RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA

Transkrypt

1 STRONA 1 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. RAPORT KOŃCOWY Z BADANIA OCENA EFEKTÓW WSPARCIA UDZIELONEGO W RAMACH DZIAŁANIA 142- GRUPY PRODUCENTÓW ROLNYCH PROGRAMU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA (PROW ). WYKONAWCA: WYG PSDB SP. Z O.O. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Warszawa, listopad 2014r.

2 STRONA 2

3 STRONA 3 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie Opis metodologii badania Model badawczy Metodologia badania Opis wyników badania CHARAKTERYSTYKA WSPARTYCH GRUP PRODUCENTÓW ROLNYCH IDENTYFIKACJA MECHANIZMU INTERWENCJI OPIS KONTEKSTU DZIAŁAŃ IDENTYFIKACJA I OPIS EFEKTÓW INTERWENCJI Wymierne efekty wsparcia Wpływ działania 142 PROW na rozwój regionalny Znaczenie działania 142 w regionach Znaczenie grup producentów rolnych korzystających ze wsparcia w ramach Działania 142 na przykładzie Wielkopolski Grupy producentów rolnych w powiatach województwa wielkopolskiego Wpływ finansowania na zakładanie GPR Dodatkowe korzyści wynikające z funkcjonowania GPR Stopień osiągnięcia wskaźników produktu i rezultatu Przedmiot i zakres realizowanych działań przez GPR Zróżnicowanie osiągniętych efektów w ramach Działania 142 PROW Trwałość funkcjonowania grup producentów rolnych Problemy i bariery funkcjonowania grup producentów rolnych Efekt netto interwencji WERYFIKACJA HIPOTEZY DZIAŁANIA INTERWENCJI Analiza SWOT Wnioski dotyczące wdrażania działania 142 PROW Wnioski dotyczące wdrażania oraz kierunki wsparcia analogicznej interwencji w nowej perspektywie finansowej Wnioski i rekomendacje Załączniki... 86

4 STRONA 4 WYKAZ SKRÓTÓW ARiMR Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa EFRROW Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich GPR Grupy Producentów Rolnych objęte wsparciem w ramach Działania 142 PROW MRiRW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi PROW Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata

5 STRONA 5 STRESZCZENIE Raport prezentuje wyniki badania dotyczącego efektów wsparcia udzielonego w ramach Działania 142- Grupy producentów rolnych Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (PROW ). Celami badania były: ocena skuteczności wsparcia, rozumianej jako zdolność osiągnięcia zakładanych celów Działania 142 PROW; ocena efektywności wsparcia, rozumianej jako współmierność uzyskanych efektów do wysokości środków przeznaczonych na wsparcie w ramach Działania 142 PROW oraz brak możliwości uzyskania tychże efektów bez zastosowania przedmiotowego wsparcia oraz ocena trwałości wsparcia, rozumianej jako kontynuacja pozytywnych efektów wsparcia widocznych po zakończeniu jego realizacji, w dłuższej perspektywie czasowej. Na podstawie wyników badania sformułowano rekomendacje, w, w tym rekomendacje na lata dotyczące ukierunkowania wsparcia dla grup producentów rolnych. W badaniu wykorzystano następujące metody i techniki badawcze: analizę desk research, zogniskowane wywiady grupowe, badanie CAWI/CATI, studium przypadku, panele ekspertów, indywidualne wywiady pogłębione (swobodne), analizę SWOT oraz benchmarking. W fazie analizy były to również analizy statystyczne oraz przestrzenne. Badanie realizowane było w okresie lipiec październik 2014 r. Dane na podstawie których dokonano analiz zostały przekazane wykonawcy w sierpniu 2014r. przez ARiMR i zawierają stan aktualny na dzień 31 sierpnia 2014r. W badaniu korzystano również z dostępnych danych publicznych. Najważniejsze wnioski w poszczególnych obszarach analizy wskazują, że: Konstrukcja wsparcia Konstrukcja wsparcia w ramach Działania 142 PROW jest generalnie adekwatna do oczekiwań grup. Wsparcie GPR w ramach 142 PROW miało pozytywny wpływ na poprawę organizacji produkcji, dostosowanie oferty GPR do wymogów rynkowych w zakresie jakości produktów oraz wielkości partii dostarczanego surowca, wspólne dostarczanie produktów do odbiorców oraz tworzenie wspólnych zasad dotyczących informacji o produktach. Wymiernymi efektami wsparcia były także m.in. poprawa organizacji funkcjonowania grup, finansowe bezpieczeństwo sprzedaży oraz stabilność finansowa grup. Wspólna sprzedaż produktów, zakupy oraz inwestycje stanowią kluczowe uwarunkowania wymiernych efektów funkcjonowania grupy Skala wsparcia Wsparcie finansowe stanowi kluczową motywację do funkcjonowania w grupie. GPR dostrzegają inne, istotne korzyści z funkcjonowania grupy (w grupie), jednak wsparcie finansowe i w tych przypadkach było głównym motorem powstania większości grup. Członkowie pewnej części grup nie traktują ich jako trwałej struktury rynku budowanej na dłuższą perspektywę czasu. Część badanych GRP przy ich tworzeniu kierowało się poza czynnikami finansowymi także motywami rynkowymi. Kierunki wsparcia Wsparcia uzyskane w ramach Działanie 142 PROW było przez beneficjentów wykorzystane na realizację zróżnicowanych celów. Środki te zostały przeznaczone głównie na sfinansowanie składników majątku trwałego oraz zakupy obrotowych środków produkcji. Wspólne inwestycje materialne zostały uznane za kluczowy czynnik poprawiający trwałość GPR. Te kierunki wykorzystania wsparcia poprawiły zdolność grup do samodzielnego rozwiązywania problemów rynkowych oraz planowania długofalowego rozwoju. Doprecyzowanie zasad udzielania wsparcia

