomu obciążenia w poszczególnych obszarach obciążenia. Wyjątek stanowiła podskala Otoczenie. W tym wymiarze obciążenie okazało się mniejsze po 5 latach od zakończenia hospitalizacji chorego. Podskala ta porusza aspekty opieki związane z funkcjonowaniem fizycznym chorego w mieszkaniu oraz poza nim. Prawdopodobnie bezpośredni wpływ na obciążenie w tym zakresie miał stan neurologiczny i funkcjonalny chorego. W niniejszej pracy wykazano jednak, że średnie wartości deficytu neurologicznego i funkcjonalnego chorych w badaniu I i II nie uległy zmianie i wynosiły odpowiednio 48 vs 46 pkt. oraz 15,3 vs 14,6 pkt. Z jednej strony świadczy to o zakończeniu fazy adaptacji chorego już w czasie 6 miesięcy po zakończeniu hospitalizacji [19]. Z drugiej strony, skala IB nie umożliwia oceny możliwości chorego w zakresie przemieszczania się poza mieszkaniem. Być może stan chorego uległ poprawie, jednak fakt ten nie został uwzględniony przez zastosowane narzędzia badawcze służące do oceny stanu funkcjonalnego. Jak już wcześniej wspomniano, jedynie podskala Otoczenie uległa istotnej statystycznie zmianie. To prawdopodobnie był główny czynnik wpływający na obniżenie poziomu obciążenia całkowitego z poziomu średniego (badanie I) na niski (badanie II). Specyficzny przebieg nasilenia obciążenia zaobserwowano w wyniku wcześniejszej analizy badań empirycznych związanych z opiekunami chorych po udarze mózgu [9]. W efekcie zaobserwowano, że obciążenie wzrasta do 3. roku sprawowania opieki nad chorym. W tym okresie osiąga maksymalne wartości, po czym w kolejnych latach ulega tendencji spadkowej. Należy jednak zaznaczyć, że powyższe analizy były dokonywane głównie na wynikach badań przekrojowych. To może mieć wpływ na rzeczywiste spostrzeganie tego zagadnienia w wymiarze prospektywnym. Jednym z elementów obiektywnego obciążenia był czas przeznaczony na opiekę. Mimo iż wspomniany wcześniej stan funkcjonalny i neurologiczny chorego utrzymywał się na tym samym poziomie, opiekunowie przeznaczali mniej czasu w trakcie doby na opiekę w badaniu II niż w badaniu I (7,3 vs 9,6 godz.). Być może długi czas sprawowania opieki nad chorym przyczynił się do tego, że te same czynności przy chorym opiekunowie wykonywali szybciej i sprawniej niż wcześniej. Wnioski 1. Nie zaobserwowano zmian poziomu obciążenia w większości podskal CB Scale, z wyjątkiem podskali Otoczenie. 2. Niższy poziom obciążenia całkowitego w ocenie prospektywnej był uwarunkowany silnym wpływem podskali Otoczenie. 3. Średni stan neurologiczny i funkcjonalny chorych w badaniu I i II nie uległ zmianie, mimo że około 25% chorych doznało kolejnego udaru mózgu w okresie 5 lat. Piśmiennictwo 1. Thorvaldsen P., Asplund K., Kuulasmaa K.: Stroke incidence, case fatality, and mortality in the WHO MONICA Project. World Health Organization Monitoring Trends and Determinants in Cardiovascular Disease. Stroke, 1995, 26(3), Członkowska A, Ryglewicz D.: Epidemiologia udarów mózgu w Polsce. Neurol. Neurochir. Pol., 1999, 32(6), Sacco R.L., Benjamin E.J., Broderick J.P. i wsp.: American Heart Association Prevention Conference. IV. Prevention and Rehabilitation of Stroke. Risk factors. Stroke, 1997, 28(7), Chausson N., Olindo S., Cabre P. i wsp.: Five-year outcome of a stroke cohort in Martinique, French West Indies: Etude Réalisée en Martinique et Centrée sur l'incidence des Accidents vasculaires cérebraux, Part 2. Stroke, 2010, 41(4), Ayerbe L., Ayis S., Rudd A.G. i wsp.: Natural history, predictors, and associations of depression 5 years after stroke: the South London stroke register. Stroke, 2011, 42(7), McCullagh E., Brigstocke G., Donaldson N. i wsp.: Determinants of caregiving burden and quality of life in caregivers of stroke patients. Stroke, 2005, 36(10), Morimoto T., Schreiner A.S., Asano H.: Caregiver burden and health-related quality of life among Japanese stroke caregivers. Age Ageing, 2003, 32(2), Sales E.: Family burden and quality of life. Qual Life Res., 2003, 12, Grabowska-Fudala B., Jaracz K., Górna K.: Obciążenie rodzin sprawujących opiekę nad chorymi po udarze mózgu w świetle badań empirycznych. [W:] Człowiek chory aspekty biopsychospołeczne, Janowski K., Cudo A. Wydawnictwo Drukarnia Best Print, Lublin 2009, Grabowska-Fudala B., Jaracz K., Górna K. i wsp.: Obciążenie osób sprawujących opiekę nad chorymi po przebytym udarze mózgu wyniki badań. [W:] Pielęgniarstwo w neurologii i neurochirurgii wybrane zagadnienia, Skrzypek- -Czerko M., Ślusarz R., Bydgoszcz 2009, Elmståhl S., Malmberg B., Annerstendt L.: Caregiver s burden of patients 3 years after stroke assessed by a novel caregiver burden scale. Arch. Phys. Med. Rehabil., 1996, 77, Andren S., Elmståhl S.: Family caregivers subjective experiences of satisfaction in dementia care: aspects of burden, subjective health and sense of coherence. Scand. J. Caring. Sci., 2005, 19, Wade D.T., Hewer R.L.: Functional abilities after stroke: measurement, natural history and prognosis. J. Neurol. Neurosurg. Psychiatry, 1987, 50, Scandinavian Stroke Study Group. Multicenter trial of hemodilution in ischemic stroke. Background and study protocol. Stroke, 1985, 16,

9 Obciążenie opiekunów chorych po udarze mózgu wyniki wstępne oceny prospektywnej Jørgensen H.S., Nakayama H., Raaschou H.O. i wsp.: Outcome and time course of recovery in stroke. Part I: Outcome. The Copenhagen Stroke Study. Arch. Phys. Med. Rehabil., 1995, 76(5), Jaracz K., Grabowska-Fudala B., Górna K. i wsp.: Obciążenie osób sprawujących opiekę nad osobami z chorobą Parkinsona. Wyniki wstępne. [W:] Dobrostan i powodzenie w chorobie i niepełnosprawności, Jarosz M. Wydaw. NeuroCentrum. Lublin 2009, Choi-Kwon S., Kim H.S., Kwon S.U. i wsp.: Factors affecting the burden on caregivers of stroke survivors in South Korea. Arch. Phys. Med. Rehabil., 2005, 86(5), Schmidt E.V., Smirnov V.E., Ryabova V.S.: Results of the seven year prospective study of stroke patients. Stroke, 1988, 19, Wallenbert I., Jonsson H.: Waiting to get better: a dilemma regarding habits in daily occupations after stroke. Am. J. Occup. Ther., 2005, 59, Adres do korespondencji: dr n. med. Barbara Grabowska-Fudala Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego Poznań, tel.: , faks: bgfudala@ump.edu.pl

10 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, JOANNA PNIEWSKA 1, KRYSTYNA JARACZ 1, KRYSTYNA GÓRNA 1, ALINA CZAJKOWSKA 2, GRAŻYNA LICZBIŃSKA 3, DOROTA ŁOJKO 4, WIKTOR PAŁYS 4, ALEKSANDRA SUWALSKA 4 STYL ŻYCIA A FUNKCJONOWANIE POZNAWCZE OSÓB STARSZYCH. DONIESIENIE WSTĘPNE LIFESTYLE AND COGNITIVE FUNCTIONING IN OLDER PEOPLE. A PRELIMINARY STUDY 1 Katedra Pielęgniarstwa, Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr hab. Krystyna Jaracz 2 Praktyka Lekarza Rodzinnego AR MED, Sokolniki Kierownik: lek. med. Arkadiusz Czajkowski 3 Instytut Antropologii, Zakład Ekologii Populacyjnej Człowieka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Jan Strzałko 4 Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytet Medyczny im Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Janusz Rybakowski Streszczenie Wstęp. Starzenie się społeczeństw to wieloaspektowy problem wielu krajów Europy. Podejmuje się różne działania, aby ludzie starsi zachowali niezależność. Jednym z głównych czynników warunkujących samodzielność jest funkcjonowanie umysłowe. Cel. Celem pracy była ocena wpływu wieku, aktywności fizycznej i umysłowej oraz stanu zdrowia na funkcje poznawcze osób starszych. Metodyka. Badaniem objęto 50 starszych osób bez cech otępienia i zaburzeń depresyjnych, zamieszkujących tereny wiejskie Wielkopolski. Do oceny funkcji poznawczych zastosowano Skalę Krótkiej Oceny Stanu Psychicznego, Test Stroopa oraz Test Łączenia Punktów (Trail Making Test TMT). Dane socjodemograficzne oraz dotyczące stylu życia zebrano przy pomocy kwestionariusza wywiadu skategoryzowanego. Wyniki. Stwierdzono istotny statystycznie związek pomiędzy wiekiem badanych a czasem wykonania TMT A i B oraz Testu Stroopa A. Grupy osób aktywnych fizycznie i aktywnych umysłowo szybciej wykonały TMT B. Poszczególne choroby somatyczne nie wpływały istotnie na funkcjonowanie poznawcze badanej grupy. Wielochorobowość wiązała się z gorszą czynnością pamięci wzrokowo-przestrzennej. Obserwowano istotną statystycznie ujemną korelację pomiędzy liczbą lat edukacji a wynikami Testu Stroopa oraz TMT A. Wnioski. Funkcjonowanie poznawcze pogarsza się wraz z wiekiem osób starszych. Jednak stopień owego upośledzenia zależny jest od ich stylu życia. Właściwe leczenie chorób somatycznych może zmniejszyć ich destrukcyjny wpływ na funkcje poznawcze. Wyniki mają charakter wstępny, badania są kontynuowane. SŁOWA KLUCZOWE: funkcje poznawcze, starzenie się, styl życia, choroby. Summary Introduction. Ageing of societies is a multidimensional problem of many European countries. Various initiatives have been designed for elderly people to promote independence and continued living in the community. The mental functioning of the elderly is one of the major factors in their self-care ability. Aim. The aim of the study is to evaluate the influence of the age, mental and physical activity as well as the health state on the cognitive functions of the elderly. Material and methods. Fifty non-depressed and non-demented old people living in the rural area of Wielkopolska entered the study. Cognitive functions were assessed using Mini Mental State Examination, Stroop Test and Trail Making Test. Demographic and lifestyle data were collected by means of semistructured questionnaire. Results. A significant association was noted between the age of participants and TMT A and B as well Stroop test A results (the completion time for the tasks). Participants who were either physically or mentally active had shorter time to complete TMT B. Presence of somatic disease did not significantly influence cognitive functions in the studied population. Multiple morbidities were associated with disturbances of visuospatial memory. A negative correlation was seen between the duration of education and Stroop Test and TMT A results. Conclusions. Cognitive functions in the elderly deteriorate with age. However, the extent of the deterioration depends on the lifestyle. Adequate treatment of somatic diseases can decrease their influence on cognitive functions. The results are preliminary, the study is being continued. KEY WORDS: cognitive functions, ageing, lifestyle, diseases. Wstęp W piśmiennictwie polskim i światowym obserwuje się wzrost zainteresowania problematyką starości, a szcze- gólnie tak zwanego dobrego lub pomyślnego starzenia się. Tendencja ta jest również zauważalna w działaniach rządów państw i organizacji międzynarodowych [1]. Obserwowalne zjawisko starzenia się społeczeństw pod-

11 Styl życia a funkcjonowanie poznawcze osób starszych. Doniesienie wstępne 11 nosi rangę badań gerontologicznych. Cennym jest bowiem odkrycie sposobu na zapewnienie dłuższej samodzielności i niezależności osób starszych [2]. Doniesienia zawarte w literaturze przedmiotu sugerują, że największy wpływ na samodzielność ludzi w podeszłym wieku ma ich funkcjonowanie mentalne [1]. Zmiany otępienne dotyczą ok. 12% populacji polskiej i są przyczyną narastającej niesprawności, uzależnienia od innych oraz konieczności instytucjonalizacji opieki [3], co niesie z sobą obciążenie ekonomiczne i społeczne. Poszukiwanie skutecznego czynnika protekcyjnego funkcji poznawczych w starszym wieku stanowi obszar zainteresowań badaczy. Celem pracy była analiza związku funkcji poznawczych z wiekiem, aktywnością fizyczną i podejmowaniem czynności aktywizujących poznawczo oraz z ogólnym stanem zdrowia osób starszych. Materiał i metody Badanie przeprowadzano od września 2010 do marca Do badania włączono 50 osób starszych zamieszkujących tereny wiejskie i małe miasteczka Wielkopolski, bez objawów depresyjnych i zmian otępiennych. Skrining w kierunku otępienia wykonano za pomocą Krótkiej Skali Oceny Stanu Psychicznego (Mini Mental State Examination MMSE), a w kierunku depresji przy użyciu Inwentarza Depresji Becka (Beck Depression Inventory BDI). Badani pochodzili z obszaru opieki jednego lekarza rodzinnego. Badania przeprowadzono metodą spotkań indywidualnych, podczas których badani przy pomocy badacza wypełniali kwestionariusz wywiadu skategoryzowanego narzędzie własne zawierające dane demograficzne oraz pytania dotyczące aktywności fizycznej i umysłowej, stosowanej diety, używek, występowania chorób, płci, wieku, wykształcenia, liczby lat edukacji i aktywności zawodowej. Do oceny funkcji poznawczych służyły: skala MM- SE, test Stroopa oraz Test Łączenia Punktów (Trail Making Test TMT). MMSE oceniająca podstawowe funkcje poznawcze [4, 5, 6], w naszym badaniu została użyta w dwóch funkcjach, ponieważ jest wystandaryzowanym narzędziem stosowanym w skriningu zmian otępiennych, a jednocześnie ocenia pamięć, uwagę, koncentrację, koordynację wzrokowo-przestrzenną. Test Stroopa weryfikuje zdolność skupienia i selektywność uwagi oraz umiejętność przestawienia myślenia na inne kryterium przy ciągłym przypominaniu poprzedniego [7, 8, 9]. Test Łączenia Punktów (Trail Making Test TMT) bada podzielność uwagi, giętkość poznawczą i pamięć wzrokowo-przestrzenną [10, 11]. Ocena czynności poznawczych została przeprowadzona przy udziale psychologa z doświadczeniem w zakresie badań neuropsychologicznych. Badania były wykonywane w godzinach przedpołudniowych w celu wyeliminowania czynnika zakłócającego, jakim może być pora dnia. Pytania o aktywność fizyczną weryfikowały, ile razy w tygodniu i jaki rodzaj aktywności podejmują badani. Dla celów pracy analizie poddano częstość podejmowania aktywności. Podzielono osoby badane na 2 grupy: aktywnych i nieaktywnych. Za Larson i wsp. [12] za punkt odcięcia przyjęto podejmowanie aktywności ruchowej minimum 3 razy w tygodniu. Podejmowanie czynności aktywizujących poznawczo oceniano w podobnej formie jaka czynność i ile razy w tygodniu jest podejmowana. Również w tym przypadku analizowano częstość wystąpienia zachowania oraz podzielono osoby starsze na 2 grupy: częściej i rzadziej podejmujących czynności aktywizujące. Ze względu na brak danych literaturowych co do wpływu częstości podejmowania czynności aktywizujących na funkcje poznawcze, za punkt odcięcia przy podziale arbitralnie przyjęto wykonywanie tych czynności minimum 7 razy w tygodniu. Pytania odnoszące się do wieku i ilości lat edukacji wśród osób starszych nie wprowadzały grupowania. Traktowano je jako zmienne ciągłe i poddano analizom korelacyjnym. Pytania dotyczące występowania chorób wprowadzały podział badanych według obecności lub braku określonej dolegliwości. Za osoby zdrowe uznano te, u których nie występowało żadne z wymienianych schorzeń. Analizom poddano schorzenia, według których można było podzielić badanych na grupy ponad dziesięcioosobowe. Grupowanie wprowadzało również pojęcie wielochorobowości, czyli występowanie kilku (więcej niż dwóch) chorób jednocześnie, często obserwowane u osób starszych [13]. Osoby badane W badanej grupie było 35 kobiet (70%) oraz 15 mężczyzn (30%). Średnia wieku wynosiła 73,8 ± 5,2 lat. 15 (30%) osób było w przedziale wieku od 65 do 70 lat, 26 (52%) w przedziale 71 80, a 9 (18%) powyżej 80. r.ż. Wszyscy badani byli zdolni do samoobsługi, wykonywali samodzielnie lub uczestniczyli w pracach w gospodarstwie domowym. W całej grupie wykształcenie podstawowe posiadało 30 osób (60%), zawodowe 11 osób (22%), średnie 7 osób (14%), a wyższe 2 osoby (4%). Większość badanych nie pracowała (n = 41; 82%) i utrzymywała się z emerytury (n = 39; 78%). Stan cywilny badanych wyznaczał dwie grupy, albo byli oni wdowami/wdowcami (n = 18; 36%), albo pozostawali w związkach małżeńskich (n = 32; 64%). Większość badanych mieszkała w jednym gospodarstwie domowym z dziećmi (n = 35; 70%). Do porównania grup zastosowano test U Manna- -Whitney a, a do wykonania analiz korelacyjnych współczynnik korelacji rang Spearmana. Obliczeń dokonano za pomocą programu statystycznego Statistica 9. Przyjęto poziom istotności p < 0,05.

