WYDATKI PUBLICZNE. SKUTKI I PRZYCZYNY

Transkrypt

1 WYDATKI PUBLICZNE. SKUTKI I PRZYCZYNY Ekonomia sektora publicznego Marek Radzikowski

2 Plan prezentacji Wstęp Skutki Przyczyny

4 Dlaczego jest to interesujące?

5 Dlaczego jest to interesujące? Dla gospodarki nie ma bardziej fundamentalnej kwestii niż rola, jaką odgrywa w niej państwo (Tanzi 2006, s. 5). Wydatki sfp jako jeden z mierników roli państwa w gospodarce. Wydatki socjalne odpowiedzialne za różnice w wydatkach sfp. Wydatki socjalne wpływają na rozwój

6 JAKIE WYDATKI? Możemy wyróżnić dwie główne konstrukcje instytucjonalne finansów państwa: sektor finansów publicznych (sfp, ang. general government), który składa się ze wszystkich jednostek instytucjonalnych głównie zaangażowanych w operacje nierynkowe; oraz sektor publiczny, który obejmuje wszystkie jednostki instytucjonalne sektora finansów publicznych oraz korporacje publiczne Sektor finansów publicznych Budżet państwa Fundusze celowe Jednostki samorządowe Sektor publiczny Korporacje publiczne

7 JAKIE WYDATKI? Oprócz kwestii zakresu wydatków publicznych istnieją jeszcze inne ważne problemy dotyczące ich pomiaru. Główne z nich to: problem tzw. wydatków podatkowych (ang. tax expenditure), ujęcie wydatków sfp w kategoriach nominalnych lub realnych, ujęcie wydatków sfp w poziomach absolutnych lub względnych.

8 Dlaczego jest to interesujące?

9 Dlaczego jest to interesujące? Dla gospodarki nie ma bardziej fundamentalnej kwestii niż rola, jaką odgrywa w niej państwo (Tanzi 2006, s. 5). Wydatki sfp jako jeden z mierników roli państwa w gospodarce. Wydatki socjalne odpowiedzialne za różnice w wydatkach sfp. Wydatki socjalne wpływają na rozwój

10 Dlaczego jest to interesujące? Dla gospodarki nie ma bardziej fundamentalnej kwestii niż rola, jaką odgrywa w niej państwo (Tanzi 2006, s. 5). Wydatki sfp jako jeden z mierników roli państwa w gospodarce. Wydatki sfp wpływają na rozwój.

13 Wpływ wydatków sfp na rozwój

14 Krzywa Rahna 5 Wzrost PKB w proc Wydatki sfp w proc. PKB Źródło: Mitchell (2005, s. 4).

15 Kanały wpływu wydatków sfp

16 Kanały wpływu wydatków sfp Nieefektywność sektora publicznego w dostarczaniu dóbr i usług (ingerencja państwa w te rynki). Aspekt redystrubucyjny działania sektora publicznego (wtórna dystrybucja). Natura finansowania wydatków sfp (odbicie dwóch pierwszych czynników). Źródło: Hamlin (1993, s ).

17 Ocena instytucji i polityki gospodarczej Regulacje Fiskalizm Inne kraje rozwinięte Tygrysy azjatyckie System prawny Wolność handlowa Zdrowy pieniądz Uwagi: Wykorzystano średnie arytmetyczne danych za 2007 r. Ocena jest wyrażona jako indeks, który przyjmuje wartości od 0 (najsłabsza) do 10 (najwyższa). Obszar nazwany umownie fiskalizmem (w oryginale: Size of Government) obejmuje wartości: wysokość wydatków sfp na konsumpcję w proc. wydatków na konsumpcję, transfery i subsydia sfp w proc. PKB, udział przedsiębiorstw państwowych w PKB i inwestycji sfp w proc. inwestycji oraz najwyższe stawki krańcowe podatków i składek. Źródła: oprac. wł. na podst. Balcerowicz (2006) i danych z Gwartney, Hall i Lawson (2011).

18 Oszczędności i inwestycje w krajach rozwiniętych (średnia w latach ) Średnia stopa inwestycji w proc. PKB ( ) Korea Płd. Portugalia Hongkong Australia Japonia Cypr Tajwan Hiszpania Austria Nowa Zelandia Finlandia Norwegia Islandia Włochy Luksemburg Irlandia Niemcy Grecja Kanada Izrael Holandia USA Francja Belgia Dania Szwecja Wlk. Brytania Singapur Średnia stopa oszczędności w proc. PKB ( ) Źródło: oprac. wł. na podst. bazy danych IMF WEO.