6 STRONA 6 Wsparcia uzyskane w ramach Działanie 142 PROW było przez beneficjentów wykorzystane na realizację istotnie zróżnicowanych celów. Interpretacja zapisów dokumentacji aplikacyjnej nie była jednoznacznie interpretowana przez GPR, co powodowało, że środki uzyskane w ramach wsparcia przeznaczane były na finansowanie różnych zadań i przedsięwzięć. Bardziej elastyczne wykorzystanie środków Środki Działania 142 PROW zostały przeznaczone głównie na sfinansowanie składników majątku trwałego oraz zakupy obrotowych środków produkcji. Wspólne inwestycje materialne zostały uznane za kluczowy czynnik poprawiający trwałość GPR. Te kierunki wykorzystania wsparcia poprawiły zdolność grup do samodzielnego rozwiązywania problemów rynkowych oraz planowania długofalowego rozwoju. Podnoszenie świadomości Jedną z barier tworzenia grup jest mentalność rolników, ich niechęć do współpracy wynikająca z braku zaufania do sąsiada. Siła oddziaływania tej bariery maleje, gdy grupa zaczyna funkcjonować i rolnicy zaczynają dostrzegać wymierne korzyści ze współpracy. Podwyższenie limitów Nieznaczna większość GRP zamierza prowadzić działalność na poziomie zbliżonym do obecnego po wykorzystaniu wsparcia finansowego, natomiast co 4 GPR prognozuje wzrost skali działalności. Prawie 73% obecnych członków grup deklaruje pozostanie w nich nadal. GPR w większości nie planują przyjmowania nowych członków do grupy. Konstrukcja wsparcia w ramach nowej perspektywy GPR zainteresowane są konsolidacją z innymi grupami mniej przyjmowaniem we własne struktury nowych członków. Na trwałość funkcjonowania grup mają wpływ wspólne inwestycje w aktywa materialne, sukcesy grupy, rosnąca pozycja negocjacyjna oraz pojawienie się wymiernych efektów produkcyjnych i ekonomicznych w gospodarstwach członków. Konstrukcja wsparcia w ramach nowej perspektywy Wsparcie finansowe stanowi kluczową motywację do funkcjonowania w grupie - jest to podstawowy czynnik determinujący zrzeszanie się w GPR. Wśród motywów tworzenia grup nie stwierdzono zasadniczych różnic w opiniach GRP sektorowo i regionalnie. Zróżnicowanie efektów wsparcia Wyniki badań wykazały niewielkie zróżnicowanie w zakresie efektów wsparcia w poszczególnych branżach. Podobna zależność wystąpiła w przypadku relacji pomiędzy poziomem przychodów ze sprzedaży a efektami wsparcia- zróżnicowanie wskazań było także nieznaczne. Jednocześnie można zaobserwować pewną zależność pomiędzy liczbą członków grupy i skalą efektów wsparcia. Wraz ze wzrostem liczby członków grupy ich przedstawiciele wskazują na większą liczbę pozytywnych skutków wykorzystania środków pozyskanych w ramach działania 142 PROW. Na podstawie wypracowanych wniosków sformułowano rekomendacje. Są to następuje rekomendacje: 1. Rekomenduje się utrzymanie analogicznej konstrukcji działania w nowej perspektywie finansowej tj. zasad wsparcia. Ewentualnie do rozważenia pozostaje kwestia zróżnicowania kierunków wsparcia GPR w sektorach o różnym stopniu konsolidacji, co pozwoliłoby na rozwój jakościowy GPR oraz dalszą poprawę organizacji sektora pierwotnej produkcji rolnej w tym poziomą i pionową integrację rolników. 2. Rekomenduje się utrzymanie lub zwiększenie skali wsparcia w ramach działania Rekomenduje się przeznaczenie wsparcia na wsparcie w zakresie finansowania składników majątku trwałego.