12 12 Joanna Pniewska i inni Wyniki Ocena czynności poznawczych W badanej grupie obserwowano związek pomiędzy wiekiem a wynikami testów oceniających funkcje poznawcze. Im starszy wiek badanych, tym dłuższy czas wykonania wszystkich testów. W przypadku Testu Stroopa w części A, TMT A i B korelacje te były istotne statystycznie (p < 0,05) (Tabela 1). Wśród podejmowanych przez osoby starsze form aktywności fizycznej wyróżnić można spacery (72%, n = 36), jazdę na rowerze (40%, n = 20) oraz gimnastykę (18%, n = 9). Według opisanego w metodach badawczych kryterium wyróżniono 2 grupy aktywną i nieaktywną fizycznie (Tabela 2). Osoby aktywne fizycznie potrzebowały mniej czasu na wykonanie TMT B oraz uzyskały niższy wynik różnicy pomiędzy czasem wykonania części B i A TMT, równocześnie jednak popełniły więcej błędów w części B testu Stroopa. Różnice te były istotne statystycznie (p < 0,05). Spośród form treningu umysłowego badani najchętniej wybierali czytanie (98%, n = 49), rzadziej rozwiązywanie krzyżówek (48%, n = 24), a najrzadziej gry umysłowe (12%, n = 6). Tu również dokonano podziału na 2 grupy, częściej i rzadziej podejmujących czynności aktywizujące, stosując przyjęte wcześniej kryterium (Tabela 3). Osoby bardziej aktywne umysłowo istotnie szybciej wykonywały część B testu łączenia punktów, miały niższą różnicę w czasie wykonania pomiędzy częścią A i B tego testu. Również krótszy czas uzyskiwały w częś- Tabela 1. Korelacje pomiędzy wiekiem a wynikami testów oceniających funkcje poznawcze wśród osób starszych Table 1. Correlations between age and cognitive tests results in the elderly group Rodzaj testu Wiek R p MMSE (pkt.) - 0,148 ns TMT A (czas) 0,5188 < 0,05 TMT B (czas) 0,4092 < 0,05 TMT B A (czas) 0,2663 ns Test Stroopa A (czas) 0,356 < 0,05 Test Stroopa B (czas) 0,2741 ns Test Stroopa B (błędy) 0,1795 ns Tabela 2. Wyniki testów oceniających funkcje poznawcze w zależności od poziomu aktywności fizycznej Table 2. Cognitive tests results in relation to physical activity level Rodzaj testu Grupa badana Aktywni (n = 38; 76%) Nieaktywni (n = 12; 24%) p X SD Me X SD Me MMSE (pkt.) 26,8 1,9 27,0 27,3 1,8 27,5 0,43 TMT A (czas) 79,9 36,1 73,5 75,7 25,4 71,0 0,89 TMT B (czas) 181,0 80,8 163,0 225,3 53,8 22,0 0,02 TMT B A (czas) 101,0 74,7 91,5 149,6 41,3 158,0 0,01 Test Stroopa A (czas) 35,7 11,7 34,0 39,9 13,9 35,5 0,35 Test Stroopa B (czas) 111,4 65,5 88,0 96,9 33,3 87,0 0,57 Test Stroopa B (błędy) 4,9 4,6 4,0 1,6 2,2 1,0 0,01 Tabela 3. Wyniki testów oceniających funkcje poznawcze w zależności od częstości podejmowania czynności aktywizujących poznawczo Table 3. Cognitive tests results in relation to frequency of performing acts of cognitive activation Grupa badana Bardziej aktywni (n = 38; 76%) Mniej aktywni (n = 12; 24%) Rodzaj testu p X SD Me X SD Me MMSE (pkt.) 27,2 1,9 27,0 26,2 1,9 26,5 0,17 TMT A (czas) 76,9 35,7 69,5 85,6 25,4 82,5 0,12 TMT B (czas) 173,9 71,2 163,0 247,7 70,2 243,0 0,00 TMT B A (czas) 97,1 66,1 94,0 162,2 65,3 155,0 0,01 Test Stroopa A (czas) 34,8 9,6 31,5 42,6 17,4 42,0 0,05 Test Stroopa B (czas) 99,9 53,5 84,5 133,0 72,1 111,0 0,07 Test Stroopa B (błędy) 4,4 4,6 3,0 3,0 3,4 1,5 0,3

13 Styl życia a funkcjonowanie poznawcze osób starszych. Doniesienie wstępne 13 ci A i B testu Stroopa, lecz różnice te znalazły się na granicy istotności statystycznej. Wśród osób starszych, tylko 4 osoby były deklaratywnie zdrowe, co stanowiło 8% badanych. Wszystkie pozostałe zgłaszały obecność przynajmniej jednej z wymienionych dolegliwości. Rozkład występowania chorób w grupie badanej przedstawia rycina 1. Kryterium kwalifikacji choroby, jako czynnika grupującego spełniły: nadciśnienie tętnicze (n = 34; 68%), choroby serca (n = 28; 56%), cukrzyca typu II (n = 14; 28%), ból (n = 16; 32%) i choroby reumatyczne (n = 23; 46%). Osoby starsze chorujące na nadciśnienie tętnicze osiągały nieco lepsze wyniki w testach badających funkcje poznawcze. Badani, u których występowały choroby serca, takie jak choroba wieńcowa, zawał w wywiadzie, wykonywali wszystkie testy wolniej niż osoby niedeklarujące obecności tych chorób. W części B testu Stroopa popełnili oni również więcej błędów, a w MMSE uzyskali mniej punktów. Różnice te były jednak niewielkie i nie osiągnęły poziomu istotności statystycznej (p > 0,05). Osoby starsze, chorujące na cukrzycę typu II, wolniej wykonywały część B zarówno Testu Stroopa, jak i TMT niż badani o prawidłowym poziomie glikemii. Osiągały również wyższy wynik różnicy pomiędzy czasem łączenia punktów części B i A TMT, a w części B Testu Stroopa popełniały więcej błędów. Różnica w ilości popełnionych błędów była istotna statystycznie (p < 0,05). Badani deklarujący obecność bólu osiągnęli gorsze wyniki w MMSE oraz wolniej wykonywali TMT w części A. Różnice te nie osiągnęły jednak poziomu istotności statystycznej (p > 0,05). Osoby starsze cierpiące na choroby reumatyczne potrzebowały więcej czasu na wykonanie obu części zarówno Testu Stroopa, jak i TMT. Uzyskały również większą różnicę czasu B A TMT. Wyniki te nie są jednak istotne statystycznie (p > 0,05). Wśród badanych starszych osób powszechna była wielochorobowość. Osoby starsze, u których występowały 3 lub więcej chorób, istotnie statystycznie wolniej wykonywały część A TMT. Również dłuższego czasu potrzebowały do wykonania TMT B oraz Testu Stroopa w części A. Różnice te jednak nie osiągnęły istotności statystycznej (p > 0,05). Osoby deklarujące dłuższy czas edukacji istotnie statystycznie szybciej wykonywały część A zarówno TMT, Rycina 1. Występowanie chorób w badanej grupie. Figure 1. The prevalence of diseases in the study group. Tabela 4. Związek między długością edukacji a wynikami testów oceniających funkcje poznawcze wśród osób starszych Table 4. Correlation between duration of education and cognitive tests results in older people Rodzaj testu Liczba lat edukacji r p MMSE (pkt.) 0,29 < 0,05 TMT A (czas) -0,30 < 0,05 TMT B (czas) -0,27 ns TMT B A (czas) -0,17 ns Test Stroopa A (czas) -0,4 < 0,05 Test Stroopa B (czas) 0,02 ns Test Stroopa B (błędy) -0,12 ns

14 14 Joanna Pniewska i inni jak i Testu Stroopa oraz uzyskały więcej punktów w MMSE (p < 0,05) (Tabela 4). Dyskusja W badanej grupie obserwowano związek wieku i czynności poznawczych im starszy wiek tym istotnie dłuższy czas wykonania części A Testu Stroopa oraz TMT A i B. Świadczy to o pogarszaniu się wraz z wiekiem pamięci wzrokowo-przestrzennej, podzielności uwagi i zdolności przestawienia procesów myślowych na inne kryterium. Wyniki te są zgodne z doniesieniami innych autorów [10, 11]. Badane osoby starsze miały mniejszy problem ze skupieniem uwagi oraz pomijaniem bodźców nieistotnych, o czym świadczy brak istotności statystycznej korelacji wieku zarówno z czasem, jak i ilością popełnianych błędów w części B testu Stroopa. Otrzymane wyniki nie potwierdzają jednak rezultatów badań innych autorów. Zarówno Strauss i wsp. [9] prowadzący badania na terenie USA, jak i Tomaszewska i wsp. [7] oceniający populację polską, donosili bowiem o istotnym upośledzeniu tych komponentów funkcji poznawczych. Osoby aktywne fizycznie prezentowały lepszą pamięć wzrokowo-przestrzenną oraz podzielność uwagi i giętkość poznawczą, za to miały trudności w pomijaniu bodźców nieistotnych, na co wskazuje większa ilość błędów popełnianych w części B Testu Stroopa. Doniesienia autorów badających wpływ aktywności fizycznej na procesy poznawcze były niejednoznaczne. Z jednej strony Hatta i wsp. [14] wskazali na zależność czasu reakcji od podejmowania wysiłku fizycznego, z drugiej Hillman i wsp. [15], w podobnych badaniach, nie otrzymali istotnej zależności. Kołodziejczyk [2] wskazała na pozytywny wpływ aktywności fizycznej na poziom funkcjonowania poznawczego osób starszych pojęty ogólnie, bez wyszczególnienia poszczególnych funkcji. Badania własne potwierdziły pozytywny wpływ wysiłku fizycznego na funkcje poznawcze seniorów. Badani aktywni umysłowo uzyskiwali lepsze wyniki w części B TMT, z czego można wnioskować o większej giętkości poznawczej i podzielności uwagi, niż u osób zaniedbujących wysiłek mentalny. Również prezentowali oni lepszą selektywność i zdolność skupienia uwagi. Sugerowało to pozytywny wpływ regularnego podejmowania aktywności umysłowej na funkcjonowanie poznawcze osób starszych. Zależności pomiędzy występowaniem chorób somatycznych a poziomem funkcji poznawczych są niejednoznaczne. Osoby starsze chorujące na nadciśnienie osiągnęły bowiem lepsze wyniki we wszystkich testach niż badani z normalnymi i niskimi wartościami ciśnienia tętniczego. Natomiast seniorzy cierpiący na choroby serca wykonywali wszystkie testy wolniej niż osoby niedeklarujące dolegliwości ze strony układu krążenia. Również obecność chorób reumatycznych miała związek z wydłużeniem czasu potrzebnego na wykonanie określonego zadania. Wpływ bólu na owe wyniki był niewielki i mało diagnostyczny. Badani chorujący na cukrzycę insulinoniezależną wykazali gorsze funkcjonowanie zarówno selektywności oraz podzielności, jak i zdolności skupienia uwagi. Mieli również większe trudności w pomijaniu bodźców nieistotnych, niż osoby z prawidłowym poziomem glikemii. Podobne wyniki dotyczące chorych z cukrzycą typu II uzyskali Fitas i wsp. [16], którzy wykazali ujemny wpływ zaburzonej gospodarki węglowodanowej na pamięć operacyjną badanych. Niejednoznaczność uzyskanych wyników może wynikać z faktu braku losowości w doborze próby i subiektywności polegającej na pochodzeniu wszystkich badanych z terenu działalności jednego lekarza rodzinnego. Zwracając uwagę na opisywany w piśmiennictwie wpływ sposobu leczenia i wyrównania wymienianych chorób [17] niwelującego ujemne działanie dolegliwości na funkcje poznawcze, uzyskane wyniki wymagają poszerzenia badanej grupy w celu weryfikacji spostrzeżeń. Obecność wielochorobowości, czyli występowania u jednej osoby 3 lub większej liczby dolegliwości w badanej grupie wpływała ujemnie na pamięć wzrokowo przestrzenną, podzielność uwagi i giętkość poznawczą. Im wyższy poziom edukacji osiągnęli badani, tym lepsza była czynność ich pamięci wzrokowo-przestrzennej i wszystkie cechy uwagi oraz sprawność pomijania bodźców nieistotnych. Badanie jest kontynuowane, znaczenie wpływu omówionych czynników na funkcjonowanie osób starszych zostanie zweryfikowane w badaniu w większej grupie osób. Wnioski 1. Funkcjonowanie poznawcze w zakresie pamięci wzrokowo-przestrzennej, giętkości poznawczej i zdolności skupienia uwagi pogarsza się wraz z wiekiem osób starszych. 2. Pozytywny wpływ na powyższe funkcje ma aktywność fizyczna oraz czynności aktywizujące poznawczo. 3. Kontrolowane dolegliwości somatyczne nie mają destrukcyjnego wpływu na badane funkcje poznawcze. 4. Wyniki mają charakter wstępny. Badania są kontynuowane, w celu weryfikacji dotychczasowych wyników w większej grupie starszych osób przy zastosowaniu baterii testów komputerowych CANTAB, oceniającej funkcjonowanie poznawcze oraz Kwestionariusza aktywności fizycznej (IPAQ) i Kwestionariusza częstotliwość spożycia żywności (FFQ). Oświadczenie Praca realizowana w ramach grantu MNiSW NN , pt. Starzenie poznawcze ocena przydatności badania markerów procesu zapalnego i identyfikacji zapachu jako czynników predykcyjnych pogorszenia czynności poznawczych u osób w starszym wieku. Piśmiennictwo 1. Berensson K., Ardbo C., Junstrom M. (red.): Zdrowe starzenie się. Wyzwania dla Europy. Wersja skrócona raportu. The Swedish National Institute of Public Health, 2007, 12.