19 Podaż pracy w krajach rozwiniętych (średnia w latach ) 1200 Liczba przepracowanych godzin na mieszkańca w roku Malta Cypr Belgia Hiszpania Francja Holandia Niemcy Włochy Norwegia Wlk. Brytania Irlandia Szwecja Dania USA Finlandia Austria Nowa Zelandia Australia Kanada Portugalia Grecja Luksemburg Szwajcaria Tajwan Japonia Islandia Hongkong Korea Płd. Singapur Źródło: oprac. wł. na podst. bazy danych The Conference Board.

20 PKB per capita (w dol. międzynar. Geary'ego-Khamisa z 1990 r.) Konwergencja realna tygrysów azjatyckich Korea Tajwan Hongkong Singapur Stany Zjednoczone = 100 Źródło: oprac. wł. na podst. bazy danych Maddisona (2010).

21 Badania empiryczne nt. wpływu wydatków sfp na wzrost gospodarczy Autor(zy) Scully (1989) Levine i Renelt (1992) Engen i Skinner (1992) Agell et al. (1997) Fölster i Henrekson (2001) Dar i AmirKhalkhali (2002) Badany okres Badane kraje Metoda badawcza Wyniki 115 krajów kapitalistycznych OLS, dane przekrojowe Istotny i ujemny wpływ 86 krajów OLS, dane przekrojowe Nieistotny wpływ 107 krajów 23 kraje OECD 29 krajów rozwiniętych 19 krajów OECD OLS i 2SIV, dane przekrojowe OLS, dane przekrojowe (efekty stałe) 2SLS i IV, dane panelowe (efekty stałe) OLS, dane panelowe (efekty losowe) Istotny i ujemny wpływ Nieistotny wpływ Ujemny i istotny wpływ Ujemny i istotny wpływ w latach 1970-tych i 80- tych (nieistotny w 90- tych) oraz dla 16 (z 19) poszczególnych krajów Źródło: opracowanie własne.

22 Badania empiryczne nt. wpływu wydatków sfp na wzrost gospodarczy Autor(zy) Fu, Taylor, Yücel (2003) Agell et al. (2006) Romero-Avila i Strauch (2008) Colombier (2009) Afonso i Furceri (2010) Bergh i Karlsson (2010) Badany okres Badane kraje Metoda badawcza Wyniki Stany Zjednoczone 23 kraje OECD 15 krajów UE 21 krajów OECD 28 krajów OECD i UE 27 krajów OECD VAR i ocena reakcji na strukturalne wstrząsy, szereg czasowy OLS, dane panelowe (efekty stałe) GMM i IV, dane panelowe (efekty stałe) Estymator M (Yohai et al. 1991), dane panelowe (efekty stałe) OLS i IV, dane panelowe (efekty stałe) BACE (Doppelhofer et al. 2004), dane panelowe (efekty stałe) Ujemny i istotny wpływ wydatków federalnych w proc. PKB Ujemny i nieistotny wpływ Ujemny i istotny wpływ Dodatni i istotny wpływ Ujemny i istotny wpływ Ujemny i istotny wpływ Źródło: opracowanie własne.

23 Transfery socjalne w rozbiciu na kwintyle dochodowe ludności w 2001 r. Udział procentowy transferów socjalnych kierowanych do poszczególnych kwintyli dochodowych ludności (gotówkowe transfery socjalne bez ochrony zdrowia) 1. 20% uzyskująca najniższe dochody Źródło: Collado i Iturbe-Ormaetxe (2008, s ) % uzyskująca najwyższe dochody Austria 19,6 20,9 20,2 17,7 21,7 Belgia 28,6 23,0 16,6 14,1 17,7 Dania 33,4 24,6 16,4 12,1 13,6 Finlandia 25,1 23,7 18,5 16,9 15,9 Francja 17,2 20,0 18,1 17,4 27,4 Niemcy 20,4 19,8 19,2 19,0 21,7 Grecja 16,0 19,8 18,7 19,0 26,5 Irlandia 33,9 20,2 16,5 16,6 12,9 Włochy 11,5 18,4 22,3 21,4 26,4 Luksemburg 15,9 20,9 25,4 20,2 17,6 Holandia 18,3 19,8 16,1 17,3 28,5 Portugalia 17,6 18,4 14,7 16,8 32,5 Hiszpania 18,3 20,3 18,8 20,0 22,6 Szwecja 22,9 21,4 19,8 17,5 18,3 Wlk. Brytania 25,4 24,8 18,4 14,7 16,7 UE-15 19,6 20,7 18,9 18,0 22,8 USA 21,8 20,9 19,3 15,9 22,1