7 4. Rekomenduje się doprecyzowanie dokumentacji szczególnie w zakresie możliwych kierunków wydatkowania środków w ramach przedmiotowego działania, w tym także poprzez określenie przykładowego katalogu kosztów kwalifikowanych. 5. Rekomenduje się stworzenie możliwości bardziej elastycznego wykorzystania środków w zależności od etapu rozwoju GRP, specyfiki branży i ewentualne umieszczenie zapisu zawierającego możliwość sfinansowania procesu wdrożenia kluczowych dla beneficjentów programów rozwojowych, w tym przechodzenie do kolejnych etapów łańcucha żywnościowego. 6. Rekomenduje się zintensyfikować działania edukacyjne wśród rolników dotyczące idei grup oraz korzyści jakie są związane z funkcjonowaniem w grupie, łącznie z promowaniem katalogu dobrych praktyk w tym zakresie. W szczególności istotne jest podnoszenie kwalifikacji osób, które mogłyby pełnić rolę animatorów tworzenia grup. 7. Rekomenduje się rozważenie możliwości wprowadzenia wyższych limitów produkcyjnych, co pozwoliłoby na wzrost liczebności grup. Ponadto rekomenduje się rozważenie możliwości finansowania działań mających na celu podwyższanie wartości dodanej oferty grup rozwiązania zbliżone do stosowanych w przypadku grup owocowo-warzywnych. 8. Rekomenduje się także stworzenie możliwości bardziej elastycznego wykorzystania środków przyznawanych w ramach wsparcia w zależności od etapu rozwoju GRP, specyfiki branży, poziomu innowacyjności działania i ewentualne umieszczenie zapisu zawierającego możliwość finansowania związków grup grupy grup. Dlatego konstrukcja wsparcia w nowej perspektywie może mieć wymiar dwóch poddziałań jednego skierowanego na rozwój, podobnie jak ma to miejsce w obecnej postaci, drugiego skierowanego na wsparcie wspomnianych grup GPR. 9. Rekomenduje się utrzymanie wsparcia w nowej perspektywie finansowej dla wszystkich sektorów produkcji rolnej oraz grup producentów rolnych niezależnie od formy organizacyjno - prawnej. 10. Rekomenduje się zróżnicowanie kierunków (zakresu i kryteriów) wsparcia GPR w sektorach o różnym stopniu konsolidacji, w regionach o różnym poziomie rozwoju rolnictwa, grup tworzących się w regionach o znacznych rozproszeniu produkcji i grup ukształtowanych (na wyższym poziomie rozwoju), co pozwoliłoby na rozwój jakościowy GPR oraz dalszą poprawę organizacji sektora pierwotnej produkcji rolnej w tym poziomą i pionową integrację producentów. 11. Rekomenduje się utrzymanie dotychczasowej konstrukcji działania w nowej perspektywie finansowej tj. zasad wsparcia i kryterium skali wsparcia. Ponadto rekomenduje się doprecyzowanie oczekiwanych efektów wsparcia (liczba grup, członków, obroty). STRONA 7

8 STRONA 8 1. Wprowadzenie Celem głównym badania, którego wyniki prezentuje niniejszy raport, była ocena efektów wsparcia udzielonego w ramach Działania 142- Grupy producentów rolnych Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (PROW ). Działanie 142- Grupy producentów rolnych wdrażane jest w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata w oparciu o przepisy Unii Europejskiej oraz przepisy krajowe. Badanie obejmowało Grupy Producentów Rolnych powstałe na zasadach określonych w ustawie z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 88, poz. 983, z późn. zm.) i będące beneficjentami Działania 142 Grupy producentów rolnych PROW , które otrzymały co najmniej jedną płatność. Celami szczegółowymi badania były: ocena skuteczności wsparcia, rozumianej jako zdolność osiągnięcia zakładanych celów Działania 142 PROW; ocena efektywności wsparcia, rozumianej jako współmierność uzyskanych efektów do wysokości środków przeznaczonych na wsparcie w ramach Działania 142 PROW oraz brak możliwości uzyskania tychże efektów bez zastosowania przedmiotowego wsparcia oraz ocena trwałości wsparcia, rozumianej jako kontynuacja pozytywnych efektów wsparcia widocznych po zakończeniu jego realizacji, w dłuższej perspektywie czasowej. Na podstawie wyników badania Wykonawca sformułował rekomendacje, w tym rekomendacje na lata dotyczące ukierunkowania wsparcia grup producentów rolnych w ramach art. 27 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 (Dz. Urz. UE L 347, z dnia 20 grudnia 2013 r.). Badanie realizowane było w okresie lipiec październik 2014 r. przez zespół badawczy firmy WYG PSDB sp. z o.o.