15 Styl życia a funkcjonowanie poznawcze osób starszych. Doniesienie wstępne Kołodziejczyk I.: W zdrowym ciele zdrowy duch? Wpływ aktywności fizycznej na funkcjonowanie poznawcze w starszym wieku. Kosmos. Problemy nauk biologicznych, t. 56/2007, 3-4 ( ), Klich-Rączka A., Piotrowicz K., Skalska A. i wsp.: Zaburzenia funkcji poznawczych u osób starszych w Polsce. [W:] Materiały z Konferencji podsumowującej projekt PolSenior. 4. Kotapka-Minc S.: Znaczenie badania neuropsychologicznego w diagnostyce otępienia. Polski Przegląd Neurologiczny, 2007, 3, 2, Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W.: Observational methods, rating scales and inventories, Mini Mental State (MMS) or Mini Mental Status Examination (MMSE). [W:] Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W. Neuropsychological Assessment, Oxford University Press, 2004, Strauss E., Sherman E.M.S., Spreen O.: General cognitive functioning. Neuropsychological batteries and assessment of premorbid intelligence. Mini Mental State Examination. [W:] Strauss E., Sherman E.M.S., Spreen O. A compendium of neuropsychological tests. Administration, norms and commentary, Oxford University Press, 2006, Tomaszewska M., Markowska A., Borkowska A.: Test Stroopa wartość diagnostyczna w psychiatrii. [W:] Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 2010, 5, 1, Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W.: A compendium of tests and assessment techniques. Attention, concentration and tracking. Mental tracking: Tests of working memory. Stroop Tests. [W:] Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W. Neuropsychological Assessment, Oxford University Press, 2004, Strauss E., Sherman E.M.S., Spreen O.: Executive Functions. Stroop Tests. [W:] Strauss E, Herman E.M.S., Spreen O. A compendium of neuropsychological tests. Administration, norms and commentary. Oxford University Press, 2006, Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W.: A compendium of tests and assessment techniques. Attention, concentration and tracking. Complex attention tests,. Trail Making Tests [W:] Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W. Neuro- psychological Assessment. Oxford University Press, 2004, Strauss E., Sherman E.M.S., Spreen O.: Attention, Trail Making Test. [W:] Strauss E., Sherman E.M.S., Spreen O. A compendium of neuropsychological tests. Administration, norms and commentary. Oxford University Press, 2006, Larson E.B., Wang L., Bowen J.D. i wsp.: Exercise is associated with reduced risk for incident dementia among person 65 years of age and older. Ann. Int. Med., 2006, 17, 144 (2), Kędziora-Kornatowska K.: Wielochorobowość wieku podeszłego w aspekcie opieki pielęgniarskiej. [W:] Kompendium pielęgnowania pacjentów w wieku starszym. Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M. (red.). Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007, Hatta A., Nishihira Y., Kim S.R. i wsp.: Effects of habitual moderate exercise on response processing and cognitive processing in older adults. Jpn. J. Physiol., 2005, Feb, 55(1), Hillman C.H., Belopolsky A.V., Snook E.M. i wsp.: Physical activity and executive control: implications for increased cognitive health during older adulthood. Res. Q. Exerc. Sport., 2004, Jun, 75(2), Fitas A., Orzechowska A., Juszczak D. i wsp.: Pamięć operacyjna u chorych na cukrzycę typu 2. Pol. Merk. Lek., 2010, XXVIII, 167, Herzyk A., Jodzio K.: Charakterystyka i perspektywy rozwoju neuropsychologii. Zastosowanie wiedzy neuropsychologicznej poza kliniką chorób neurologicznych. [W:] Neuropsychologia medyczna. Wybrane zagadnienia. Jodzio K., Nyka W.M., Arche, Sopot 2008, Adres do korespondencji: mgr Joanna Pniewska Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego Poznań tel jpniewska@ump.edu.pl

16 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, ROMA KRZYMIŃSKA-SIEMASZKO, KATARZYNA WIECZOROWSKA-TOBIS OCENA SARKOPENII U OSÓB STARSZYCH PRZYCZYNEK DO METODOLOGII ASSESSMENT OF SARCOPENIA IN THE ELDERLY A CONTRIBUTION TO THE METHODOLOGY Katedra Geriatrii i Gerontologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Katarzyna Wieczorowska-Tobis Streszczenie Wstęp. Sarkopenia stanowi zagrożenie dla sprawnej starości. Wiąże się z groźnymi konsekwencjami, a mianowicie z zespołem słabości, zaburzeniami równowagi ciała, zwiększonym ryzykiem upadków, jak również z pogorszeniem zdolności do wykonywania czynności dnia codziennego. Cel. Celem niniejszej pracy było porównanie częstości występowania sarkopenii w niewielkiej grupie osób starszych, przy pomocy różnych dostępnych kryteriów. Materiał i metoda. Badaniem objęto 30 starszych mieszkańców jednego z Domów Pomocy Społecznej w Poznaniu. Badanie obejmowało pomiar masy mięśniowej, z użyciem segmentalnego analizatora składu ciała InBody 170. Ocenę jej spadku dokonano z użyciem dwóch wskaźników: MMI (ang. Muscle Mass Index) i SMI (z ang. Skeletal Muscle Index), przyjmując punkty odcięcia stworzone dla populacji francuskiej. Klasyfikacji osób z sarkopenią dokonano w oparciu o kryteria zaproponowane przez EWSGOP. Parametr reprezentujący siłę mięśni oceniono za pomocą uścisku dłoni oraz testu Wstań i Idź. Wyniki. Według EWGSOP i wskaźnika MMI, sarkopenię rozpoznano tylko u 2 badanych, natomiast według wskaźnika SMI, wykryto ją już u 6 osób. Wykazano, iż oba wskaźniki nie zawsze identyfikowały te same osoby. Wnioski. Istnieje konieczność przeprowadzenia badań populacyjnych w kierunku rozpowszechnienia sarkopenii wśród polskiej populacji osób starszych, a do czasu ustalenia punktów odcięcia właściwych dla populacji naszego kraju wydaje się zasadne korzystanie z wartości referencyjnych stworzonych dla populacji francuskiej, a rekomendowanych dla mieszkańców Europy. SŁOWA KLUCZOWE: sarkopenia, masa mięśniowa, siła mięśniowa, starzenie się. Summary Introduction. Sarcopenia poses a threat to fitness at old age. It has dangerous consequences, like frailty, body balance disorders, increased risk of falls, as well as deterioration of the ability to perform activities of daily living. Aim. The aim of this study is an attempt to fill the gap in research on sarcopenia in the Polish population by presenting the frequency of its occurrence in a small group of elderly people from Poznań. Materials and methods. The study included 30 elderly residents of one of the nursing homes in Poznań. The study included the measurement of muscle mass with segmental body composition analyzer InBody170. Assessment of the decline in muscle mass has been done using two indicators: MMI (Muscle Mass Index) and SMI (Skeletal Muscle Index), with cut-off points developed for the French population. The classification of individuals with sarcopenia was based on the criteria proposed by the EWSGOP group. The parameter representing the muscle strength was assessed with handgrip and based on Timed Up and Go test. Results. According to EWGSOP and the MMI index, sarcopenia was diagnosed in 2 patients only, according to the SMI index it was detected in 6 patients. It was shown that both indicators do not always identify the same person. Conclusions. There is a need for population study in the direction of sarcopenia among the Polish population of older people, and until cut-off points appropriate for the population of our country are defined, it seems reasonable to use the reference values developed for the French population, and recommended for the residents of Europe. KEY WORDS: sarcopenia, muscle mass, muscle strength, aging. Wstęp Sarkopenia stanowi zagrożenie dla sprawnej starości [1, 2]. Wiąże się bowiem z groźnymi konsekwencjami, a mianowicie z zespołem słabości (ang. frailty), zaburzeniami równowagi ciała, ze zwiększonym ryzykiem upadków, jak również z pogorszeniem zdolności do wykonywania czynności dnia codziennego, co może skutkować uzależnieniem od osób trzecich i zwiększonym ryzykiem instytucjonalizacji [3, 4]. Badania longitudinalne wykazały, że po przekroczeniu 50. roku życia masa mięśniowa zmniejsza się średnio o około 6% na każdą dekadę, natomiast korelująca z nią siła mięśniowa maleje pomiędzy 50. i 60. rokiem życia w tempie 1,5% rocznie, zaś po 60. roku życia spada średnio o 3% na rok [5, 6]. W zależności od przyjętej definicji operacyjnej sarkopenii, w tym użytego wskaźnika: MMI (ang. Muscle Mass Index) lub SMI (ang. Skeletal Muscle Index) oraz przyjętych punktów odcięcia, częstość jej występowania waha się od 15 do 50 % i wzrasta wraz z wiekiem [7, 8]. W ciągu ostatnich kilkunastu lat zaproponowano kilka definicji operacyjnych dla sarkopenii [2, 3, 9]. Większość z nich bazuje wyłącznie na ocenie parametru masy mięśniowej, której spadek o co najmniej dwa odchylenia standardowe

17 Ocena sarkopenii u osób starszych przyczynek do metodologii 17 od średniej uzyskanej przez młodą zdrową grupę odniesienia uznaje się jako sarkopenię. Powołana w 2009 roku Europejska Grupa Robocza ds. Sarkopenii u Osób Starszych (ang. EWGSOP The European Working Group on Sarcopenia in Older People) stwierdziła, iż diagnozowanie sarkopenii wyłącznie w oparciu o parametr obniżonej masy mięśniowej ma ograniczoną wartość kliniczną i wymaga poszerzenia o dodatkowy parametr reprezentujący siłę mięśni. Zaproponowano bezpośrednią ocenę siły mięśniowej mierzoną np. za pomocą uścisku dłoni z użyciem dynamometru oraz pośrednią mierzoną sprawnością fizyczną np. przy pomocy testu Wstań i idź. Według tych zaproponowanych kryteriów sarkopenię rozpoznaje się u osób, które obok niskiej masy mięśniowej mają niską siłę mięśniową lub niską sprawność fizyczną. W przypadku, gdy spełnione zostaje wyłącznie kryterium niskiej masy mięśniowej, EWGSOP proponuje stosowanie pojęcia presarkopenii, natomiast gdy występują wszystkie trzy kryteria (niska masa mięśniowa, niska siła mięśniowa oraz niska sprawność fizyczna) pojęcia ciężkiej sakopenii [10]. Aktualnie istnieje szeroki zakres technik umożliwiających badanie masy mięśniowej. Są to: tomografia komputerowa (CT) i rezonans magnetyczny (MRI), uznane za złoty standard, jak również absorpcjometria dwóch wiązek promieni rentgenowskich o różnych energiach (DEXA) czy bioimpedancja elektryczna (BIA) [10, 11]. Metoda BIA, ze względu na łatwość w przeprowadzeniu badania i jego nieinwazyjność, a także wysoką powtarzalność uzyskiwanych w porównywalnych warunkach wyników oraz możliwość częstego powtarzania badania, cieszy się w ostatniej dekadzie dużą popularnością. Nie bez znaczenia jest też wykorzystanie do pomiarów przenośnego sprzętu i jego stosunkowo niewielki koszt [12, 13, 14]. Cel W Polsce problem sarkopenii jest marginalizowany. Badanie masy mięśniowej, pogłębione o ocenę jej siły jest bardzo rzadko stosowane w rutynowej praktyce klinicznej, brakuje również badań naukowych z tego zakresu. W dokonanym przez autorów przeglądzie literatury znaleziono tylko trzy prace poglądowe z tego zakresu [15, 16, 17]. Celem niniejszego opracowania jest próba częściowego wypełnienia tej luki, poprzez prezentację porównania częstości występowania sarkopenii w grupie osób starszych przy pomocy różnych dostępnych kryteriów. Metodyka Badaniem objęto 30 starszych mieszkańców jednego z Domów Pomocy Społecznej w Poznaniu. Badanie obejmowało pomiar wzrostu z dokładnością do 0,1 cm z użyciem przenośnego wzrostomierza (firma Tanita) oraz pomiar składu ciała, w tym masy mięśniowej, z użyciem segmentalnego analizatora składu ciała InBody 170 (firma Biospace). W celu uzyskania miarodajnych wyników, zachowano etapy wystandaryzowanej procedury postępowania podczas badania bioimpedancji elektrycznej. Klasyfikacji osób z sarkopenią dokonano w oparciu o kryteria zaproponowane przez grupę EWGSOP, na podstawie których sarkopenię rozpoznaje się u osób, które prezentują niską masę mięśniową i niską siłę mięśniową lub niską sprawność fizyczną [10]. Ocenę masy mięśniowej dokonano w oparciu o następujące wskaźniki rekomendowane dla populacji europejskiej [8]: indeks masy mięśniowej MMI (ang. Muscle Mass Index): wyrażający stosunek sumy masy mięśni wyrażonych w kilogramach do wzrostu wyrażonego w metrach, podniesionego do kwadratu [masa mięśniowa w kg/wzrost w m 2 ]; przyjęto następujące punkty odcięcia: dla mężczyzn < 8,6 kg/m 2 dla kobiet < 6,2 kg/m 2 wskaźnik SMI (ang. Skeletal Muscle Index): wyrażony jako iloraz całkowitej masy mięśni do masy ciała, pomnożony przez 100% [(masa mięśniowa w kg/ masa ciała w kg) x 100%]; przyjęto następujące punkty odcięcia: dla mężczyzn < 34,4% dla kobiet < 26,6% Dodatkowo u wszystkich badanych przeprowadzono pomiar uścisku dłoni przy użyciu hydraulicznego dynamometru ręcznego (firma SAEHAN 5030J1), przyjmując rekomendowane przez grupę EWSGOP, zależne od wskaźnika BMI, następujące punkty odcięcia [10]: dla mężczyzn: BMI kg BMI 24, kg BMI > kg dla kobiet: BMI kg BMI 23, ,3 kg BMI 26, kg BMI > kg U badanych przeprowadzono również wystandaryzowany test Wstań i Idź, polegający na ocenie czasu potrzebnego na wykonanie następujących czynności: zmiana pozycji z siedzącej na krześle z oparciem na pozycję stojącą przejście 3 metrów obrót o 180 stopni powrót do krzesła, przyjęcie pozycji siedzącej. W niniejszym badaniu test ten służy ocenie sprawności fizycznej osób w podeszłym wieku, zaś rutynowo wykorzystywany jest do oceny ryzyka upadków. Przyjęto za punkt odcięcia czas 14 sekund [18]. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu STATISTICA 9.0. Wyniki przedstawiono w postaci średnich ± SD. Normalność rozkładu zmiennych oceniono testem Shapiro-Wilka. Do porównania dwóch grup niepowiązanych zastosowano test t-studenta, a w przypadku istotnej różnicy w wariancji między badanymi grupami zastosowano test Cochrana-Coxa. Przy braku rozkładów normalnych używano testu U-Manna- -Whitney a. Przyjęto p < 0,05 jako istotne statystycznie.