24 Transfery socjalne w rozbiciu na kwintyle dochodowe ludności w 2001 r. Udział procentowy transferów socjalnych kierowanych do poszczególnych kwintyli dochodowych ludności (gotówkowe transfery socjalne i ochrona zdrowia) 1. 20% uzyskująca najniższe dochody % uzyskująca najwyższe dochody Austria 21,2 20,5 19,6 17,7 20,9 Belgia 28,0 22,3 17,0 14,9 17,7 Dania 30,6 22,5 17,1 14,4 15,5 Finlandia 23,7 22,5 18,7 17,8 17,4 Francja 18,8 20,3 18,5 17,8 24,6 Niemcy 20,3 19,8 19,3 19,3 21,3 Grecja 19,2 20,2 18,7 18,5 23,4 Irlandia 31,0 19,6 17,2 17,3 14,9 Włochy 14,9 19,3 21,6 20,6 23,7 Luksemburg 16,8 20,8 24,2 20,0 18,2 Holandia 18,8 20,1 17,0 18,0 26,0 Portugalia 20,7 19,6 16,2 17,3 26,3 Hiszpania 19,9 20,7 19,0 19,5 21,0 Szwecja 22,5 21,1 19,7 18,1 18,7 Wlk. Brytania 24,7 23,8 18,6 15,9 17,0 UE-15 20,4 20,7 19,1 18,3 21,5 USA 26,4 21,6 18,7 15,0 18,4 Źródło: Collado i Iturbe-Ormaetxe (2008, s ).

25 Dystrybucja wydatków socjalnych w Ameryce Łacińskiej Kwintyle dochodowe ludności Argentyna Boliwia Brazylia Chile* Kolumbia Kostaryka Ekwador Gwatemala Meksyk Nikaragua* Peru* Urugwaj Uwaga: * Wydatki na edukację i ochronę zdrowia. Źródło: ECLAC (2006, s ).

26 Badania empiryczne nt. wpływu niektórych wydatków socjalnych na rozrodczość Autor(zy) Badany okres Badane kraje Metoda badawcza Wyniki Cigno i Rosati (1996) Wlk. Brytania, Stany Zjednoczone, Niemcy i Włochy OLS, szeregi czasowe Ujemny i istotny wpływ wysokości emerytur na rozrodczość we wszystkich krajach, dodatni i istotny wpływ wysokości świadczeń rodzinnych na rozrodczość w Wlk. Brytanii (w pozostałych krajach tego nie testowano) Cigno et al. (2003) Niemcy OLS, szereg czasowy Ujemny i istotny wpływ wysokości emerytur na rozrodczość, dodatni i istotny wpływ wysokości świadczeń rodzinnych na rozrodczość, te dwa przeciwne efekty są podobnej wielkości Zhang i Zhang (2004) kraje rozwinięte OLS, dane przekrojowe Znaczący ujemny i istotny wpływ wydatków na zabezpieczenie społeczne na rozrodczość Ehrlich i Kim (2005) krajów OLS i 2SLS, dane panelowe Ujemny i istotny wpływ wydatków publicznych na emerytury na rozrodczość, ten wpływ jest większy w krajach OECD niż w pozostałych Boldrin et al. (2005) 1997, kraje (przekrojowe), 8 krajów (panelowe) OLS, dane przekrojowe i panelowe Znaczący ujemny i istotny wpływ wydatków na zabezpieczenie społeczne na rozrodczość Gábos, Gál i Kézdi (2006) Węgry log difference, szereg czasowy Ujemny i istotny wpływ wydatków publicznych na emerytury na rozrodczość, dodatni i istotny wpływ świadczeń rodzinnych na rozrodczość Galasso, Gatti i Profeta (2008) około krajów OLS, dane przekrojowe Ujemny i istotny wpływ wydatków publicznych na emerytury na rozrodczość, wpływ ten jest silniejszy w krajach z mniej rozwiniętymi rynkami kapitałowymi Źródło: opracowanie własne.

29 WYDATKI SFP W DŁUGIM OKRESIE Wydatki sfp w krajach rozwiniętych jako proc. PKB Dania Norwegia Szwecja Wlk. Brytania Francja Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

30 WYDATKI SFP W DŁUGIM OKRESIE Wydatki sfp w krajach rozwiniętych jako proc. PKB Włochy Austria Holandia Szwajcaria Niemcy Belgia Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

31 WYDATKI SFP W DŁUGIM OKRESIE Wydatki sfp w krajach rozwiniętych jako proc. PKB Japonia Australia Kanada Stany Zjednoczone Irlandia Hiszpania Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

32 WYDATKI SFP W DŁUGIM OKRESIE Wydatki sfp w krajach rozwiniętych jako proc. PKB Islandia Portugalia Luksemburg Finlandia Grecja Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook. 2004