9 STRONA 9 2. Opis metodologii badania 2.1 Model badawczy Wykonawca zastosował w niniejszym badaniu podejście realistyczne, które skupia się przede wszystkim na ocenie efektywności interwencji w przypadku badanej grupy, ale również na kontekście i procesach interwencji (w jakich warunkach, w jaki sposób i w stosunku do jakich grup dana interwencja działała lub nie) 1. W ramach przedmiotowej ewaluacji został przetestowany model działania interwencji czyli wdrażanie Działania 142 PROW na lata Model ten, choć zasadniczo stosowany w ewaluacji ex-post, można również zaadaptować (i to obejmowała koncepcja badania) na potrzeby badania interwencji, która jeszcze się nie zakończyła. W związku z przyjęciem takich założeń, procedura badawcza składała się z czterech następujących etapów: 1 Identyfikacja mechanizmu interwencji 2 Opis kontekstu działań 3 Identyfikacja i opis efektów interwencji 4 Weryfikacja wstępnej hipotezy działania interwencji Pierwszy etap stanowił punkt wyjścia do całego badania i dotyczył identyfikacji teorii oraz założeń, którymi kierowano się w zakresie tworzenia wsparcia w ramach Działania 142 PROW dla grup producentów rolnych. W ramach etapu skupiono się na odtworzeniu logiki interwencji (w tym zakładanej relacji przyczynowo-skutkowej), jaką kierowali się autorzy działania. Drugi etap poświęcony był opisowi kontekstu działań, co oznacza identyfikację szeroko rozumianego systemu relacji społecznych i ekonomicznych, jak również instytucjonalnych. W ramach tego bloku została wykonana analiza obecnie funkcjonujących rozwiązań prawno-organizacyjnych, która posłużyła do oceny kontekstu systemowego i proceduralnego udzielania wsparcia w ramach Działania 142 PROW. Trzeci etap stanowił najważniejszą część badania. W ramach tego etapu nastąpiła identyfikacja i weryfikacja efektów interwencji, czyli wsparcia oferowanego w ramach Działania 142 PROW. Analiza obejmowała zarówno efekty zamierzone, jak i niezamierzone podjętych działań. Analizie poddano również efekt deadweight. Czwarty etap badania stanowił dopełnienie stworzonego modelu, wiążącego trzy poprzednie kroki badawcze. W tym obszarze zostały przeanalizowane relacje między poprzednimi etapami oraz zestawienie wniosków z nich płynących. Na podstawie powyższych działań badawczych, w ramach czterech etapów, nastąpiło zestawienie modelu teoretycznego funkcjonowania Działania 142 PROW z rzeczywistym modelem dotychczasowego wdrażania interwencji, z punktu widzenia efektów udzielonego wsparcia. 1 K. Olejniczak, Teoretyczne podstawy ewaluacji ex-post, w: Ewaluacja ex-post. Teoria i praktyka badawcza, pod red. Agnieszki Haber, PARP, Warszawa 2007.

10 STRONA Metodologia badania W ramach niniejszego badania wykorzystano szeroki katalog metod i technik badawczych, zdeterminowany wyborem podejścia realistycznego, a także uwzględniający skalę badanych zagadnień, cel ewaluacji oraz rodzaj analizowanych relacji. Poniżej zamieszczono krótki opis wykorzystanych metod i technik. ANALIZA DESK RESEARCH Analiza desk research stanowiła jedną z podstawowych metod w realizacji przedmiotowego badania. W analizach wykorzystano różnorodne źródła danych, w tym dane monitoringowe, dokumenty programowe, akty prawne, a także literaturę przedmiotu. Zakres analizowanych dokumentów zawiera załącznik do raportu. ZOGNISKOWANY WYWIAD GRUPOWY Zogniskowane wywiady grupowe zostały wykorzystane jako dodatkowe źródło materiału badawczego, które pozwoliło na poznanie kontekstu działalności oraz wsparcia grup producentów rolnych. Przedmiotem FGI były kwestie związane z wpływem wsparcia grup producentów rolnych m.in. na poprawę organizacji sektora pierwotnej produkcji rolnej, dostosowanie produkcji do wymogów rynkowych, efektywnego wprowadzania towarów do obrotu, współdziałania w informowaniu o produktach. Poruszona została również kwestia problemów i korzyści wynikających z działania grup producentów rolnych oraz przewidywanej trwałości działań po zakończeniu wsparcia. W ramach badania zrealizowano dwa wywiady grupowe, w których wzięło udział dwanaście osób reprezentujących związki, stowarzyszenia i spółdzielnie producentów rolnych, ośrodki doradztwa rolniczego oraz grupy producentów rolnych. BADANIE ILOŚCIOWE CAWI/CATI Jednym z ważniejszych komponentów badania były badania ilościowe w formie kwestionariuszowej. Techniką zastosowaną do przeprowadzenia badania ankietowego, w przypadku członków grup producentów rolnych, były w pierwszej kolejności ankiety internetowe CAWI. Wyniki badania CAWI uzupełniono o wywiady przeprowadzone drogą telefoniczną (CATI). Natomiast w przypadku pozostałych grup badawczych (członkowie zarządu oraz członkowie grup producentów rolnych, którzy nie otrzymują już dofinansowania), Wykonawca zastosował technikę CATI w związku z trudniejszym dostępem do respondentów. Badanie ilościowe było podstawą formą zbierania danych pierwotnych dotyczących: -wymiernych efektów wsparcia (w tym: poprawy organizacji sektora pierwotnej produkcji rolnej, dostosowania produkcji do wymogów rynkowych, wspólnego wprowadzenia produktów do obrotu, tworzenia zasad informacji o produktach, tendencji wyników sprzedaży produktów w powiązaniu z działalnością grupy), -zalet i wad funkcjonowania w grupie producentów rolnych objętych wsparciem, -potencjału badanych grup (w tym: zasad i form funkcjonowania, problemach w zakresie prowadzenia grupy, liczebności grup, specjalizacji grup), -trwałości wypracowanych efektów, na skutek otrzymania wsparcia w ramach działania 142. Badaniem ilościowym zostali objęci przedstawiciele grup producentów rolnych, którzy otrzymali wsparcie finansowe w ramach Działania 142 PROW. Ich reprezentantami byli: -członkowie zarządu grup producentów rolnych, które otrzymują wsparcie w ramach Działania 142 PROW Badaniem objęto wszystkie grupy producentów rolnych (1130), przy czym uzyskano zwrot na poziomie 475 ankiet;