18 18 Roma Krzymińska-Siemaszko, Katarzyna Wieczorowska-Tobis Wyniki Charakterystykę grupy badanej w podziale na płeć przedstawiono w tabeli 1. W analizowanej grupie znalazły się 24 kobiety (80%) i 6 mężczyzn (20%). Średni wiek badanych wyniósł 76,1 ± 10,1 lat (zakres od 60,0 do 98,0 lat). Średnie BMI dla całej grupy wyniosło 26,5 ± 6,4 kg/m 2 (zakres od 16,2 do 44,4 kg/m 2 ) i zgodnie z klasyfikacją WHO świadczyło o nadwadze. Średnia masa mięśniowa dla kobiet wyniosła 19,3 ± 2,9 kg (zakres od 14,0 do 25,5 kg), natomiast dla mężczyzn 27,1 ± 6,1 (zakres od 20,2 do 36,1). Ponieważ masa mięśniowa zależy od płci, oba wskaźniki: MMI i SMI obliczane były osobno dla mężczyzn i kobiet. Średnia wartość wskaźnika MMI dla kobiet wyniosła 8,2 ± 1,1 kg/m 2 (zakres od 6,05 do 10,9 kg/m 2 ), zaś dla mężczyzn 9,9 ± 1,6 (zakres od 8,5 do 12,6 kg/m 2 ). Natomiast średnia wartość drugiego wskaźnika stosowanego w ocenie sarkopenii, tj wskaźnika SMI wyniosła u kobiet 31,8 ± 4,4 % (zakres od 24,5 do 42,8%) zaś u mężczyzn 37,4 ± 2,69% (zakres od 33,9 do 41,3%). Interpretacja średnich obu wskaźników w zależności od płci ukazuje, iż zarówno badane kobiety jak i mężczyźni znaleźli się powyżej przyjętych punktów odcięcia, co świadczy o tym, iż nie byli zagrożeni sarkopenią. Zgodnie z kryteriami zaproponowanymi przez EWGSOP, w grupie kobiet w oparciu o wskaźnik MMI i siłę uścisku dłoni odniesioną do wskaźnika BMI tylko u 1 kobiety rozpoznano sarkopenię (4,2% z całej grupy kobiet), podobnie w grupie mężczyzn (tylko 1 mężczyzna; 16,7% z całej grupy). Natomiast wykorzystanie wskaźnika SMI oraz pozostałych kryteriów, rekomendowanych przez EWGSOP, związane było z częstszym występowaniem sarkopenii w grupie kobiet: 3 osoby sarkopenia + 2 osoby ciężka sarkopenia (w sumie 5 osób, co stanowiło 1/5 grupy kobiet), bez zmian w grupie mężczyzn (nadal 1 osoba). Należy podkreślić, iż w przypadku kobiet osoba z sarkopenią, określoną według wskaźnika MMI, nie znalazła się w grupie z sarkopenią ocenioną z użyciem wskaźnika SMI, co świadczy o tym, iż oba wskaźniki wykryły różne osoby. Natomiast w przypadku grupy mężczyzn oba wskaźniki wykryły tę samą osobę. Średnia wartość pomiaru uścisku dłoni dla kobiet wynosiła 8,5 ± 5,1 kg dla prawej dłoni (zakres od 0,5 do 20,0 kg), natomiast 7,8 ± 5,9 kg dla lewej dłoni (zakres od 0,0 do 20,0 kg), zaś dla mężczyzn 20,3 ± 5,0 kg dla prawej dłoni (zakres od 16,0 do 27,0 kg) i 16,7 ± 7,8 kg dla lewej dłoni (zakres od 4,0 do 24,0 kg). Uzyskane średnie w odniesieniu do średniego BMI zarówno w grupie kobiet jak i mężczyzn znalazły się poniżej przyjętych wartości referencyjnych. Średni wynik uzyskany przez badanych w teście Wstań i Idź wyniósł 11,9 ± 4,8 sekund (zakres od 6,4 do 22,6 s) i świadczył o tym, iż przeciętna osoba badana znalazła się poniżej przyjętego punktu odcięcia, z czym wiąże się dla niej zwiększone ryzyko upadków (Tabela 1). W tabeli porównano osoby z sarkopenią wykrytą w oparciu o wskaźnik SMI i pozostałe kryteria rekomendowane przez EWSGOP z osobami bez sarkopenii. Ze względu na niewielką ilość osób wykrytych w oparciu o wskaźnik MMI i pozostałe kryteria (tylko 2 osoby), nie dokonano ich porównania z pozostałymi osobami bez sarkopenii. Zaobserwowano widoczną różnicę w stosunku do wskaźnika BMI, który u osób z sarkopenią wyniósł średnio 34,2 ± 6,8 kg/m 2 i świadczył o otyłości, natomiast w grupie osób bez sarkopenii 24,6 ± 4,7 i znajdowało się w granicach normy (Tabela 2). Tabela 1. Charakterystyka grupy badanej ze względu na płeć Table 1. Characteristics of the study group by gender Charakterystyka grupy badanej wg płci w postaci średnich ± SD Kobiety Mężczyźni p n 24 6 wiek (lata) 76,1 ± 10,1 76,2 ± 9,8 ns masa ciała (kg) 62,3 ± 16,3 72,9 ± 18,6 ns wzrost (m) 1,54 ± 0,1 1,64 ± 0,1 * BMI (kg/m 2 ) 26,5 ± 6,7 26,7 ± 5,4 ns masa mięśni (kg) 19,3 ± 2,9 27,1 ± 6,1 * MMI (kg/m 2 ) 8,2 ± 1,1 9,9 ± 1,6 * SMI (%) 31,8 ± 4,4 37,4 ± 2,7 ** uścisk prawej ręki (kg) 8,5 ± 5,1 20,3 ± 5,0 * uścisk lewej ręki (kg) 7,8 ± 5,9 16,7 ± 7,8 * wstań i idź (s) 12,1 ± 5,1 11,1 ± 4,0 ns ns brak istotności statystycznej; * istotność statystyczna < 0,05; ** istotność statystyczna < 0,001

19 Ocena sarkopenii u osób starszych przyczynek do metodologii 19 Tabela 2. Charakterystyka pacjentów z sarkopenią i bez, wykrytych w oparciu o wskaźnik SMI i pozostałe kryteria EWSGOP Table 2. Characteristics of patients with and without sarcopenia, detected based on the SMI index and other EWSGOP criteria Charakterystyka pacjentów z sarkopenią i bez, wykrytych w oparciu o wskaźnik SMI i pozostałe kryteria EWSGOP sarkopenia brak sarkopenii p n 6 24 wiek (lata) 73,2 ± 12,3 76,8 ± 9,7 ns SMI (%) 26,9 ± 3,5 34,5 ± 3,6 * masa ciała (kg) 81,5 ± 16,4 60,1 ± 14,4 * wzrost (m) 1,54 ± 0,1 1,56 ± 0,1 ns BMI (kg/m 2 ) 34,2 ± 6,8 24,6 ± 4,7 * masa mięśni (kg) 21,6 ± 2,9 20,7 ± 5,2 ns MMI (kg/m 2 ) 9,0 ± 1,1 8,4 ± 1,4 ns uścisk prawej ręki (kg) 10,5 ± 3,4 11,0 ± 7,6 ns uścisk lewej ręki (kg) 7,7 ± 6,4 10,1 ± 7,3 ns wstań i idź (s) 12,0 ± 4,5 11,8 ± 5,0** ns ** n = 22, dwie osoby z powodu zaawansowanego wieku i zaburzeń wzroku nie wykonały testu ns brak istotności statystycznej; * istotność statystyczna < 0,05 Dyskusja Niniejsza praca w zakresie oceny masy mięśniowej opiera się na punktach odcięcia, opracowanych dla populacji francuskiej i rekomendowanych przez ich twórców dla całej populacji europejskiej [8]. Jednakże obserwuje się tendencję do tworzenia osobnych punktów odcięcia w innych krajach Europy [7]. Przyjęcie punktów odcięcia, określonych przez Baumgartnera i wsp. (dotyczące wyłącznie wskaźnika MMI) oraz Janssena i wsp. (wskaźnik SMI), właściwych dla starszej populacji Ameryki Północnej powodowało dramatyczne zmniejszenie występowania sarkopenii w populacji europejskiej, co dobrze odzwierciedla badanie Ticheta na starszych mieszkańcach Francji [2, 3, 8]. W literaturze podkreśla się, iż częstość występowania sarkopenii wiąże się z przyjętymi punktami odcięcia. W niniejszym badaniu przyjęcie innych wartości referencyjnych również spowodowałoby zmianę częstości występowania sarkopenii. Przyjęcie punktów odcięcia wskaźnika MMI, określonych dla populacji hiszpańskiej, tj. < 8,25 kg/m 2 dla mężczyzn i < 6,68 kg/m 2 dla kobiet w niniejszej grupie identyfikuje tylko jedną osobę z niską masą mięśniową, zaś przyjęcie wartości referencyjnych opracowanych dla wskaźnika MMI przez Baumgartnera i wsp., tj. < 7,26 kg/m 2 dla mężczyzn i < 5,45 kg/m 2 dla kobiet nie wykrywa nikogo z obniżoną masą mięśniową, co ma również miejsce w przypadku przyjęcia punktów odcięcia wskaźnika dla SMI (Janssen i wsp.) wynoszących odpowiednio 31,5% dla mężczyzn i 22,1% dla kobiet [2, 3, 7]. Należy podkreślić, iż większość z dotychczas przeprowadzonych badań rozpoznaje sarkopenię wyłącznie w oparciu o jedno kryterium, jakim jest niska masa mięśniowa. W przypadku przyjęcia rekomendacji EWSGOP użycie tylko tego jednego parametru umożliwia wykrycie wyłącznie presarkopenii. Warto zaznaczyć, iż w niniejszym badaniu u wszystkich osób z niską masą mięśniową zaobserwowano również spadek siły uścisku dłoni, a spełnienie tych 2 kryteriów jednocześnie może być podstawą do rozpoznania sarkopenii. W przypadku 2 badanych zostały wykryte 3 kryteria, co w oparciu o rekomendacje EWSGOP-u świadczy o ciężkiej sarkopenii [10]. Przegląd literatury wskazuje na to, iż w zależności od przyjętej definicji operacyjnej sarkopenii, w tym użytego wskaźnika: MMI lub SMI, częstość występowania sarkopenii będzie różna, co jest widoczne także w niniejszym badaniu. Zwraca się również uwagę, iż każdy wskaźnik identyfikuje inną grupę osób z sarkopenią. Wskaźnik MMI identyfikuje szczupłe osoby z sarkopenią, natomiast SMI osoby otyłe [8]. Także w niniejszym opracowaniu poczyniono taką obserwację. Osoby wykryte przez wskaźnik MMI miały niskie BMI, zaś te zidentyfikowane w oparciu o wskaźnik SMI charakteryzowały się wskaźnikiem Body Mass Index świadczącym o otyłości. Wydaje się, iż przyjęcie punktów odcięcia stworzonych dla populacji francuskiej może wiązać się z przelub niedoszacowaniem częstości występowania sarkopenii w Polsce. Wyzwaniem staje się więc konieczność opracowania wartości referencyjnych dla naszej populacji, jak również samo zwiększenie świadomości wagi tego problemu, zarówno wśród służby zdrowia, jak i opinii publicznej, wobec demograficznego wzrostu liczby starszych osób w strukturze polskiego społeczeństwa. Byłoby dobrze, gdyby związany z wiekiem ubytek masy i siły mięśniowej był rozpoznawany jeszcze przed znacznym jego pogłębieniem, co umożliwiłoby zapobieganie groźnym konsekwencjom wynikającym z sarkopenii, a stanowiącym zagrożenie dla sprawnej starości.

20 20 Roma Krzymińska-Siemaszko, Katarzyna Wieczorowska-Tobis Wnioski 1. Istnieje konieczność przeprowadzenia badań populacyjnych w kierunku rozpowszechnienia sarkopenii wśród polskiej populacji osób starszych. 2. Do czasu ustalenia punktów odcięcia właściwych dla populacji naszego kraju, wydaje się zasadne korzystanie z wartości referencyjnych stworzonych dla populacji francuskiej, a rekomendowanych dla mieszkańców Europy. Piśmiennictwo 1. Rosenberg I.H.: Sarcopenia: origins and clinical relevance. J. Nutr., 997, 127(5 Suppl), Baumgartner R.N., Koehler K.M., Gallagher D. i wsp.: Epidemiology of sarcopenia among elderly in New Mexico. Am. J. Epidemiol., 1998, 147(8), Janssen I., Heymsfield B., Ross R.: Low relative skeletal muscle mass (sarcopenia) in older person is associated with functional impairment and physical disability. J. Am. Geriatr. Soc., 2002, 50(5), Bauer J.M., Sieber C.C.: Sarcopenia and frailty: a clinician s point of view. Exp. Gerontol., 2008, 43(7), von Haehling S., Morley J.E., Anker S.D.: An overwiew of sarcopenia: facts and numbers on prevalence and clinical impact. J. Cachexia Sarcopenia Muscle, 2010, 1(2), Janssen I.: Evolution of sarcopenia research. Appl. Physiol. Nutr. Metab., 2010, 35(5), Masanes F., Culla A., Navarro-Gonzalez M. i wsp.: Prevalence of sarcopenia in healthy community-dwelling elderly in an urban area of Barcelona (Spain). J. Nutr. Health Aging, 2012, 16(2), Tichet J., Vol S., Salle A. i wsp.: Prevalence of sarcopenia in the French senior population. J. Nutr. Health Aging, 2008, 12(3), Schutz Y., Kyle U.G., Pichard C.: Fat-free mass index and fat mass index percentiles in Caucasians aged y. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2002, 26(7), Cruz-Jentoft A.J., Baeyens J.P., Bauer J.M. i wsp.: Sarcopenia: European consensus on definition and diagnosis. Report of the European Working Group on Sarcopenia in Older People. Age Ageing, 2010, 39(4), Pahor M., Manini T., Cesari M.: Sarcopenia: Clinical evaluation, biological markers and other evaluation tools. J. Nutr. Health Aging, 2009, 13(8), Lewitt A., Mądro E., Krupienicz A.: Podstawy teoretyczne i zastosowania analizy impedancji bioelektrycznej (BIA). Endokr. Otył. Zab. Przem. Mat., 2007, 4, Kyle U.G., Bosaeus I., De Lorenzo A.D. i wsp: Bioelectrical impedance analysis part I: review of principles and methods. Clin. Nutr., 2004, 23(5), Norman K., Pirlich M., Sorensen J.: Bioimpedance vector analysis as a measure of muscle function. Clin. Nutr., 2009, 28(1), Galus K., Kozak-Szkopek E.: Rozpoznawanie, zapobieganie i leczenie sarkopenii. Pol. Merk. Lek., 2011, XXX, 178, Budzińska K.: Wpływ starzenia się organizmu na biologię mięśni szkieletowych. Gerontol. Pol., 2006, 13, Parnicka A., Gryglewska B.: Wyniszczenie nowotworowe a starcza sarkopenia. Gerontol. Pol., 2006, 14, Shumway-Cook A., Brauer S., Woollacott M.: Predicting the probability of falls in community-dwelling older adults using the timed up and go test. Phys. Ther., 2000, 80, Adres do korespondencji: Mgr Roma Krzymińska-Siemaszko Katedra Geriatrii i Gerontologii Uniwersytet Medyczny w Poznaniu ul. Święcickiego Poznań tel/fax:(+48) romakrzyminska@interia.pl