33 Kraj Zmiana wydatków sfp w długim i średnim okresie Okres Wydatki (proc. PKB) w roku: początkowym końcowym Kraje, które zanotowały wysoki wzrost wydatków sfp Zmiana (w pkt proc.) Wlk. Brytania ,4 43,3 30,9 Dania ,4 54,7 46,3 Norwegia ,8 47,6 41,8 Australia ,3 36,2 17,9 Austria ,5 50,2 39,7 Holandia ,1 46,9 37,8 Japonia ,8 36,6 27,8 Stany Zjednoczone ,3 35,2 27,9 Szwecja ,7 57,9 52,2 Włochy ,7 49,0 35,3 Francja ,6 53,4 41,8 Niemcy ,3 47,1 33,8 Szwajcaria ,5 35,0 18,5 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

34 Kraj Zmiana wydatków sfp w długim i średnim okresie Okres Wydatki (proc. PKB) w roku: początkowym końcowym Kraje, które zanotowały wysoki wzrost wydatków sfp Zmiana (w pkt proc.) Belgia ,8 50,0 36,2 Hiszpania ,0 39,1 28,1 Irlandia ,8 35,8 17,0 Kanada ,7 39,9 23,2 Nowa Zelandia ,6 38,5 13,9 Finlandia ,9 50,2 25,3 Luksemburg ,0 47,2 22,2 Grecja ,7 47,1 21,4 Islandia ,2 45,4 17,2 Portugalia ,0 46,2 29,2 Turcja ,0 37,7 16,7 Lesoto ,9 45,4 17,5 Malediwy ,7 45,5 23,8 Boliwia ,5 35,0 19,5 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

35 Kraj Zmiana wydatków sfp w długim i średnim okresie Okres Wydatki (proc. PKB) w roku: początkowym końcowym Kraje, które zanotowały niski wzrost wydatków sfp lub spadek tych wydatków Zmiana (w pkt proc.) Tajwan ,7 20,8 0,1 Hong Kong ,4 18,1 6,7 Filipiny ,4 17,5 2,1 Meksyk ,4 20,7 5,3 Malezja ,8 30,9-1,9 Singapur ,8 17,1 0,3 Kostaryka ,4 23,7 5,3 Indonezja ,7 19,3 3,6 Tajlandia ,3 20,1 2,8 Izrael ,9 52,7-15,2 Chile ,8 23,7-10,1 Korea ,7 29,1 10,4 RPA ,9 35,6 5,7 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

36 Wydatki sfp w proc. PKB Współzależność liniowa poziomów wydatków socjalnych i wydatków sfp Francja Szwecja Białoruś Węgry Dania Belgia Serbia Austria Grecja Włochy Finlandia Izrael Holandia Wlk. Brytania Niemcy Portugalia Czechy Mołdowa Cypr Malta Ukraina Seszele Słowenia Polska Islandia Bułgaria Norwegia Hiszpania Kanada RPA Rumunia Irlandia Mongolia USA Nowa Zelandia y = 0,98x + 16,13 Japonia Cape Verde Boliwia Łotwa Litwa Estonia Luksemburg R² = 0,84 Egipt Słowacja Australia Jamajka Rosja Szwajcaria Gruzja Bhutan Tunezja Korea Albania Bahrajn Chiny Iran St. Vincent i Grenadyny Indie Wietnam Mauritius El Salwador Kazachstan Singapur Tajwan Hong Kong Wydatki socjalne w proc. PKB Uwaga: Dane za 2007 r. lub najbliższy dostępny. Źródło: Radzikowski (2014, rys. 1).

37 Dekompozycja zmiany wydatków sfp w długim i średnim okresie (w pkt. proc.) socjalne pozostałe 30 36, ,6 30,4 28,4 30,3 28, ,3 6,8 6,9 6,1 3,3-2,7 17,4 0,3 15,7-3,5 7,0 5,4 1,3 2,1 5,6 0,9-6,2-0,6-10 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

38 Zmiana wydatków sfp Współzależność liniowa zmian wydatków socjalnych i wydatków sfp 45 Dania (od 1929) Szwecja (od 1913) Hongkong (od 1951) Belgia Austria Włochy Hiszpania Islandia Irlandia (od 1927) Holandia Szwajcaria Japonia (od 1938) Kanada Stany Zjednoczone Luksemburg Portugalia Francja Niemcy (od 1872) Norwegia (od 1915) Finlandia Wlk. Brytania (od 1790) y = 1,26x - 2,76 R² = 0,86 5 Korea (od 1983) -5 Tajwan 0 (od 1955) Singapur (od 1972) Zmiana wydatków socjalnych Uwaga: W zależności od dostępności danych zmiany liczono od ok. roku 1950 lub innego (w nawiasach) do 2007 r. Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