11 STRONA 11 -członkowie grup producentów rolnych (producenci), które otrzymują wsparcie w ramach Działania 142 PROW. Badanie objęło 300 przedstawicieli tej grupy badawczej; -członkowie grup producentów rolnych, którzy już nie otrzymują wsparcia w ramach Działania 142 PROW, w tym grup rozwiązanych. Badanie objęło 100 przedstawicieli tej grupy badawczej. STUDIUM PRZYPADKU Badanie metodą studium przypadku miało na celu identyfikację jakościowych informacji, które nie byłyby możliwe do uchwycenia za pomocą wywiadów indywidualnych, czy też badania ilościowego. Do pełnej realizacji analizy wzorcowego przypadku wykorzystano wywiady indywidualne, jak i analizę dokumentów oraz obserwację. Na podstawie studiów przypadku zidentyfikowane zostały przypadki wzorcowe, a także dobre praktyki w zakresie wykorzystania wsparcia w ramach Działania 142. Wykonawca objął badaniem 16 GPR z terenu całej Polski. Głównym czynnikiem doboru GPR były: rozmieszczenie terytorialne, zróżnicowanie branży oraz sektora działalności grupy, forma prowadzonej działalności, zakres działania oraz wielkość badanego podmiotu (z punktu widzenia liczby zaangażowanych członków). PANEL EKSPERTÓW Panel ekspertów pozwolił podsumować zebrane wnioski oraz nadać im kształt rekomendacji. Zewnętrzne, niezależne spojrzenie ekspertów było szczególnie istotne dla udzielenia rzetelnych rekomendacji na lata dotyczących ukierunkowania wsparcia grup producentów rolnych oraz w zakresie uzyskania opinii nt. sektorów rolnych, które szczególnie wymagają wsparcia oraz sektorów, które takiego wsparcia nie wymagają. W panelu ekspertów wzięło udział 5 ekspertów zewnętrznych o udokumentowanym dorobku naukowym/badawczym w zakresie przedmiotu badania. INDYWIDUALNE WYWIADY SWOBODNE W ramach badania przeprowadzono wywiady indywidualne z przedstawicielami instytucji zaangażowanych we wdrażanie i zarządzanie Działaniem 142 PROW. Wynikało to bezpośrednio z przyjętego podejścia badawczego, które zakładało zarówno odwzorowanie mechanizmu interwencji (w tym jej logiki), jak i poznanie kontekstu działania. Z tego względu Wykonawca przeprowadził wywiady z: -przedstawicielami Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi (2 IDI); -przedstawicielami Departamentu Działań Społecznych i Środowiskowych w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (3 IDI); -przedstawicielem Krajowego Związku Grup Producentów Rolnych (min. 1 IDI). W sumie, Wykonawca zrealizował 6 wywiadów. BENCHMARKING grup producentów rolnych Analiza porównawcza (benchmarking) dotyczyła grup producentów rolnych, które otrzymują lub otrzymywały wsparcie oraz grup producentów rolnych, które funkcjonują bez wsparcia udzielonego w ramach Działania 142 PROW. Dodatkowa perspektywa, która jest możliwa do uchwycenia za pomocą tej metody, pozwoliła zweryfikować zidentyfikowane relacje przyczynowo-skutkowe interwencji, a co za tym idzie, określić efekt netto wdrażania całego wsparcia w ramach Działania 142 PROW Analiza porównawcza dotyczyła efektów działalności analizowanych grup. Grupę kontrolną stanowiły grupy producentów rolnych, które nie otrzymały wsparcia w ramach Działania 142 PROW. Na podstawie danych zawartych na stronie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (wykaz

12 STRONA 12 wszystkich grup producentów rolnych) oraz listy GPR, które otrzymały wsparcie (uzyskanej od Zamawiającego w początkowej fazie realizacji badania). Wykonawca zidentyfikował 9 grup producentów rolnych, które do tej pory nie zostały objęte wsparciem w ramach Działania 142 PROW 2 (grupa kontrolna). Zrekrutowanych zostało 10 GPR, które do tej pory otrzymały chociażby jedną płatność w ramach Działania 142 (grupa eksperymentalna). ANALIZA SWOT Analiza SWOT jest heurystyczną techniką analityczną, służącą do wewnętrznej analizy danego zagadnienia i jego otoczenia w celu zoptymalizowania strategii zarządzania bądź zbudowania nowego planu strategicznego. W tym przypadku, celem analizy było przede wszystkim uporządkowanie i podsumowanie, a w dalszej części przedstawienie, zdobytych informacji, zgromadzonych w ramach całego procesu badawczego. Pozwoliło to udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące mocnych i słabych stron dotychczasowego wsparcia w ramach Działania 142 PROW, a także określić szanse i zagrożenia wynikające z dalszego wsparcia tego obszaru, w aktualnym jego kształcie, z uwzględnieniem zmian planowanych w przyszłej perspektywie finansowej. ANALIZY STATYSTYCZNE, EKONOMICZNE ORAZ PRZESTRZENNE Badanie rozszerzono o analizę wpływu wsparcia oferowanego w ramach Działania 142 PROW na rozwój regionalny. Z tego względu Wykonawca wykonał analizy statystyczno-ekonomiczne odnoszące się do oddziaływania polityki obszarów wiejskich na rozwój regionów. Wykorzystane dane pochodziły z Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) i regionalnych urzędów statystycznych. Analizy przestrzenne umożliwiły z kolei przedstawienie zróżnicowania zjawisk w zakresie przedmiotu badania dla polskich regionów oraz szczegółowo dla województwa wielkopolskiego. Przygotowane zostały kartogramy, prezentujące dane ilościowe i stanowiące jednocześnie materiał do analiz eksperckich mających na celu wyjaśnienie i ocenę rozkładu przestrzennego zjawisk. Na kartogramach zaprezentowane zostały wybrane dane w zakresie charakterystyki grup producentów rolnych oraz wsparcia z Działania Grupa kontrolna obejmuje GPR zarejestrowane przed 1 stycznia 2014r., w tym grupy, które złożyły wniosek o udzielenie wsparcia w ramach działania 142 PROW