21 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, AGNIESZKA DYMEK-SKOCZYŃSKA, JOANNA STANISŁAWSKA, ELŻBIETA DROZD, DOROTA TALARSKA SZCZEPIENIA PRZECIW GRYPIE U OSÓB W WIEKU PODESZŁYM CZYNNIKI DETERMINUJĄCE DECYZJĘ PACJENTÓW VACCINATION AGAINST INFLUENZA IN ELDERLY PATIENTS FACTORS DETERMINING THE DECISION OF PATIENTS Pracownia Pielęgniarstwa Społecznego Katedra Profilaktyki Społecznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Katedry: prof. dr hab. Jacek Wysocki Streszczenie Wstęp. Grypa to jedna z najczęściej występujących cyklicznie chorób zakaźnych układu oddechowego. Choroby zakaźne u osób w wieku podeszłym nierzadko charakteryzują się ciężkim przebiegiem i wiążą się ze zwiększonym ryzykiem powikłań i zgonu. Strategia prewencji infekcji u osób starszych jest wielokierunkowa, ale najskuteczniejszym i najbardziej efektywnym sposobem zapobiegania grypie i jej powikłaniom są szczepienia ochronne. Cel. Określenie różnego rodzaju czynników mających wpływ na decyzję o szczepieniu przeciw grypie w grupie pacjentów po 60. roku życia. Metodyka. Narzędziem badawczym był samodzielnie skonstruowany kwestionariusz ankiety. Badaniem objęto grupę 115 osób pacjentów dwóch placówek lecznictwa ambulatoryjnego. Wyniki. Pomimo rekomendacji ekspertów, popularność szczepień wśród osób po 60. roku życia jest bardzo niska. Powtarzane corocznie szczepienie przeciw grypie u osoby starszej ma nie tylko chronić przed infekcją i jej powikłaniami, ale również pobudzać układ obronny organizmu do skuteczniejszego działania. Jest wiele przyczyn słabej realizacji powszechnie uznanych zaleceń dotyczących szczepień. W przypadku badań, opisanych w niniejszej pracy, najczęstszą przyczyną rezygnacji ze szczepienia był lęk przed powikłaniami związanymi ze szczepieniem oraz brak wiary w skuteczność szczepionki. Wnioski. Głównymi czynnikami wpływającymi na decyzję o przyjęciu szczepionki przeciwgrypowej to przede wszystkim osobiste przekonania respondentów oraz cechy demograficzno społeczne. SŁOWA KLUCZOWE: grypa, szczepienia, wiek podeszły. Summary Introduction. Influenza is one of the most common periodically occurring infectious diseases of respiratory tract. Infectious diseases in the elderly are often characterized by a severe course and are associated with increased risk of complications and death. Prevention strategy of influenza infection in the elderly is multidirectional, although the most effective way to prevent influenza and its complications are the vaccinations. Aim. Determination of various factors affecting the decision for influenza vaccination in patients above 60 years of age. Methods. The research tool used in the work was an independently constructed questionnaire. The study group consisted of 115 people patients of two outpatient treatment centers. Results. Despite the recommendations of health experts, the popularity of vaccinations among people over 60 years of age is very low. Repeated annual vaccination against influenza in older people should not only protect against infection and its complications, but also to stimulate the immune system into more effective action. There are many reasons for poor implementation of universally accepted recommendations for vaccination. In the case of the studies described in this paper the most common cause of abandoning vaccination was the fear of complications associated with vaccination and lack of faith in the efficacy of the vaccine. Conclusion. The main factors influencing the decision to undertake the flu vaccination are primarily personal beliefs as well as demographic and social characteristics of respondents. KEY WORDS: influenza, vaccination, old age. Wstęp We współczesnym społeczeństwie choroby zakaźne są nadal istotnym problemem medycznym i społecznym. Co prawda, dzięki wiedzy dotyczącej epidemiologii, patogenezy i terapii odnośnie do tych chorób spadła śmiertelność z nimi związana, to mimo to niemałym obciążeniem dla społeczeństwa jest stale rosnący wzrost wizyt ambulatoryjnych i hospitalizacji z powodu zakażeń. Typowym przykładem współczesnych wyzwań epidemiologicznych jest powszechna choroba zakaźna grypa. Zachorowania na grypę odnotowuje się we wszystkich przedziałach wiekowych, ale wśród osób szczególnie narażonych na ciężki przebieg infekcji wymienia się osoby w wieku podeszłym. Grupę tę charakteryzuje szereg problemów zdrowotnych, takich jak: przewlekłe choroby, zmniejszona sprawność intelektualna i fizyczna, gorsze warunki bytowe oraz polipragmazja.

22 22 Agnieszka Dymek-Skoczyńska i inni Dowiedziono, że pacjenci powyżej 65. roku życia stanowią 63% wszystkich pacjentów leczonych z powodu grypy oraz, że w tej grupie wiekowej odnotowuje się aż 85% zgonów, spowodowanych ciężkim przebiegiem grypy lub jej powikłaniami. Badania amerykańskie wskazują, że śmiertelność z powodu grypy i zapalenia płuc klasyfikuje je na 6. pozycji jako przyczyna zgonu, a na 5. w przypadku osób w wieku podeszłym [1, 2]. Grypa jest ostrą chorobą wywołaną zakażeniem układu oddechowego wirusem grypy. U ludzi grypę wywołują dwa typy wirusa: A i B. Typ A wirusa grypy jest tzw. wirusem podwyższonego ryzyka, dzięki swojej zdolności do tzw. skoku antygenowego (zmiany antygenowe wirusa powodujące powstanie nowego podtypu wirusa). Wirus typu A, najczęściej powoduje epidemie i pandemie. Wirus typu B, podobny w budowie do wirusa typu A, nie stanowi ryzyka zachorowań epidemicznych, ale może być także odpowiedzialny za zachorowania sezonowe [2, 3]. Nie należy jednak pomijać faktu, że w tym samym sezonie co grypa występuje ponad 200 innych wirusów, które powodują infekcje górnych dróg oddechowych [4]. Szczyt zachorowań na sezonową grypę w krajach o klimacie umiarkowanym, w tym także w Polsce, przypada na miesiące styczeń marzec. Cykliczność występowania grypy oraz okresowe występowanie związanych ze znaczną śmiertelnością pandemii skutkują pojawieniem się wytycznych i rekomendacji zapobiegania i leczenia grypy zarówno w populacji ogólnej, jak i w grupach podwyższonego ryzyka. Szczepienia przeciwko grypie nadal pozostają najważniejszą i skuteczną metodą zapobiegania samej chorobie i powikłaniom we wszystkich grupach wiekowych. Światowa Organizacja Zdrowia oraz Amerykański Komitet ds. Szczepień zakwalifikowały osoby po 65. roku życia do grupy szczególnego ryzyka, której zaleca się coroczne przyjmowanie szczepionki. Zdaniem ekspertów, coroczne szczepienie przeciwko grypie u osoby starszej nie tylko chroni przed infekcją wirusem, ale również pobudza układ obronny organizmu do skuteczniejszego działania [5]. Szczepienie przeciw grypie osób w starszym wieku chroni również przed powikłaniami, hospitalizacjami i przedwczesnym zgonem. Cel badań Określenie przyczyn i czynników wpływających na decyzję osoby starszej o szczepieniu się przeciw grypie. Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród pacjentów korzystających z usług lekarzy na terenie dwóch przychodni, zlokalizowanych w dwóch miastach: w Poznaniu i Jędrzejowie. Badania przeprowadzono w 2011 roku. Przebadano 115 osób. Dobór respondentów miał charakter losowy, a badany musiał wyrazić zgodę na badanie oraz spełnić kryterium wieku 60 lat i powyżej. Charakterystykę badanych przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1.Charakterystyka badanej populacji (n = 115) Table 1. Profile of the surveyed population (n = 115) Kryteria charakterystyki Płeć: kobiety mężczyźni Wiek: Wykształcenie: podstawowe zawodowe średnie wyższe Miejsce zamieszkania: miasto do 20 tys. mieszkańców miasto powyżej 20 tys. mieszkańców Stan materialny: bardzo dobry dobry niski Choroby współistniejące: choroby serca cukrzyca POCHP astma choroba nowotworowa brak chorób współistniejących n W celu przeprowadzenia badania wykorzystano sondaż diagnostyczny z zastosowaniem techniki ankietowej. Podstawowe narzędzie badawcze stanowił autorski kwestionariusz ankiety, który pozwolił uzyskać niezbędne dane do przeprowadzenia badań. Zawierał on pytania zamknięte, dotyczące zarówno ogólnej wiedzy o grypie i jej powikłaniach, jak i przede wszystkim czynników mogących mieć wpływ na decyzję pacjentów o szczepieniu bądź rezygnacji z niego. Badani wypełniali kwestionariusz na miejscu. Charakterystyka populacji osób, która poddała się szczepieniu przeciw grypie W grupie 115 osób biorących udział w badaniu przeciw grypie zaszczepiło się 36 osób. Badani dokonywali najczęściej szczepień we wrześniu i w październiku, chociaż byli i tacy, którzy szczepili się w listopadzie 3 osoby. Osobami szczepiącymi się były głównie kobiety w przedziale wiekowym lata (63%), posiadające wykształcenie średnie, w następnej kolejności wyższe oceniające swój status materialny jako niski. Wśród chorób współistniejących u osób które poddały się szczepieniu dominowały choroby układu sercowo- -naczyniowego 40% oraz cukrzyca 13%. Więcej niż połowa badanych osób, które zdecydowały się zaszczepić pochodziła z miasta do 20 tys. mieszkańców 52%. 44% badanych informacje na temat szczepienia otrzymała od pracowników służby zdrowia głównie lekarza rodzinnego, 37% od członków rodziny i znajo-

23 Szczepienia przeciw grypie u osób w wieku podeszłym czynniki determinujące decyzję pacjentów 23 mych. Osoby, które szczepiły się w poprzednich sezonach stanowiły mniej niż połowę badanych 31%, dla 69% badanych było to pierwsze szczepienie. 8 osób podało, że skorzystało z bezpłatnej szczepionki. Badane osoby jako główny czynnik wpływający na decyzję o zaszczepieniu się przeciw grypie podały wskazania medyczne (obecność współistniejących chorób) 39%. Mało, kto z badanych dostrzegł zależność pomiędzy kosztami szczepionki a kosztami ewentualnego leczenia grypy. Ponad połowa badanych osób 68%, które zaszczepiły się w tym sezonie epidemicznym zamierza skorzystać z takiego szczepienia w następnym. 32% osób, które poddały się szczepieniu, ze względu na wystąpienie powikłań pogrypowych, które mogły być mylone z niepożądanymi odczynami poszczepiennymi, nie wyraziło chęci szczepienia się w następnym sezonie epidemicznym. Pomimo to, żadna z osób badanych, która nie deklarowała chęci do kolejnego szczepienia zapytana o to Czy uważa szczepionkę przeciw grypie za niebezpieczną?, nie udzieliła twierdzącej odpowiedzi. Charakterystyka populacji osób niekorzystających ze szczepionki przeciw grypie Wśród 59% respondentów niekorzystających w bieżącym sezonie epidemicznym ze szczepienia większość stanowili mężczyźni z wykształceniem podstawowym i zawodowym, w wieku lata, o niskich dochodach, nie podający w wywiadzie przewlekłych chorób współistniejących, pochodzący z mniejszej aglomeracji miejskiej. Aż 84% tych osób nie korzystała ze szczepień nigdy wcześniej. Powodem, dla którego badane osoby nie chciały skorzystać ze szczepienia była obawa przed powikłaniami związanymi z podaniem szczepionki 38% ankietowanych, dobra samoocena swojego stanu zdrowia w tym brak chorób przewlekłych 33%, oraz brak wiedzy i wiary w skuteczność szczepionki 29%. Tylko 15% badanych w tej grupie zdecydowałoby się na szczepienie w przyszłym sezonie epidemicznym. Dla 64% mieszkańców małego miasta i 42% dużej aglomeracji nabycie szczepionki przeciw grypie stanowi za duży wydatek. Według ankietowanych osoby starsze powinny być objęte obowiązkowymi bezpłatnymi szczepieniami. Czynniki wpływające na decyzję osoby starszej o szczepieniu przeciw grypie Istotnie statystycznym determinantem szczepienia się przeciw grypie jest: płeć badanych, wykształcenie, status finansowy badanych oraz miejsce zamieszkania. Wiedza na temat szczepionki oraz powikłań pogrypowych, informowanie i propagowanie szczepień przez pracowników medycznych oraz koszt szczepionki określają działania respondentów w zakresie profilaktyki przeciwgrypowej. Dyskusja Celem Światowej Organizacji Zdrowia i Rady Unii Europejskiej jest zaszczepienie na grypę 75% populacji osób z grup wysokiego ryzyka, w tym także osób starszych [6]. Pomimo, że z wiekiem zwiększa się liczba osób przyjmujących szczepionki przeciw grypie, to nadal niepokojący pozostaje fakt niskiego rozpowszechnienia szczepień w tej grupie wiekowej. Wskazuje też na to analiza badań własnych szczepienia przeciw grypie wśród osób starszych są mało popularne, a odsetek seniorów poddanych immunizacji jest bardzo mały. Podobne wyniki przedstawiono w badaniach innych polskich autorów [5]. Na przykład w sezonie 2006/2007 badaniem VENICE/ ECDC potwierdzono szczepienie u mniej niż 10% ankietowanych osób powyżej 65. roku życia. Obecnie wskaźnik ten dla osób powyżej 65. roku życia wynosi 13, 4% [3, 7]. Poziom zabezpieczenia za pomocą szczepień przeciw grypie polskiego społeczeństwa pozostawia wiele do życzenia w każdej grupie wiekowej, w tym także grupie osób starszych. Według badań, w USA przeciwko grypie szczepi się 64,5% osób po 65. r.ż., w Europie corocznym szczepieniom ochronnym przeciwko grypie poddaje się od 2% do 80% populacji osób starszych (75% osób w Wielkiej Brytanii). Polska zajmuje 24. miejsce w Europie na 30 krajów. Na liście znajduje się nie tylko za bogatymi wysoko rozwiniętymi krajami Europy Zachodniej, ale także za Chorwacją, Grecją, Czechami [3]. Istnieje wiele przyczyn tak słabej realizacji powszechnie uznanych zaleceń dotyczących szczepień. Rozwiązania systemowe odgrywają bardzo istotną rolę, ale ważna jest również świadomość, zarówno społeczna jak i środowisk medycznych. W wielu przypadkach czynnikiem decydującym o zaszczepieniu się przeciw grypie jest wiedza na temat grypy, powikłań pogrypowych oraz roli szczepień w profilaktyce. Brak informacji, brak świadomości lekarzy o prawnym obowiązku zalecania szczepień oraz większej akceptacji dla tej formy zapobiegania jest przyczyną błędnych przekonań pacjentów. Częste mylenie odczynów poszczepiennych z powikłaniami pogrypowymi, niedostateczna wiedza o rodzajach szczepionek oraz brak wiary w ich skuteczność to często przyczyny nieracjonalnej decyzji o rezygnacji ze szczepienia wskazywane przez wielu autorów, a potwierdzone w prowadzonych badaniach [5, 8]. Bezpieczeństwo szczepionki przeciw grypie u osób starszych jest wysokie, a częstość objawów występujących po przyjęciu szczepionki jest taka sama jak w zdrowej, młodszej grupie wiekowej [9]. Źródłem informacji o szczepieniu się przeciw grypie dla większości badanych był pracownik służby zdrowia, głównie lekarz. W następnej kolejności respondenci podawali prasę, telewizję/radio i rodzinę oraz znajomych. Liczne badania wskazują, iż rekomendacje pracowników medycznych, a przede wszystkim lekarza o szczepieniach i szczepionkach odgrywają istotną rolę w podjęciu decyzji o zaszczepieniu się. To przede wszystkim od lekarza zależy, jak wielu pacjentów uniknie zakażenia grypą i jej groźnych następstw. Rola lekarza jest ogrom-