39 Dlaczego jest to interesujące? Dla gospodarki nie ma bardziej fundamentalnej kwestii niż rola, jaką odgrywa w niej państwo (Tanzi 2006, s. 5). Wydatki sfp wpływają na rozwój. Wydatki sfp jako jeden z mierników roli państwa w gospodarce. Wydatki socjalne odpowiedzialne za różnice w wydatkach sfp.wydatki socjalne wpływają na rozwój

40 Dlaczego jest to interesujące? Dla gospodarki nie ma bardziej fundamentalnej kwestii niż rola, jaką odgrywa w niej państwo (Tanzi 2006, s. 5). Wydatki sfp wpływają na rozwój. Wydatki sfp jako jeden z mierników roli państwa w gospodarce. Wydatki socjalne odpowiedzialne za różnice w wydatkach sfp.wydatki socjalne wpływają na rozwój

41 Definicje Państwo socjalne = wydatki socjalne Wydatki socjalne = transfery socjalne = ochrona socjalna, ochrona zdrowia i edukacja Ochrona socjalna = emerytury + renty inwalidzkie + zasiłki dla bezrobotnych + zasiłki rodzinne + świadczenia chorobowe + świadczenia macierzyńskie + renty pośmiertne + odszkodowania za wypadek przy pracy + zasiłki mieszkaniowe

45 Dekompozycja zmiany wydatków sfp wg funkcji w Niemczech w długim okresie (w pkt. proc.) 37 3,3 5,7 27 3,3 3, ,7 21,3 1,6 0, ,8 1,2 1,1 1,5 3,5 4,9 2,0 1,5 1,8 1,5 0,5 1,0 3,3-1,6-1, Edukacja, organizacja wypoczynku, kultura i religia Ochrona zdrowia Ochrona socjalna Gospodarka mieszkaniowa i komunalna Sprawy gospodarcze i ochrona środowiska Bezpieczeństwo i porządek publiczny Działalność ogólnopaństwowa Obrona narodowa Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

46 Dekompozycja zmiany wydatków sfp wg funkcji w Szwecji w długim okresie (w pkt. proc.) 48 6,9 5,4 6,3 38 6,1 6,1 28 6,9 26, ,6 13,1 4,9 0,9 5,9 3,8 1,0 1,0 0,9 1,6 11,1 0,9 2,4 5,8 2,3 1,5 6,7 0,6 1,7 1,2 1, Edukacja, organizacja wypoczynku, kultura i religia Ochrona zdrowia Ochrona socjalna Sprawy gospodarcze i ochrona środowiska Bezpieczeństwo i porządek publiczny Działalność ogólnopaństwowa Obrona narodowa Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

47 48 Dekompozycja zmiany wydatków sfp wg funkcji w Norwegii w długim okresie (w pkt. proc.) 5,8 38 6,4 5, ,3 7, ,6 0,9 1,2 1,2 8,8 0,6 1,8 4,3 1,0 0,8 5,2 2,2 5,1 0,9 5,8 2,0 0,3 1,1 1,1 0,3 2,6 3,0 2,5 2,5-0, Edukacja, organizacja wypoczynku, kultura i religia Ochrona zdrowia Ochrona socjalna Gospodarka mieszkaniowa i komunalna Sprawy gospodarcze i ochrona środowiska Bezpieczeństwo i porządek publiczny Działalność ogólnopaństwowa Obrona narodowa 5,3 17,1 3,8 0,8 2,9 1,0 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

48 Dekompozycja zmiany wydatków sfp wg funkcji w Danii w długim okresie (w pkt. proc.) 48 6,7 38 3,4 8,1 5, ,3 18 4,4 1,9 4,8 21, ,6 9,5 11,2 5,7 1,3 1,6 0,9 1,5 1,2 0,7-1, Edukacja, organizacja wypoczynku, kultura i religia Ochrona zdrowia Ochrona socjalna Gosp. mieszkaniowa i komunalna Sprawy gospodarcze i ochrona środowiska Bezpieczeństwo i porządek publiczny Działalność ogólnopaństwowa Obrona narodowa Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

49 Dekompozycja zmiany wydatków sfp wg funkcji w Finlandii w długim okresie (w pkt. proc.) ,1 4,3 4,6 5,1 3,7 15,9 18,5 8 3,7 4,1 2,9 1,3 1, Edukacja, organizacja wypoczynku, kultura i religia Ochrona zdrowia Ochrona socjalna Gospodarka mieszkaniowa i komunalna Sprawy gospodarcze i ochrona środowiska Bezpieczeństwo i porządek publiczny Działalność ogólnopaństwowa Obrona narodowa Źródła: oprac. wł. na podst. Flora (1983), IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