13 STRONA Opis wyników badania 3.1 CHARAKTERYSTYKA WSPARTYCH GRUP PRODUCENTÓW ROLNYCH W rejestrach grup producentów rolnych prowadzonych przez marszałków województw, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, wpisanych jest 1370 grup. 3 Według stanu na dzień 31 maja 2014 r. (czyli danych najbardziej aktualnych udostępnionych przez ARiMR w początkowej fazie realizacji przedmiotowego badania), w ramach Działania 142 wydano 1320 decyzji o przyznaniu pomocy. 4 Grupy Producentów Rolnych, które uzyskały wsparcie w ramach Działania 142 to grupy, które mają swoje siedziby na terenie całej Polski, przy czym ich rozmieszczenie przestrzenne jest nierównomierne. Najwięcej GPR funkcjonuje w województwie wielkopolskim, nieco mniej w województwie kujawsko-pomorskim, dolnośląskim oraz opolskim. Z kolei najmniej wspartych grup powstało w województwie świętokrzyskim. Zdecydowanie więcej GPR funkcjonuje w Polsce północnej i zachodniej niż w Polsce centralnej i wschodniej. Mapa 1 Rozmieszczenie siedzib GPR, które uzyskały wsparcie w ramach działania 142 na terenie całej Polski Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR. Duża liczba GPR funkcjonujących w poszczególnych województwach ma również przełożenie na liczbę grup funkcjonujących w poszczególnych branżach. Choć istnieją tutaj pewne zróżnicowania. Równomierne rozmieszczenie grup można stwierdzić w przypadku producentów drobiu. 3 Według stanu na dzień 6 czerwca 2014 r. 4 Informacja miesięczna o realizacji PROW , 31 maja 2014 r.

14 STRONA 14 Województwo lubelskie wyróżnia się, obok województwa wielkopolskiego, liczbą funkcjonujących grup w sektorze produkcji jaj ptasich. W przypadku produkcji mleka istotną pozycję zajmuje województwo warmińsko-mazurskie. Z kolei w przypadku sektora nasion roślin oleistych znaczącą pozycję zajmuje również województwo mazowieckie. Szczegółowe rozmieszczenie przestrzenne grup poszczególnych sektorów zawiera załącznik nr 1. GPR wsparte w ramach Działania 142 PROW to najczęściej grupy założone na przestrzeni ostatnich trzech lat. Biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzonego badania ilościowego można stwierdzić, że grupy te stanowią ponad 55% wszystkich funkcjonujących grup. Z kolei nieco ponad 7% stanowią grupy które obecne są na rynku dłużej niż 5 lat. Wykres 1. Okres funkcjonowania GPR (dane w %) Jak długo funkcjonuje GPR? Mniej niż 1 rok 5,9 Od 1 roku do 2 lat Powyżej 2 lat do 3 lat 28,4 27,8 Powyżej 3 lat do 4 lat Powyżej 4 lat do 5 lat Powyżej 5 lat 7,8 12,2 17,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI Najwięcej decyzji o przyznaniu pomocy w ramach Działania 142 PROW wydano w roku 2013, zaś wcześniej przyrost ten był narastający, co oznacza stały wzrost zainteresowania zakładaniem grup przez producentów rolnych, co z jednej strony jest efektem promocji Działania, z drugiej zaś rosnącej świadomości na temat współpracy w ramach grup producentów rolnych. Wykres 2. Rok wydania decyzji administracyjnej o przyznaniu pomocy GPR w ramach Działania 142 (dane w %) Rok wydania decyzji administracyjnej, dotyczącej przyznania pomocy w ramach Działania 142 PROW ,2,4 3,0 6,7 12,1 20,4 19,5 27,1 10, Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI.