24 24 Agnieszka Dymek-Skoczyńska i inni na. Lekarz i personel medyczny, którzy mają kontakt z pacjentem zobowiązani są również ze względów epidemiologicznych do corocznego poddania się szczepieniu przeciw grypie. Takie postępowanie ma na celu bezpieczeństwo osób, którymi ta grupa zawodowa się opiekuje. W badaniu przeprowadzonym w 12 domach opieki medycznej w Szkocji mającym na celu sprawdzenie, czy szczepienie przeciw grypie pracowników służby zdrowia zmniejsza częstość występowania grypy oraz ryzyko zgonu, wykazano, że szczepienie personelu spowodowało statystycznie istotne zmniejszenie częstości zgonów wśród pacjentów domów opieki, w porównaniu z ośrodkami, w których nie prowadzono akcji szczepień [9]. W badaniach przeprowadzonych przez Nowalka, wykazano, że osoby w podeszłym wieku są skłonne zaszczepić się, kiedy wiedzą, że lekarz też to uczynił i stał się dla nich przykładem [5]. Szczepienie pracowników służby zdrowia ma istotne znaczenie w podejmowaniu decyzji przez pacjentów korzystających z ich usług. Potwierdzono to w obecnych badaniach, w których duża część respondentów szczepiła się pod wpływem personelu medycznego, w tym lekarza rodzinnego. Zdecydowanie większy odsetek szczepiących się był również wśród osób, które szczepieniu poddały się w poprzednich latach. Pozytywne doświadczenia pod postacią braku zachorowania, a przez to osiągnięcia zamierzonego działania szczepionki, mają wpływ na zamiar przyjęcia kolejnych dawek szczepionki w kolejnych latach. Pokazały to badania Łukomskiej [5]. W tym miejscu należałoby podkreślić fakt, że coroczne szczepienia nie zmniejszają skuteczności ochronnej, a szereg badań wykazuje, że osoby, które poddają się szczepieniu przeciw grypie co roku są lepiej zabezpieczone przeciw naturalnym zakażeniom niż osoby immunizowane po raz pierwszy [9]. Szczepienia zalecane, do których m.in. należy szczepienie przeciwko grypie nastawione są jedynie na wytworzenie odporności indywidualnej, nie zbiorowej, ze względu na odpłatność [10]. Przeprowadzone badanie wykazało, że jednym z elementów wpływających na skorzystanie ze szczepionki jest jej cena. Dla 42% osób w większym mieście i 64% w mniejszym, koszt nabycia szczepionki jest barierą utrudniającą zaszczepienie się. W takiej sytuacji najlepszym wyjściem wydaje się wprowadzenie systemu bezpłatnych szczepień dla osób starszych. Okazuje się jednak, że i taki model nie gwarantuje zwiększenia odsetka osób szczepiących się. W Polsce już od wielu sezonów epidemiologicznych w wielu województwach samorządy lokalne przeznaczają fundusze na bezpłatne szczepienia przeciw grypie wśród osób po 65. roku życia. Mimo to odsetek osób korzystających z darmowych akcji jest niewielki [7]. Podobnie wygląda sytuacja w Nowej Zelandii, w której od 1997 roku obowiązują nieodpłatne szczepienia dla osób starszych [5]. Wyniki przedstawionych badań wskazują na fakt, iż wprowadzenie programów bezpłatnych szczepień nie przyniosłoby również lepszych rezultatów w większych aglomeracjach. Trochę lepiej wygląda sytuacja w mniejszej miejscowości. 38% badanych poznańskich seniorów uważa, że gdyby szczepionka była bezpłatna, szczepiłoby się więcej osób. Wśród osób zamieszkujących w mieście o mniejszej liczbie ludności, 52% badanych stwierdziło, iż brak kosztów związanych ze szczepieniem przeciw grypie wpłynie na zwiększenie się liczby osób szczepiących się. Odpowiedzi takiej udzielały najczęściej osoby, które korzystały ze szczepień w poprzednich okresach. Przeprowadzone badania dowodzą, iż czynnikami wpływającymi na decyzję respondentów o zaszczepieniu się przeciw grypie są cechy typowo demograficzne. Wielu badaczy wskazuje na wpływ płci, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz stanu majątkowego. Podobne rezultaty osiągnięto w niniejszych badaniach. Szczepionkę częściej przyjmują kobiety. Według wielu badaczy jest to związane z większą świadomością własnego zdrowia, proporcjonalnie większą troską o nie oraz częstszym niż w przypadku mężczyzn podejmowaniem zachowań prozdrowotnych. Tezy o większej wyszczepialności kobiet nie potwierdzają jednak wszystkie badania. Łukomska stwierdziła iż szczepionkę częściej przyjmują mężczyźni [5]. Liczne metaanalizy oraz zalecenia towarzystw naukowych bardzo mocno podkreślają korzyści ze szczepienia osób w wieku podeszłym chorych na POChP, cukrzycę, astmę [2]. Zwiększenie prawdopodobieństwa zaszczepienia się przeciw grypie wzrasta wśród osób obciążonych dodatkowo chorobami przewlekłymi. Osoby, które nie mają chorób współistniejących nie dostrzegają ryzyka związanego z zachorowaniem na grypę oraz powikłań, które może ona wywołać i rezygnują ze szczepienia. Wykazały to również przeprowadzone badania. Niniejsze badania pokazały że istotną statystycznie cechą mającą wpływ na podjęcie decyzji o zaszczepieniu się jest status finansowy i miejsce zamieszkania. Osoby o niższych przychodach mieszkające w mniejszej miejscowości szczepią się zdecydowanie częściej niż osoby zamieszkujące duże aglomeracje miejskie. Podsumowanie Należy podkreślić fakt, iż regularne szczepienia przeciwko grypie są jedną z niewielu rzeczy, które można zrobić dla zabezpieczenia osób z grup podwyższonego ryzyka, w tym osób starszych przed potencjalnym ryzykiem poważnych komplikacji pogrypowych. Strategia taka pozwala także na zmniejszenie kosztów ponoszonych przez najsłabszą ekonomicznie grupę. Mimo to wśród osób starszych szczepionki są mało popularną i wciąż jeszcze rzadko stosowaną formą profilaktyki przeciwgrypowej. W wielu przypadkach pacjenci podejmują decyzję o rezygnacji ze szczepienia tylko na podstawie zasłyszanych lub przeczytanych, wielokrotnie niewiarygodnych informacji. Zastosowanie szczepionki przeciw grypie zależy od wielu czynników: wiedzy, a szczególnie tej na temat

25 Szczepienia przeciw grypie u osób w wieku podeszłym czynniki determinujące decyzję pacjentów 25 powikłań jakie mogą wystąpić po przebytej infekcji grypowej, doświadczeń i spostrzeżeń na temat bezpieczeństwa, skuteczności szczepionki, zaleceń i działań lokalnych, mających na celu wprowadzenie programów powszechnych szczepień przeciw grypie. W przypadku przedstawionej grupy, głównymi determinantami szczepień przeciw grypie są cechy demograficzne, czynniki związane z sytuacją danej osoby oraz osobiste przekonania i doświadczenia. Piśmiennictwo 1. Wysocka M.: Szczepienia przeciw grypie u osób starszych. Puls Medycyny, 22 (119), Ciebiada M., Barylski M., Ciebiada-Adamiec A. i wsp.: Szczepienia ochronne u osób w wieku podeszłym. Geriatria, 2010, 4, Ciebiada M., Barylski M., Górska-Ciebiada M.: Zachorowania na grypę u osób w podeszłym wieku w świetle najnowszych danych epidemiologicznych i zaleceń terapeutycznych. Geriatria, 2010, 4, Strach M.: Szczepienia przeciwko grypie u osób w wieku podeszłym. Gerontologia Polska, 2009, 17 (3), Łukomska A.: Determinanty szczepień przeciwgrypowych wśród osób w starszym wieku. Gerontologia Polska, 2009, 17 (3), strona Światowej Organizacji Zdrowia. 7. Brydak L.B.: Rola lekarza rodzinnego w walce z grypą w XXI wieku. Terapia, 2011, 9 (262), Ward L.: A rewiev of the factors involved in older people s decision making with regard to influenza vaccination: a literature review. Journal Advanced Nursing, 2007, 17, Kramarz P., Ciancio B., Nicoll A.: Szczepienie przeciw grypie osób w wieku podeszłym i innych grup ryzyka sezonowe i w czasie pandemii. Medycyna Praktyczna, 2009, 9, Potter J., Stott D.J., Roberts M.A. i wsp.: Influenza vaccination of health care workers in long term-care hospitals reduces the mortality of elderly patients. The Journal of Infectious Diseases, 1997, 175, Wójcik R., Basa A., Mocarska D. i wsp.: Szczepienia obowiązkowe i zalecane. Rodzice wobec kalendarza szczepień. Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu, 2010, 2 (23), Adres do korespondencji: mgr Agnieszka Dymek-Skoczyńska Pracownia Pielęgniarstwa Społecznego Katedra Profilaktyki Społecznej Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego Poznań tel.: agadymek@interia.pl

26 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, MAŁGORZATA DZIECHCIAŻ 1,2, EDYTA GUTY 2, AGATA WOJTOWICZ 2, JANUSZ SCHABOWSKI 2 ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ DŁUGOTERMINOWĄ WŚRÓD STARSZYCH MIESZKAŃCÓW WSI DEMAND FOR LONG-TERM CARE AMONG OLDER RURAL RESIDENTS 1 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej DAR, Jarosław Kierownik: mgr Małgorzata Dziechciarz 2 Instytut Ochrony Zdrowia Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna, Jarosław Dyrektor Instytutu Ochrony Zdrowia: dr n. hum. Irena Brukwicka Streszczenie Wstęp. Wydłużanie się ludzkiego życia i wzrost liczby osób starszych stwarzają konieczność odpowiedniej organizacji opieki zdrowotnej i pomocy społecznej nad tą grupą osób. Cel. Celem pracy była ocena zapotrzebowania na opiekę długoterminową wśród starszych mieszkańców wsi. Materiał i metoda. Badaniami objęto 89 osób (61,8% kobiet i 38,2% mężczyzn) w wieku od 60 do 92 lat, mieszkających na terenach wiejskich województwa podkarpackiego. Kryterium włączenia do badań był wiek 60 lat i więcej. Zastosowano: kwestionariusz wywiadu własnej konstrukcji, Skrócony Test Sprawności Umysłowej wg Hodkinsona, Skalę Barthel. Wyniki. W badanej grupie zaledwie 27 (30,3%) osób było w pełni sprawnych wg Skali Barthel. U 41,6% badanej populacji stwierdzono zapotrzebowanie na opiekę długoterminową. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic między kobietami i mężczyznami w zakresie zapotrzebowania na opiekę długoterminową. Zauważono natomiast, że osoby potrzebujące opieki długoterminowej znamiennie częściej są osobami samotnymi (p = 0,0000), mają nieprawidłowy wzrok (p = 0,0017) i słuch (p = 0,0295). Wykazano również, że osoby u których stwierdzono zapotrzebowanie na opiekę długoterminową mają gorszą sprawność umysłową (p = 0,0000) i są starsze od osób niepotrzebujących takiej opieki (p = 0,0000). Wnioski. 1. Zdecydowana większość starszych mieszkańców wsi wykazywała niesprawność w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych. 2. Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową występowało częściej, niż u co trzeciej badanej osoby i zwiększało się wraz z wiekiem. 3. Seniorzy potrzebujący opieki długoterminowej częściej byli osobami samotnymi, mieli nieprawidłowy wzrok i słuch oraz gorszą sprawność umysłową. SŁOWA KLUCZOWE: mieszkańcy wsi, opieka długoterminowa, osoby starsze. Summary Introduction. The increasingly long human life and increase in the number of older people, enforces appropriate organization of health care and social assistance over that group of persons. Aim. The aim of this study was to assess the demand for long-term care among older rural residents. Material and methods. The study included 89 persons (61.8% women and 38.2% men) aged from 60 to 92 years, living in a rural area of Podkarpackie voivodeship. The criterion for inclusion in the study was the age over 60 years. Employed tools included: an own construction questionnaire of interview, Hodkinson's The Abbreviated Mental Test Score (AMTS), Barthel Scale. Results. In the study group only 27 (30.3%) patients were fully operational by Barthel Scale. In 41.6% of the surveyed population there was a certified demand for long-term care. No significant statistical differences between women and men were noted in demand for long-term care. It was noted however, that the people who needed long-term care were significantly more often lonely people (p = ), had abnormal eyesight (p = ) and hearing (p = ). It was also found that people who had long-term care needs had poorer mental efficiency (p = ) and were older than those not in need of such care (p = ). Conclusions. 1. Absolute majority of the older rural residents demonstrate inefficiency in performance of basic activities of daily living. 2. Demand for long-term care was found among more than a third of surveyed population and it grows with increase of their age. 3. Seniors who needed long-term care were more frequent lonely, had abnormal eyesight and hearing and also worse mental efficiency. KEY WORDS: rural residents, long-term care, older people. Wstęp Wydłużanie się ludzkiego życia i wzrost liczby osób starszych stwarzają konieczność odpowiedniej organizacji opieki zdrowotnej i pomocy społecznej nad tą grupą ludzi [1]. Osoby w podeszłym wieku należą do najtrudniejszych i najdroższych pacjentów w systemie opieki zdrowotnej, z powodu złożoności problemów socjalnych, ekonomicznych, zdrowotnych i społecznych, jakie występują w trakcie opieki nad nimi [2]. Uważa się, że zapotrzebowanie na opiekę i pomoc wzrasta wraz z wiekiem. Szacuje się, że stałej pomocy potrzebuje około 30% osób po 60. roku życia i ponad 60% osób po 80. roku życia [3]. Najnowsze prognozy demograficzne przewidują, że wśród osób starszych

27 Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową wśród starszych mieszkańców wsi 27 zapotrzebowanie na opiekę długoterminową do roku 2030 wzrośnie do 4 mln [4]. Opieka długoterminowa definiowana jest jako profesjonalna, ciągła, długotrwała pielęgnacja i rehabilitacja oraz kontynuacja leczenia farmakologicznego i dietetycznego, realizowana w formie stacjonarnej lub domowej osobom z poważnymi deficytami w samopielęgnacji i samoopiece, lecz nie kwalifikującymi się do leczenia szpitalnego [5]. Opieka długoterminowa w formie stacjonarnej prowadzona jest przez Zakłady Pielęgnacyjno-Opiekuńcze i Zakłady Opiekuńczo-Lecznicze, świadczące całodobowe usługi pielęgnacyjne, opiekuńcze, rehabilitacyjne oraz kontynuację leczenia chorym, którzy nie kwalifikują się do leczenia w oddziałach szpitalnych, posiadają skierowanie od lekarza ubezpieczenia zdrowotnego i w ocenie skalą Barthel otrzymali 40 lub mniej punktów [3, 2, 6]. Pielęgniarska opieka długoterminowa realizowana jest w domu chorego przy współpracy z lekarzem rodzinnym. Świadczona jest obłożnie i przewlekle chorym, którzy ze względu na stan zdrowia wymagają systematycznej i intensywnej opieki pielęgniarskiej, lecz nie wymagają hospitalizacji w oddziałach szpitalnych i nie chcą lub nie mogą przebywać w zakładach opieki długoterminowej. Pielęgniarską opieką długoterminową mogą być objęci pacjenci, którzy uzyskali od 0 do 40 punktów wg skali Barthel i posiadają skierowanie od lekarza ubezpieczenia zdrowotnego [7, 8]. Do zadań pielęgniarki opieki długoterminowej zalicza się: realizację świadczeń pielęgnacyjnych zgodnie z procesem pielęgnowania, pomoc w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, edukację zdrowotną pacjentów i członków ich rodzin, pomoc w pozyskiwaniu niezbędnego sprzętu medycznego i rehabilitacyjnego [7]. Uważa się, że osoby starsze mieszkające na wsi częściej niż w mieście żyją w rodzinach wielopokoleniowych, i głównie w nich odbywa się wymiana różnych form pomocy i wsparcia, lecz gdy zostają pozbawione oparcia rodziny, trudniej zorganizować im pomoc w środowisku zamieszkania. Także osoby mieszkające samotnie na wsi, gdy potrzebują usług opiekuńczych, gospodarczych lub kontaktu z innymi ludźmi, w przypadku braku rodziny i sąsiadów gotowych do pomocy, nie zawsze mogą liczyć na pomoc instytucji [9]. Często też tradycja i panujący stereotyp, iż umieszczenie osoby starszej w Domu Pomocy Społecznej źle świadczy o rodzinie, powodują, że starsi mieszkańcy wsi, mimo potrzeby, znacznie rzadziej niż mieszkańcy miast korzystają z placówek opiekuńczo-leczniczych. Fakt ten przyczynia się do tego, że seniorzy, żyjąc wprawdzie w rodzinach, pozbawieni są fachowej opieki medycznej i rehabilitacji, przez co często doznają niepotrzebnych cierpień i problemów [10]. Celem pracy była ocena zapotrzebowania na opiekę długoterminową wśród starszych mieszkańców wsi. Materiał i metoda Badaniami objęto 89 osób (61,8% kobiet i 38,2% mężczyzn) mieszkających na terenach wiejskich w województwie podkarpackim. Kryterium doboru był wiek 60 lat i więcej. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę badanych lub, w przypadku niesprawności umysłowej, zgodę rodziny lub opiekuna. Materiał zbierano od października 2011 roku do stycznia 2012 roku. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Zastosowano technikę wywiadu bezpośredniego i posłużono się następującymi narzędziami badawczymi: 1. Kwestionariusz wywiadu własnej konstrukcji, który zawierał 15 pytań w większości zamkniętych, dotyczących danych socjodemograficznych, występowania chorób, korzystania z opieki długoterminowej, hospicyjnej, rehabilitacji. 2. Skrócony Test Sprawności Umysłowej wg Hodkinsona do oceny sprawności intelektualnej, w którym wynik powyżej 6 punktów wskazuje na stan prawidłowy, od 6 do 4 punktów na upośledzenie umiarkowane, natomiast poniżej 4 punktów na upośledzenie ciężkie. Jeśli badana osoba uzyskała w teście 6 lub mniej punktów, wywiad przeprowadzono z rodziną lub opiekunem [11]. 3. Skala Barthel ocenia zdolność do samoobsługi w zakresie dziesięciu czynności, tj.: spożywanie posiłków, przemieszczanie z łóżka na wózek i z powrotem, higiena osobista, korzystanie z toalety, kąpiel, poruszanie się po terenie płaskim, wchodzenie i schodzenie po schodach, ubieranie się, kontrola wydalania moczu i kontrola wydalania stolca. Opieką długoterminową mogą być objęte osoby, które uzyskały 40 pkt. lub mniej. Maksymalnie sprawni wg tej skali badani otrzymują 100 punktów, zaś całkowicie niesprawni 0 punktów [6, 11]. Do przeprowadzenia analizy statystycznej posłużono się programem statystycznym STATISTICA. Za wystarczający poziom istotności przyjęto wartość p < 0,05. Wykorzystano dwa testy statystyczne: 1. Test chi-kwadrat test istotności dla zmiennych jakościowych, z zastosowaniem poprawki Yatesa, gdy którakolwiek z oczekiwanych liczebności była mniejsza od Test U Mannna-Whitneya test rang służący porównywaniu dwóch niezależnych grup. W opisie użyto trzech symboli, z których ± oznacza odchylenie standardowe, Me medianę, N liczbę przypadków. Wyniki badań Wiek badanych mieścił się w przedziale od 60 do 92 lat. Średnia wieku w grupie była równa 76,3 lata (± 7,9 lat). Me = 77 lat. Większość (N = 49; 55,1%) ankietowanych stanowiły osoby zamężne lub żonate. Stanu wolnego było 40 (44,9%) respondentów, w tym 30 wdów i 8 wdowców oraz 2 kawalerów.