50 Tablica korelacji wydatków sfp według funkcji dla 58 krajów w latach Wydatki sfp Działaln. ogólnopań stwowa Obrona narodowa Bezpiecze ństwo i porządek publiczny Sprawy gospod. Ochrona środowi. Gospod. mieszkan. i komunal. Ochrona zdrowia Organiz. wypocz., kultura religia i Edukacja Ochrona socjalna Wydatki sfp 1,00 Działalność ogólnopaństwowa 0,22 1,00 Obrona narodowa 0,25-0,04 1,00 Bezpieczeństwo porządek publiczny Sprawy gospodarcze Ochrona środowiska Gospodarka mieszkaniowa komunalna i i -0,14-0,10 0,20 1,00 0,36 0,06 0,03 0,06 1,00 0,35-0,07-0,08-0,46 0,06 1,00-0,15-0,26 0,29 0,37 0,35-0,23 1,00 Ochrona zdrowia 0,73-0,07 0,00-0,23 0,15 0,47-0,29 1,00 Organizacja wypoczynku, kultura i religia 0,35-0,17-0,07 0,09 0,24 0,27-0,12 0,30 1,00 Edukacja 0,67 0,11 0,28-0,06 0,27 0,11-0,06 0,58 0,23 1,00 Ochrona socjalna 0,82-0,06 0,01-0,30 0,09 0,40-0,32 0,63 0,34 0,39 1,00 Źródła: oprac. wł. na podst. IMF GFS, Eurostat, OECD Economic Outlook.

51 Siły napędzające ekspansję państwa socjalnego Niska produktywność sektora publicznego, która spowodowała, że relatywne ceny produktów finansowanych publicznie wzrosły, ponieważ takie produkty są bardziej pracochłonne niż w sektorze prywatnym (Baumol 1967). Industrializacja, która osłabiła tradycyjne formy socjalne typowe dla społeczeństw agrarnych, a związany z nią wzrost gospodarczy, wyzwolił zmiany demograficzne (np. dłuższe życie) i umożliwił sfinansowanie nowych świadczeń (Wilensky 1975). Postindustrializm, czyli przesuwanie się zatrudnienia z sektora przemysłu i rolnictwa do usług, co wytworzyło presję ze strony osób podlegających ryzyku utraty pracy lub konieczności przekwalifikowania się (Iversen i Cusack 1998) oraz kobiet, których potrzeby zmieniły się w wyniku wzrostu ich aktywności zawodowej (Bonoli 2005).

52 Siły napędzające ekspansję państwa socjalnego Wstrząsy społeczne, takie jak wojny światowe czy Wielki Kryzys, które sprawiają, że obywatele akceptują nowy poziom opodatkowania, którego wcześniej nie tolerowali, co pozwala rządowi podnieść wydatki publiczne wobec poziomu, jaki był przed wstrząsem społecznym (Peacock i Wiseman 1961, 1967). Otwartość handlowa, która tworzy ryzyko związane z konkurencją zagraniczną, co powoduje presję na wzrost wydatków socjalnych (Rodrik 1998 i Garrett 1998). Lewicowe siły polityczne, które dążą do zabezpieczenia dochodów pracowników najemnych przed ryzykami rynkowymi, zmniejszając ich zależność od pracodawców (Korpi 1983 i 1989). Mobilizują się one wokół związków zawodowych i partii politycznych, przy czym partie chadeckie działają podobnie do lewicowych (Hicks 1999).

53 Siły napędzające ekspansję państwa socjalnego Demokratyzacja, ponieważ rozszerzanie praw wyborczych powoduje obniżanie się dochodu wyborcy decyzyjnego (z dochodem w wysokości mediany rozkładu), co przesuwa jego preferencje w kierunku wyższych podatków i wydatków socjalnych (Downs 1957, Black 1958). W samej demokracji wydatki socjalne są zaś zdeterminowane przez dystrybucję dochodów wyrażoną miernikiem ich skośności (Meltzer i Richard 1981). Grupy interesu (a nie indywidualni wyborcy), które uzyskują przywileje socjalne poprzez działania typu rent-seeking lub log-rolling (Olson 1965, Tullock 1989), wykorzystując przy tym iluzję fiskalną, czyli to, że podatnicy nie doszacowują kosztów tych przywilejów (Oates 1991). Biurokracja ponieważ biurokraci maksymalizują całkowity budżet swoich urzędów, a robią to dlatego, że wraz z tym rośnie ich płaca, dodatki do wynagrodzenia, prestiż i reputacja, władza oraz możliwości awansu (Niskanen 1968, 1971).