15 STRONA 15 Inicjatorem założenia GPR w większości przypadków były osoby fizyczne prowadzące działalność rolniczą lub grupy osób fizycznych, natomiast w przypadku niecałych 10% wszystkich GPR, grupy powstały z inicjatywy osób prawnych (prowadzących działalność rolniczą). 25% wszystkich GPR stanowią obecnie podmioty zrzeszające zarówno osoby fizyczne jak i osoby prawne, zaś nieco ponad 2% GPR zrzesza wyłącznie osoby prawne. Co ciekawe, osoby prawne częściej są członkami GPR zlokalizowanych w północnej i zachodniej Polsce, zaś osoby fizyczne w Polsce centralnej i wschodniej. Mapa 2 Udział osób prawnych i fizycznych w GPR w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR. Zdecydowanie największa część GPR to grupy, które liczą pięciu członków (40% wszystkich grup). Łącznie ponad 70% stanowią GPR, w których liczba członków nie przekracza dziesięciu. Tylko 9% stanowią grupy liczące ponad 30 członków. Wykres 3. Liczba członków GPR (dane w %) Jaka jest aktualna liczba członków Państwa grupy? 5 członków 40,6 Od 6 do 9 31,4 Od 10 do 30 18,7 Ponad 30 9,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI Najliczniejsze pod względem liczby członków GPR to grupy funkcjonujące w sektorach produkcji liści tytoniu suszonych (średnia liczba członków grupy wynosi 523), owiec lub kóz żywych, wełny owczej lub koziej (średnia liczba członków - 99), szyszek chmielowych (średnia liczba członków 50) oraz mleka krowiego (średnio 47 członków w grupie). Przestrzenny rozkład grup według branż

16 STRONA 16 przedstawia załącznik nr 1 do raportu. Z kolei średnią liczbę członków grup w układzie powiatów w Polsce prezentuje mapa 3. W przypadku części GPR (25%) liczba członków wzrosła w trakcie funkcjonowania danej grupy. Natomiast zdecydowana większość GPR (prawie 70%) to podmioty, w których liczba członków pozostaje niezmienna od momentu założenia. Warto zauważyć, że istnieją również GPR, w których liczba członków spadła względem wartości początkowej. Dotyczy to 8% wszystkich funkcjonujących GPR. Mapa 3 Średnia liczba producentów, będących członkami GPR w powiatach w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR. Prawie połowa GPR podejmuje współpracę z innymi grupami. W ponad połowie z tych przypadków (57%) współpraca ta dotyczy maksymalnie 3 innych grup. Z kolei co trzecia współpracująca grupa (32%) nawiązuje kontakty handlowe z co najmniej pięcioma innymi grupami producentów rolnych. Na podstawie przeprowadzonych studiów przypadku można zaobserwować, że kooperacja, obok wymiaru handlowego, zyskuje różne wymiary - często polega na dzieleniu się informacjami (np. dotyczącymi karmienia, optymalizacji składu paszy) lub wiedzą (np. z zakresu weterynarii). Przedmiotem współpracy grup jest też wymiana doświadczeń. W przypadku, gdy grupy funkcjonują w podobnych lub tych samych sektorach produkcji rolnej, dochodzi do współpracy w formie użyczania maszyn rolniczych. W jednym przypadku współpraca z innymi grupami dotyczyła wspólnego zakupu zakładów mięsnych. Współpraca dotyczy zwykle grup z ościennych powiatów lub gmin.

17 STRONA 17 Wykres 4. Współpraca z innymi GPR (dane w %) 100 Z jaką liczbą GPR Państwo współpracują? ,4 12,7 10,4 10,4 20,8 20,3 16,0 0 Powyżej 10 Od 6 do Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI. Większość GPR wspartych w ramach Działania 142 PROW to GPR, które koncentrują swoją aktywność na rynku krajowym (łącznie ponad 92% wszystkich grup), a tylko nieco ponad 7% stanowią GPR podejmujące działalność eksportową za pośrednictwem grupy. W ramach nawiązanych kontaktów handlowych współpraca dotyczy poziomu kraju, rzadziej ogranicza się do rynku regionalnego (25%), czy też lokalnego (12%). Wykres 5. Zasięg współpracy handlowej GPR (dane w %) Zasięg nawiązanych kontaktów handlowych za pośrednictwem grupy Rynek lokalny - powiat 11,6 Rynek regionalny - województwo 24,8 Kraj (poziom obejmujący przynajmniej dwa województwa) 56,2 Europa (poziom obejmujący rynek przynajmniej jednego państwa europejskiego) Międzynarodowy (poziom obejmujący rynek przynajmniej jednego państwa spoza Europy) 1,5 5,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI Podsumowując, funkcjonujące grupy to grupy małe, liczące najczęściej 5 członków, aktywne na rynku krajowym, w tym regionalnym i lokalnym oraz rzadko podejmujące działalność eksportową. Najczęściej członkami grup są osoby fizyczne, niemniej jednak w województwach północnozachodniej Polski obserwowalny jest duży udział osób prawnych w GPR. Grupy podejmują współpracę z innymi funkcjonującymi grupami (w szczególności z sąsiednich powiatów i gmin), a

18 przedmiotem współpracy jest obok działalności handlowej wymiana wiedzy, informacji i doświadczenia. STRONA 18