28 28 Małgorzata Dziechciaż i inni Wszyscy badani mieli stałe źródło utrzymania, z czego dla 80 (89,9%) respondentów była to emerytura, dla kolejnych 8 (9,0%) renta, a 1 (1,1%) mężczyzna pracował zawodowo. Respondenci mogli wskazać jedną z 3 ocen swojej sytuacji materialnej. Jako dobrą określiło ją 44 ankietowanych (49,4%), zadowalającą 37 (41,6) seniorów, złą 8 (9,0%). Zdecydowana większość badanych (N = 84; 94,4%) nie korzystała z pomocy opieki społecznej. Swoje warunki mieszkaniowe jako bardzo dobre określiło 16 respondentów (18,0%), dobre kolejnych 51 (57,3%). Za przeciętne uznało je 16 badanych (8,0%). Pozostałych 6 ankietowanych (6,7%) stwierdziło, że ich warunki mieszkaniowe są złe. Ponad dwie trzecie (N = 61; 68,5%) uczestników badania mieszkało z rodziną. Samotnie mieszkało 8 osób (9,0%), ze współmałżonkami kolejnych 17 ankietowanych (19,1%), a z obcymi osobami 3 seniorów (3,4%). Zdecydowana większość respondentów (N = 74; 83,1%) określiła relacje pomiędzy członkami własnej rodziny jako pozytywne. 7 badanych (7,9%) oceniło je jako obojętne, natomiast 8 (9,0%) negatywnie. Analizując stan zmysłu wzroku i słuchu stwierdzono, że u 44 badanych (49,4%) nie występowały zaburzenia wzroku. Niedowidzenie występowało u 43 osób (48,3%), w tym zaledwie 15 korzystało z okularów. Całkowicie niewidzących było 2 seniorów (2,2%). Prawidłowy słuch natomiast występował u 48 osób (53,9%), a niedosłuch u 41 (46,1%), z których tylko 4 korzystało z aparatów słuchowych. U wszystkich badanych stwierdzono występowanie od 1 do 8 chorób (Tabela 1). Średnia liczba schorzeń w badanej grupie wyniosła 3,58 (± 1,62, Me = 4). Dodatkowo seniorzy wymienili takie schorzenia, jak: otyłość (N = 9), przebyty zawał serca, owrzodzenie podudzi (po N = 4), żylaki kończyn dolnych (N = 3) i stwardnienie rozsiane (N = 2). Zdecydowaną większość badanej grupy (67; 75,3%,) tworzyły osoby o prawidłowej sprawności umysłowej, 14 badanych (15,7%) było z ciężkim upośledzeniem umysłowym, zaś 8 (9,0%) z upośledzeniem lekkim. Wśród badanych, 16 (18,0%) osób nigdy nie leczyło się w warunkach szpitalnych. 73 (82,0%) osoby przebywały w szpitalu od 1 do 18 razy. Dla całej grupy średnia liczba hospitalizacji była równa 4,7 (± 4,5; Me = 3). Zawsze zażywało leki zalecane przez lekarza 73 respondentów (82,0%), czasami 16 (18,0%). Niesystematyczność w braniu leków wynikała z: trudności finansowych (N = 5; 5,6%), zapominania (N = 1; 1,1%), braku przekonania o ich konieczności stosowania (N = 8; 9,0%). Ze sprzętu ortopedycznego korzystało 56 (62,9%) respondentów. Stosowali różny typ i ilość sprzętu pomocniczego, od 1 (N = 31; 34,8%) do 5 (N = 1; 1,1%) (Tabela 2). Z rehabilitacji korzystało zaledwie 10 (11,2%) seniorów, z opieki długoterminowej 22 (24,7%), a z opieki hospicyjnej 1 (1,1%) osoba. Większość badanych (74,2%) miała w swoim otoczeniu osobę, która w razie potrzeby zapewniłaby jej pomoc. Nie zawsze z takiej pomocy mogło skorzystać Tabela 1. Występowanie najczęstszych chorób w populacji badanej (N = 89) Table 1. The occurrence of common diseases in the study population (N = 89) Lp. Nazwa n % całej grupy badanych 1 Nadciśnienie tętnicze 77 86,5 2 Miażdżyca 19 21,3 3 Niewydolność krążenia 16 18,0 4 Astma 10 11,2 5 Cukrzyca 39 43,8 6 Choroby stawów 18 20,2 7 Choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa 57 64,0 8 Udar mózgu 18 20,2 9 Przerost prostaty 17 19,1 10 Nowotwór 5 5,6 11 Otępienie 9 10,1 12 Inne 38 42,7 Tabela 2. Korzystanie ze sprzętu ortopedycznego w badanej populacji (N = 89) Table 2. The use of orthopedic appliances in the study population (N = 89) Lp. Nazwa n % całej grupy badanych 1 Łóżko ortopedyczne 11 12,4 2 Protezy kończyn dolnych 1 1,1 3 Wózek inwalidzki 12 13,5 4 Balkonik 23 25,8 5 Kule 27 30,3 6 Laski 7 7,9 7 Materac przeciwodleżynowy 13 14,6

29 Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową wśród starszych mieszkańców wsi (22,5%) respondentów, natomiast 3 (3,4%) seniorów nie miało nikogo chętnego do pomocy. 27 badanych (30,3%) było całkowicie sprawnych w zakresie czynności dnia codziennego. U 37 (41,6%) osób stwierdzono zapotrzebowanie na opiekę długoterminową. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic między kobietami i mężczyznami w zakresie zapotrzebowania na opiekę długoterminową (χ 2 = 0,89; p = 0,3447). Wykazano, że średnia wieku osób wymagających opieki długoterminowej była istotnie wyższa od średniej wieku pozostałych badanych o 6,9 lat (Z = 4,2080; p = 0,0000). Stwierdzono, że osoby samotne istotnie częściej potrzebują opieki długoterminowej (χ 2 = 20,11; p = 0,0000). Zauważono także, że osoby, które swoją sytuację materialną oceniały jako zadowalającą (χ 2 = 4,06, p = 0,0439) i złą (χ 2 z poprawką Yatesa = 5,32; p = 0,0210) wykazywały większe zapotrzebowanie na opiekę długoterminową od reszty badanych. Nie wykazano różnic w zapotrzebowaniu na opiekę długoterminową między osobami korzystającymi i niekorzystającymi z pomocy opieki społecznej (χ 2 z poprawką Yatesa = 0,15; p = 0,6939). Nie stwierdzono także związku pomiędzy oceną warunków mieszkaniowych a zapotrzebowaniem na opiekę długoterminową (Z = 0,1073; p = 0,9148). Zauważono natomiast, że osoby potrzebujące opieki długoterminowej częściej miały nieprawidłowy wzrok (χ 2 = 9,84; p = 0,0017) i problemy ze słuchem niż pozostali ankietowani (χ 2 = 4,74; p = 0,0295) oraz gorszą sprawność umysłową (Z = 6,6538; p = 0,0000). Stwierdzono, że osoby potrzebujące opieki długoterminowej były częściej hospitalizowane od pozostałych (Z = 2,8001; p = 0,0051). Dodatkowo wykazano, że osoby ze zdiagnozowanym zapotrzebowaniem na opiekę długoterminową bardziej regularnie przyjmowały leki (χ 2 z poprawką Yatesa = 5,41; p = 0,0201) oraz częściej korzystały ze sprzętu ortopedycznego w porównaniu z resztą badanych (χ 2 z poprawką Yatesa = 27,23, p = 0,0000). Nie wykazano związku pomiędzy korzystaniem z rehabilitacji a zapotrzebowaniem na opiekę długoterminową (χ 2 z poprawką Yatesa = 1,27, p = 0,2590). Dyskusja Z badań epidemiologicznych i demograficznych oraz badań własnych wynika, że zwiększanie się liczby osób starszych niesie ze sobą wzrost zapotrzebowania na świadczenia opiekuńcze i pielęgnacyjne [7]. Osoby starsze mieszkające na wsi, z powodu specyficznej sytuacji środowiskowej, społecznej i ekonomicznej, wymagają organizacji innych form opieki niż seniorzy mieszkający w mieście [1]. Do podstawowych trudności, na jakie napotykają seniorzy mieszkający na wsi zalicza się rozproszenie osadnicze i trudności komunikacyjne, które utrudniają seniorom korzystanie z instytucji pomocy społecznej takich, jak np. domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy oraz przyczyniają się do tego, że organizacja takich form pomocy oraz opieki domowej jest niezwykle trudna [9]. W badanej populacji zaledwie 5,6% korzystało z pomocy opieki społecznej. Warunkiem zakwalifikowania przez Narodowy Fundusz Zdrowia do opieki długoterminowej jest m.in. uzyskanie 40 lub mniej punktów wg Skali Barthel [10]. W badanej populacji u 37 osób (41,6%) stwierdzono zapotrzebowanie na taki rodzaj opieki, zaś 22 osoby (24,7%) już z niej korzystały. Zauważono natomiast, że zaledwie 27 (30,3%) seniorów było w pełni sprawnych w zakresie skali Barthel. Pogarszanie się funkcjonowania fizycznego i psychicznego osób w podeszłym wieku zwiększa zapotrzebowanie na opiekę i pielęgnację [8]. Analiza wyników badań wykazała, że wśród badanych osób wszystkie były obciążone jedną lub kilkoma chorobami, a ponad połowa z nich miała problemy ze wzrokiem i słuchem, które znamiennie częściej występowały u osób wymagających opieki długoterminowej. U zdecydowanej większości badanych seniorów stwierdzono prawidłową sprawność umysłową. W grupie osób potrzebujących opieki długoterminowej stwierdzono upośledzenie umysłowe o różnym stopniu nasilenia. Wiek starszy niezależnie od miejsca zamieszkania predysponuje do częstszego leczenia szpitalnego [13]. Osoby po 65. roku życia stanowią 25,0% wszystkich hospitalizacji w Polsce [14]. W prezentowanych badaniach zdecydowana większość seniorów (82,0%) była hospitalizowana i wśród tych osób zapotrzebowanie na opiekę długoterminową było znamiennie większe. W odniesieniu do osób starszych rehabilitacja uważana jest za niezbędne ogniwo w opiece zdrowotnej. Ogólnopolskie badania przeprowadzone wśród 743 mieszkańców wsi po 65. roku życia wykazały, że zaledwie 9,0% badanych korzystało przynajmniej 1 raz w ciągu roku z rehabilitacji [15]. Prezentowane badania wydają się potwierdzać te doniesienia, gdyż zaledwie 11,2% seniorów korzystało z rehabilitacji. Nie wykazano jednak związku pomiędzy korzystaniem z rehabilitacji a zapotrzebowaniem na opiekę długoterminową. Z literatury przedmiotu wynika, iż integralną częścią leczenia oraz rehabilitacji medycznej i społecznej jest zaopatrzenie w potrzebny sprzęt. Badania dowodzą, że seniorzy najczęściej korzystają z najprostszych przedmiotów pomocniczych typu laska, zaś przedmioty i pojazdy przystosowane ergometrycznie są dostępne tylko nielicznym osobom [16]. Badania własne także wykazały, że respondenci najczęściej korzystali z kul (30,3%) i balkonika (25,8%). Nie posiadali natomiast pojazdów przystosowanych ergonomicznie. Zauważono, że osoby ze zdiagnozowanym zapotrzebowaniem na opiekę długoterminową zdecydowanie częściej korzystały ze sprzętu pomocniczego w porównaniu z resztą badanych. Wśród czynników ułatwiających organizowanie opieki nad osobami starszymi na wsi często uznaje się utrwalone