54 Siły hamujące ekspansję państwa socjalnego Instytucjonalne punkty weta, które występują przy wysokim wertykalnym (bikameralizm, federalizm) i horyzontalnym (trójpodział) rozproszeniu władzy. Wtedy małe i dobrze zorganizowane grupy mogą blokować zwiększanie wydatków socjalnych (Bonoli 2001), choć ograniczenie już istniejących jest trudniejsze (Immergut 1992, Tsebelis 2002). Zróżnicowanie społeczne, ponieważ czynniki egzogenicznie dzielące elektorat, jak cechy rasowe, etniczne lub językowe, osłabiają podziały ze względu na wysokość dochodów (Alesina et al oraz Beblavý 2008). Liberalizacja przepływów kapitałowych, która zmniejsza siłę polityczną pracowników, bo kraje o wyższych podatkach/ wydatkach są zagrożone odpływem kapitału (Swank 2005). Szerzej mówi się o presji globalizacji (Huber i Stephens 2001). Trudności gospodarcze, które ograniczają możliwości zwiększania wydatków socjalnych (Pierson 1994). Nie można jednak oczekiwać znaczącego ograniczenia tych wydatków z powodu szerokiego poparcia społecznego dla nich (Pierson 1996, Castles 2004).

55 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 9. Wydatki socjalne Wlk. Brytanii przed I wojną światową (proc. PKB) 20 Wydatki sfp Wydatki socjalne Wydatki niesocjalne bez obrony narodowej 10 Średnia stopa wzrostu = 0,0% Średnia stopa wzrostu = 1,1% 0 Śr. st. wz. = 3,5% Źródła: oprac. wł. na podst. Flora et al. (1983, s ).

56 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 10. Wydatki socjalne Niemiec przed I wojną światową (proc. PKB) Wydatki sfp Wydatki socjalne Wydatki niesocjalne bez obrony narodowej Śr. st. wz. = -0,4% Średnia stopa wzrostu = 3,5% Źródła: jak przy rys. 7.

57 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 3. Wydatki socjalne Wlk. Brytanii przed I wojną światową (proc. PKB) Średnia stopa wzrostu = 0,0% Średnia stopa wzrostu = 1,1% 1 Śr. st. wz. = 3,5% 0 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora et al. (1983, s ).

58 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 4. Wydatki socjalne Niemiec przed I wojną światową (proc. PKB) Śr. st. wz. = -0,4% Średnia stopa wzrostu = 3,5% 0 Źródła: jak przy rys. 3.

59 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 5. Dynamika wydatków socjalnych Wlk. Brytanii (proc. PKB) Średnia stopa wzrostu ( ) = 3,7% Średnia stopa wzrostu ( ) = 4,4% 10 Średnia stopa wzrostu ( ) = 1,1% 0 Źródła: oprac. wł. na podst. Flora et al. (1983, s ) oraz baz danych: Eurostat, Eurostat (2002), IMF GFS i IMF IFS oraz OECD.Stat.

60 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 6. Dynamika wydatków socjalnych Niemiec (proc. PKB) 40 Średnia stopa wzrostu ( ) = 1,1% Średnia stopa wzrostu ( ) = 3,0% 10 Średnia stopa wzrostu ( ) = 0,8% 0 Źródła: jak przy rys. 5.

61 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 7. Dynamika wydatków socjalnych Szwecji (proc. PKB) 50 Średnia stopa wzrostu ( ) = 3,4% Śr. st. wz. ( ) = 3,3% Śr. st. wz. ( ) = 3,5% 0 Średnia stopa wzrostu ( ) = 2,5% Źródła: jak przy rys. 5.

62 Początek ekspansji wyd. socjalnych Rys. 8. Dynamika wydatków socjalnych Norwegii (proc. PKB) 40 Średnia stopa wzrostu ( ) = 2,2% Śr. st. wz. ( ) = 3,9% Śr. st. wz. ( ) = 5,3% Średnia stopa wzrostu ( ) = 1,3% 0 Źródła: jak przy rys. 5.

63 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Rys. 9. Daty wprowadzenia głównych programów socjalnych w Europie Zach. Uwaga: bez nawiasów obowiązk. ubezp. społ., w nawiasach subsydiowane programy dobrowolne lub oparte o kryterium środków do życia. Źródło: Flora et al. (1983, s. 454).

64 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Rys. 10. Daty rozszerzania praw wyborczych w krajach rozwiniętych * Prawa wyborcze znacząco ograniczone. ** Prawa wyborcze ograniczone do Europejczyków/osób białych. Źródło: oprac. wł. na podst. Pierson (1991, s. 112).

65 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Państwa, które rozszerzyły prawa wyborcze wcześniej, wcześniej wprowadzały programy socjalne (Briggs 1961; Pierson 1991, s. 113). Pojawiła się presja na wprowadzenie rozwiązań socjalnych, które miały zagwarantować sprawiedliwość oraz deklaracje, że prawdziwa demokracja oznacza rozszerzenie aktywności państwa (Briggs 1961).

66 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Państwa, które rozszerzyły prawa wyborcze wcześniej, wcześniej wprowadzały programy socjalne (Briggs 1961; Pierson 1991, s. 113). Pojawiła się presja na wprowadzenie rozwiązań socjalnych, które miały zagwarantować sprawiedliwość oraz deklaracje, że prawdziwa demokracja oznacza rozszerzenie aktywności państwa (Briggs 1961). Nie można nie zauważyć, że powszechne programy socjalne powstały w krajach niedemokratycznych (patrz np. Mulligan, Gil i Sala-i-Martin 2002).

67 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Państwa, które rozszerzyły prawa wyborcze wcześniej, wcześniej wprowadzały programy socjalne (Briggs 1961; Pierson 1991, s. 113). Pojawiła się presja na wprowadzenie rozwiązań socjalnych, które miały zagwarantować sprawiedliwość oraz deklaracje, że prawdziwa demokracja oznacza rozszerzenie aktywności państwa (Briggs 1961). Nie można nie zauważyć, że powszechne programy socjalne powstały w krajach niedemokratycznych (patrz np. Mulligan, Gil i Sala-i-Martin 2002). Demokratyzacji w jednych krajach towarzyszyły rewolucje socjalistyczne w innych.

68 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Państwa, które rozszerzyły prawa wyborcze wcześniej, wcześniej wprowadzały programy socjalne (Briggs 1961; Pierson 1991, s. 113). Pojawiła się presja na wprowadzenie rozwiązań socjalnych, które miały zagwarantować sprawiedliwość oraz deklaracje, że prawdziwa demokracja oznacza rozszerzenie aktywności państwa (Briggs 1961). Nie można nie zauważyć, że powszechne programy socjalne powstały w krajach niedemokratycznych (patrz np. Mulligan, Gil i Sala-i-Martin 2002). Demokratyzacji w jednych krajach towarzyszyły rewolucje socjalistyczne w innych. Demokracje wprowadzały państwo socjalne w sposób pokojowy, rewolucje socjalistyczne robiły to samo w sposób niepokojowy.

69 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Państwa, które rozszerzyły prawa wyborcze wcześniej, wcześniej wprowadzały programy socjalne (Briggs 1961; Pierson 1991, s. 113). Pojawiła się presja na wprowadzenie rozwiązań socjalnych, które miały zagwarantować sprawiedliwość oraz deklaracje, że prawdziwa demokracja oznacza rozszerzenie aktywności państwa (Briggs 1961). Nie można nie zauważyć, że powszechne programy socjalne powstały w krajach niedemokratycznych (patrz np. Mulligan, Gil i Sala-i-Martin 2002). Demokratyzacji w jednych krajach towarzyszyły rewolucje socjalistyczne w innych. Demokracje wprowadzały państwo socjalne w sposób pokojowy, rewolucje socjalistyczne robiły to samo w sposób niepokojowy. Istotną różnicą było to, że w demokracjach pozostał kapitalizm, a w porewolucyjnych autokracjach wprowadzono socjalizm.

70 Wyjaśnienie początku ekspansji wyd. socj. Państwa, które rozszerzyły prawa wyborcze wcześniej, wcześniej wprowadzały programy socjalne (Briggs 1961; Pierson 1991, s. 113). Pojawiła się presja na wprowadzenie rozwiązań socjalnych, które miały zagwarantować sprawiedliwość oraz deklaracje, że prawdziwa demokracja oznacza rozszerzenie aktywności państwa (Briggs 1961). Nie można nie zauważyć, że powszechne programy socjalne powstały w krajach niedemokratycznych (patrz np. Mulligan, Gil i Sala-i-Martin 2002). Demokratyzacji w jednych krajach towarzyszyły rewolucje socjalistyczne w innych. Demokracje wprowadzały państwo socjalne w sposób pokojowy, rewolucje socjalistyczne robiły to samo w sposób niepokojowy. Istotną różnicą było to, że w demokracjach pozostał kapitalizm, a w porewolucyjnych autokracjach wprowadzono socjalizm. Wspólną przyczyną tych dwóch zjawisk był zaś rosnący w siłę ruch robotniczy.