30 30 Małgorzata Dziechciaż i inni więzi rodzinne, tradycję, wpływ ośrodków religijnych na rodziny i sąsiadów [1]. W niniejszych badaniach zdecydowana większość respondentów mieszkała z rodziną i miała w swoim otoczeniu osoby chętne do pomocy. Zdaniem współczesnych gerontologów rodzina ma ogromne znaczenie w życiu starszych ludzi. Samotność, brak uczucia opieki ze strony rodziny prowadzą u seniorów do poczucia wyobcowania, izolacji i niezadowolenia z życia [10]. W prezentowanych badaniach zauważono, że u osób samotnych istotnie częściej występowało zapotrzebowanie na opiekę długoterminową. Uzyskane wyniki badań wydają się sugerować konieczność zwiększenia dostępu seniorów do opieki długoterminowej oraz kompleksowej opieki geriatrycznej ukierunkowanej na różnorodne potrzeby osób starszych i ich opiekunów. Wnioski 1. Zdecydowana większość starszych mieszkańców wsi wykazywała niesprawność w wykonywaniu podstawowych czynności życiowych. 2. Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową występowało częściej niż u co trzeciej badanej osoby. 3. Zapotrzebowanie na opiekę długoterminową zwiększało się wraz z wiekiem badanych oraz występowało częściej u osób samotnych, z nieprawidłowym wzrokiem, słuchem i z gorszą sprawnością umysłową. Piśmiennictwo 1. Jabłoński L., Wysokińska-Miszczuk J.: Podstawy gerontologii i wybrane zagadnienia z geriatrii. Wydawnictwo Czelej, Lublin Szwałkiewicz E., Kaussen J.: Opieka długoterminowa w świadczeniach pielęgniarek i opiekunek. Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, Toruń Szarota Z.: Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków Wilmowska-Pietruszyńska A., Putz J.: Ubezpieczenie pielęgnacyjne jako propozycja rozwiązań systemowych potrzeb osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji. Postępy Nauk Medycznych, 2009, 4, Skolmowska E.: Organizacja opieki długoterminowej. [W:] Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M., Skolimowska E.: Pielęgniarstwo w opiece długoterminowej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Dz.U , Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia zmieniające rozporządzenie w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej. 7. Faleńczuk K.: Uwarunkowania rozwoju opieki długoterminowej. [W:] Kędziora-Kornatowska K., Muszalik M., Skolimowska E.: Pielęgniarstwo w opiece długoterminowej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa z dn Szatur-Jaworska B.: Zbiorowość ludzi starych w polskim społeczeństwie. [W:] Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M.: Podstawy Gerontologii Społecznej. Oficyna Wydawnicza ASPRA JR, Warszawa Trafiałek E.: Starzenie się i starość. Wydawnictwo Uczelniane Wszechnica Świętokrzyska, Kielce z dn Brodzińska M., Dymek-Skoczyńska A., Talarska D., i wsp.: Podstawowe narzędzia służące do określania sprawności funkcjonalnej oraz potrzeb osób w wieku podeszłym przegląd piśmiennictwa. [W:] Talarska D., Wieczorowska- -Tobis K. (red.), Człowiek w wieku podeszłym we współczesnym społeczeństwie. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań, 2009, Roszkowska H., Goryński P.: Hospitalizacja starszych mieszkańców miast i wsi w Polsce w latach Gerontologia Polska, 2001, 9 (2), Kołodziej W.: Bio-psycho-społeczne funkcjonowanie osób starszych a społeczne stereotypy i uprzedzenia dotyczące starzenia się i starości. [W:] Nowicka A.: Wybrane problemy osób starszych. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Bień B.: Opieka zdrowotna nad ludźmi starymi na wsi. Przegląd Lekarski, 2002, 59, Karwat J.D., Bulak M., Tront T.: Charakterystyka zdrowotnych i społecznych potrzeb niepełnosprawnych mieszkańców wsi w starszym wieku. [W:] Problemy Ludzi Starszych i Niepełnosprawnych w Rolnictwie. Instytut Medycyny Wsi, Lublin Adres do korespondencji: mgr Małgorzata Dziechciaż Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej DAR ul. 3-go Maja Jarosław tel.: dziechciaz@vp.pl

31 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, IZABELA WRÓBLEWSKA, JERZY BŁASZCZUK UNIWERSYTET TRZECIEGO WIEKU JAKO INSTYTUCJA AKTYWIZUJĄCA OSOBY STARSZE BADANIA WŁASNE THE UNIVERSITY OF THE THIRD AGE AS AN INSTITUTION STIMULATING ELDERLY PEOPLE PERSONAL RESEARCH Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu Dyrektor Instytutu Pielęgniarstwa: dr n. med. Lucyna Sochocka Streszczenie Wstęp. Uniwersytety Trzeciego Wieku są jedną z najpopularniejszych form aktywizacji ludzi w podeszłym wieku. Ich działalność powoduje zwiększenie sprawności intelektualnej, fizycznej i społecznej seniora, wzrost jego satysfakcji, a także podniesienie jakości życia. Cel. Uzyskanie informacji dotyczących wpływu uczestnictwa w zajęciach UTW na aktywizację osób starszych. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono na podstawie autorskiej ankiety wśród 114 słuchaczy UTW we Wrocławiu. Wyniki. Ankietowanymi są w większości kobiety (68,42%), a motywem podjęcia studiów chęć poszerzenia wiedzy, utrzymanie sprawności intelektualnej (po 81,58%) oraz utrzymanie więzi z osobami z tej samej grupy wiekowej (55,26%). Uczestnictwo w UTW powoduje, że 90 (78,94%) badanych częściej wychodzi z domu, 75 (65,78%) bardziej dba o swój wygląd, 60 (52,63%) ma szersze kontakty towarzyskie, a 39 (34,21%) więcej przyjaciół. Wnioski. Dla respondentów starość jest naturalnym etapem życia, a przynależność do UTW powoduje większą aktywność intelektualną i fizyczną. SŁOWA KLUCZOWE: starość, UTW, aktywność. Summary Introduction. Third Age Universities are one of the most popular forms of elderly people activation. They increase intellectual, physical and social ability of the seniors. They increase his/her satisfaction and quality of life also. Aim. Research based on self-prepared questionnaire among 114 students of TAU in Wrocław. Results. Among students women were the greater part (68.42%). Their main quest was for increasing general knowledge, keeping the mental skills (both groups for 81.58%), and staying in contact with the people of the same age (55.26%). Attending TAU was described to cause that 90 women (78.94%) were going out more often, 75 (65.78%) were taking care of their look, 60 (52.63%) had more social contacts and 39 (34.21%) more friends. Conclusion. For the respondents the senescence is a natural period of life. Being part of TAU increases their intellectual and physical activity. KEY WORDS: senescence, TAU, activity. Wstęp Proces starzenia się ludności polegający na systematycznym wzroście udziału osób starszych w stosunku do całej populacji obserwuje się już od ponad ćwierć wieku. Stanowi on jeden z najtrudniejszych problemów współczesnego świata, który dotyczy także Polski [1]. Wzrost liczby seniorów wymógł zmianę oceny ich roli społecznej, co powoduje, że obecna, holistyczna wizja osoby starszej oznacza postrzeganie jej jako jednego z wielu aktywnych elementów społeczeństwa [2]. Potwierdzają to badania naukowe, które dowodzą, że starość może być okresem aktywności i twórczej działalności seniora, jeśli zapewni się mu maksymalnie dobrą, troskliwą i profesjonalną opiekę rodziny, przedstawicieli ochrony zdrowia, a także różnego rodzaju instytucji. To w nich seniorzy mają możliwość nie tylko poszerzania i aktualizowania swojej wiedzy, ale także sposobność brania udziału w życiu społecznym. Zwiększenie sprawności intelektualnej, fizycznej i społecznej powoduje wzrost satysfakcji seniora, który zaczyna cenić swoją dojrzałość [3, 4]. Współczesne podejście do starości powoduje dostrzeganie potrzeby jak największej aktywizacji ludzi starszych poprzez umożliwienie im kontaktów z rówieśnikami, zaspokojenie potrzeby samorozwoju, kształcenia się i zdobywania nowych umiejętności. Taką możliwość dają seniorom Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW), które w znacznym stopniu przyczyniają się do tak istotnego u seniorów utrzymania, a także rozbudowywania istniejących więzi społecznych. Są także miejscami spotkań osób o podobnych problemach i zainteresowaniach. To tam osoby starsze mogą realizować swoje niespełnione marzenia czy nawiązywać nowe przyjaźnie, a także poprawiać kondycję umysłową i fizyczną, co w znacznej mierze wpływa na ich samopoczucie i podnosi jakość życia. We współczesnym świecie, gdzie szybko dokonują się wszelkie zmiany działalność UTW jest niezwykle

32 32 Izabela Wróblewska, Jerzy Błaszczuk korzystna i potrzebna, szczególnie w aspekcie całościowego rozwoju człowieka. Senior, który ma możliwość korzystania z ustawicznego kształcenia, edukacji trwającej przez całe życie jest osobą lepiej radzącą sobie w życiu codziennym, a rozbudowana sieć kontaktów interpersonalnych pozwala łatwiej zmagać się z trudami związanymi z okresem starości. Wielu autorów dowodzi, że czynnikami szczególnie przyśpieszającymi proces starzenia są brak aktywności i osamotnienie. UTW poprzez integrację środowiska seniorów, liczne propozycje czynnego spędzania czasu dążą do utrzymania możliwie wysokiej jakości życia i powodują poprawę samopoczucia ludzi starszych [5]. Cel pracy Celem pracy było uzyskanie informacji dotyczących wpływu uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez UTW na aktywizację osób starszych. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w grudniu 2011 r. wśród 114 (95%) słuchaczy (z grupy 120 osób 100%) UTW we Wrocławiu. W tym celu stworzono autorską, anonimową ankietę zawierającą pytania metryczkowe oraz szczegółowe odnoszące się do postrzegania przez respondentów starości. Zbierano także informacje dotyczące opinii starszych osób na temat zasad funkcjonowania UTW oraz wpływu przynależności do tej placówki dydaktycznej na życie respondentów. W niektórych pytaniach istniała możliwość udzielenia kilku odpowiedzi. Wyniki Wśród badanych przeważały kobiety (78 osób 68,42%). Większość ankietowanych była stosunkowo młoda i mieściła się w przedziale wiekowym lat (111 osób 97,37%), w badanej populacji znalazły się także 3 osoby mające poniżej 59 lat (2,63%). Respondentom zadano między innymi pytanie: Czym jest dla nich starość? Większość ankietowanych odpowiedziała, że starość jest dla nich kolejnym etapem życia (87 osób 76,32%), a 21 osób (18,42%) zaznaczyło odpowiedź, że czasem zasłużonego odpoczynku. Niewielka statystycznie część respondentów stwierdziła, że jest to okres, w którym się choruje (6 osób 5,26%), jest to także wyrok lub czas oczekiwania na śmierć (po 3 osoby 2,63%). Również poglądy dotyczące wieku w jakim człowiek staje się osobą starszą były zróżnicowane i tak: 48 (42,11%) badanych odpowiedziało, że o starości można mówić po 70. r.ż., 30 (26,32%), że po 60. r.ż., 21 (18,42%), że po 80. r.ż., 9 (7,89%), że po 90. r.ż., a po 3 (2,63%), że po 50. lub 100 r.ż. Interpretując wyniki badań należy wziąć pod uwagę charakterystykę analizowanej grupy, która prawie w całości, bo w 97,37% (111 osób) pochodziła z miast powyżej mieszkańców, a tylko 3 (2,63%) ze wsi. Wyższe wykształcenie miały 72 osoby (63,16%), a średnie zawodowe lub ogólnokształcące 42 (36,84%). Źródłem dochodu była w większości przypadków emerytura (108 osób 94,74%), następnie renta (9 osób 7,89%), a tylko 3 (2,63%) badanych utrzymywało się z pracy. Większość ankietowanych była zamężna/żonata (60 osób 52,63%), 24 osoby (21,05%) były wdowami/wdowcami, 21 (18,42%) osobami rozwiedzionymi, a 9 (7,89%) pannami/kawalerami. Stwierdzono, że ankietowani są osobami aktywnymi fizycznie, co zostało potwierdzone w uzyskanych wynikach dotyczących aktywności ruchowej i form spędzania wolnego czasu. Aż 102 osoby (89,47%) deklarowały codzienne uprawianie jakiejś formy sportu. Tylko 12 (10,53%) respondentów zaznaczyło odpowiedź negatywną. Ankietowani sądzą, że aktywność ruchowa poprawia ich samopoczucie (75 osób 65,79% zdecydowanie poprawia, 27 osób 23,68% raczej poprawia). Większość respondentów (69 osób 60,53%) nie korzysta jednak z form aktywności ruchowej proponowanych przez UTW. Z kolei w pytaniu dotyczącym formy spędzania wolnego czasu wśród najczęstszych odpowiedzi znalazło się podróżowanie (60 osób 52,63%), realizacja swoich hobby (51 osób 44,74%), uprawianie sportu (33 osoby 28,95%), działalność w różnego rodzaju organizacjach i stowarzyszeniach (27 osób 23,68%), regularne zajmowanie się wnukami (21 osób 18,42%), czynna praca (9 osób 7,89%), czy też inne formy spędzania wolnego czasu (6 osób 5,26%). Tylko 3 (2,63%) z badanych przyznało się do uczucia nudy. Stwierdzono także, że aż 63 (55,26%) ankietowanych nie martwi się o swoją przyszłość. Respondentów pytano także: jakie źródła informacji zachęciły ich do wzięcia udziału w zajęciach? Badania dowiodły, że najlepszą formą przekazywania wiadomości dla osób starszych są rozmowy ze znajomymi (84 osoby 73,68%), w następnej kolejności znalazły się strony internetowe (39 osób 34,21%). Duża statystycznie część respondentów dowiedziała się o możliwości zapisów i korzystania z UTW z prasy (30 osób 26,32%), programów telewizyjnych (21 osób 18,42%) i radiowych (12 osób 10,53%). Tylko dla 6 (5,26%) ankietowanych źródłem informacji były specjalistyczne publikacje. Ankietowani w większości byli słuchaczami Uniwersytetu od 1 do 2 i od 2 do 4 lat (po 54 osoby 47,37%), nieliczną grupę stanowiły osoby, które korzystają z tej instytucji od 5 do 10 lat (6 osób 5,26%). Wśród badanych nie było nikogo, kto byłby słuchaczem dłużej niż 10 lat (0%). Badanych zapytano także o motywy podjęcia studiów, i tak jednakowa liczba osób odpowiedziała, że chciała poszerzyć swoją wiedzę i utrzymać sprawność intelektualną (po 93 osoby 81,58%). Celem ponad połowy respondentów (63 osoby 55,26%) było utrzymanie więzi z osobami z tej samej grupy wiekowej, 51 osób (44,74%) badanych chciało w ten sposób zachować sprawność fizyczną, 42 (36,84%) zagospodarować czas wolny, 30 (26,32%) poczuć się osobą kompetentną, bez względu na wiek, 24 osoby (21,05%) realizują swoje młodzieńcze marzenia o studiowaniu, a 12 (10,53%) poprzez uczestnictwo w zajęciach chce pozbyć się uczucia osamotnienia. Ankietowanych zapytano też: w jakich formach zajęć proponowanych przez UTW biorą najchętniej udział? Uzyskane wyniki zaprezentowano na rycinie 1.

33 Uniwersytet Trzeciego Wieku jako instytucja aktywizująca osoby starsze badania własne 33 Większość respondentów (105 osób 92,11%) stwierdziła, że umiejętność obsługi wybranych programów komputerowych może pomagać w życiu starszemu człowiekowi, 6 osób (5,26%) zaznaczyło odpowiedź negatywną, a 3 (2,63%) nie miało zdania na ten temat. Jeśli chodzi o przydatność korzystania z telefonu komórkowego, to 99 (86,84%) seniorów wypowiedziała się na ten temat pozytywnie, 3 (2,63%) negatywnie, a 12 (10,53%) osób nie miało zdania w tej kwestii. Identycznie wyglądały wyniki dotyczące umiejętności obsługi Internetu oraz zainteresowania nauką języków obcych. Stwierdzono, że u 57 osób (50%) ankietowanych dzięki uczestnictwie w zajęciach rozbudziły się nowe zainteresowania lub miały okazję rozwinąć te, które już istniały. Tylko 9 (7,89%) badanych odpowiedziało, że aktywność na UTW nie wpłynęła na rozwinięcie ich wiedzy. Uzyskane wyniki nie potwierdzają wpływu przynależności do UTW na poczucie większej przydatności (tak 36 osób 31,58%, nie 24 osoby 21,05%, nie wiem 54 osoby 47,37%), lepsze zrozumienie przez dzieci (tak 48 osób 42,11%, nie 15 osób 13,16%, nie wiem 51 osób 44,74%), większe poważanie wśród Rycina 1. Najczęściej wybierane formy zajęć proponowanych na UTW. Figure 1. Incidence of the TAU activities choice. Rycina 2. Zależności pomiędzy przynależnością do UTW a relacjami z najbliższym otoczeniem. Figure 2. Dependencies between TAU membership and relations with the nearest environment.