19 STRONA IDENTYFIKACJA MECHANIZMU INTERWENCJI Na jakich założeniach oparta jest logika interwencji w ramach Działania 142? Celem Działania 142 Grupy Producentów Rolnych PROW jest wzmocnienie struktury instytucjonalnej w sektorze pierwotnej produkcji rolnej w celu wsparcia funkcjonowania producentów rolnych poprzez zachęcanie ich do tworzenia grup producentów rolnych i współpracy. Założeniem wynikającym z konstrukcji Działania jest dostosowanie produkcji prowadzonej w gospodarstwach członków grup producentów rolnych do wymogów rynkowych, wspólne wprowadzanie towarów do obrotu, w tym przygotowanie do sprzedaży, centralizacja sprzedaży oraz dostarczenie do odbiorców hurtowych. Ponadto, działanie ma sprzyjać tworzeniu wspólnych zasad dotyczących informacji o produkcji. Działanie jest odpowiedzią na słabość rynku w obszarze organizacji produkcji rolnej. Logika interwencji opiera się też o założenie, iż polscy producenci rolni w niewielkiej skali podejmują wspólne działania na rynku. A silny indywidualizm producentów, przy dużym rozdrobnieniu gospodarstw rolnych, ogranicza ich konkurencyjność. Realizacja działania ma konsekwentnie prowadzić do poprawy konkurencyjności sektora rolnego (cel 1 Osi PROW ). Beneficjentem wsparcia są grupy producentów rolnych w rozumieniu ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw, które zostały formalnie wpisane do rejestru prowadzonego przez marszałka województwa właściwego dla siedziby grupy. Ustawa określa, że członkami grupy mogą być osoby fizyczne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej oraz osoby prawne prowadzące gospodarstwo rolne w rozumieniu przepisów o podatku rolnym lub prowadzące działalność rolniczą w zakresie działów specjalnych produkcji rolnej. Ustawa ta nie daje możliwości rejestracji grupom, które mogą być beneficjentami instrumentów finansowych mających na celu ułatwienie tworzenia i działalności administracyjnej grupom w ramach I filara WPR. Kolejnym założeniem mechanizmu interwencji jest okres wsparcia grup. Zryczałtowana pomoc udzielana jest w pierwszych pięciu latach funkcjonowania grupy w celu ułatwienia tworzenia i działalności administracyjnej oraz inwestycyjnej do celów: dostosowania do wymogów rynkowych procesu produkcyjnego i produkcji producentów, którzy są członkami takich grup; wspólnego wprowadzania towarów do obrotu, w tym przygotowania do sprzedaży, centralizacji sprzedaży i dostawy do odbiorców hurtowych; ustanowienia wspólnych zasad dotyczących informacji o produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem zbiorów i dostępności. Z pomocy każda grupa może skorzystać tylko raz w okresie swojej działalności. W ramach Działania 142 PROW wspierane są sektory produkcji roślinnej, zwierzęcej oraz działy specjalne produkcji rolnej, tj: konie żywe, mięso końskie; bydło żywe, mięso wołowe; świnie żywe, prosięta, warchlaki, mięso wieprzowe; owce i kozy żywe, mięso baranie i kozie; drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe; króliki żywe, mięso i jadalne podroby królicze; nutrie żywe, mięso i jadalne podroby nutriowe, skóry surowe;

20 STRONA 20 szynszyle żywe, skóry surowe; lisy pospolite i polarne, norki, tchórze, jenoty żywe, skóry surowe; jaja ptasie; mleko krowie, owcze lub kozie; miód naturalny i inne produkty pszczelarskie; kwiaty świeże cięte i doniczkowe; ziemniaki; ziarno zbóż; nasiona roślin oleistych; ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych; rośliny przeznaczone do produkcji zielarskiej i farmaceutycznej; ozdobne rośliny ogrodnicze, szkółkarstwo roślin sadowniczych i ozdobnych; buraki cukrowe; len i konopie uprawiane na włókno; szyszki chmielowe; liście tytoniu suszone; materiał siewny i sadzeniaki; produkty roślinne do wykorzystania technicznego lub pozyskiwania energii; produkty rolnictwa ekologicznego; produkty regionalne; ślimaki; daniele, jelenie i ich mięso. Za wyjątkiem producentów szyszek chmielowych oraz liści tytoniu, minimalna liczba członków GPR wynosi pięć (dla szyszek i liściu tytoniu jest to odpowiednio siedem i pięćdziesiąt). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wykazu produktów i grup produktów, dla których mogą być tworzone grupy producentów rolnych 5, określa również minimalną roczną wielkość produkcji towarowej dla każdego sektora w którym funkcjonują GPR. Wsparcie dla grup producentów rolnych w ramach działania 142 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata jest kontynuacją działania zapoczątkowanego w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich z lat W ramach Działania 142 PROW założono, iż wsparciem zostanie objętych 350 grup producentów rolnych. Wśród wskaźników produktu znalazł się również wskaźnik dotyczący wysokości obrotu uzyskanego przez grupy producentów rolnych objętych wsparciem w kontekście produktu rolnego, którego dotyczy wsparcie (wartość docelowa: 2,690 mln euro). Zaplanowany wskaźnik rezultatu to: Liczba gospodarstw, które weszły na rynek dzięki uczestnictwu w grupie producentów (wartość docelowa: ). Wskaźnikiem specyficznym jest wskaźnik rezultatu: Średnia liczba członków grupy producentów rolnych (wartość docelowa: 35). Na realizację Działania 142 PROW zarezerwowano 182, 5 mln euro. 5 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wykazu produktów i grup produktów, dla których mogą być tworzone grupy producentów rolnych,, minimalnej rocznej wielkości produkcji towarowej oraz minimalnej liczby członków grupy producentów rolnych.

21 STRONA OPIS KONTEKSTU DZIAŁAŃ Jaki jest kontekst prawno-organizacyjny realizacji działania 142? Forma prawna GPR GPR mogą prowadzić działalność m.in. w oparciu o formę prawną spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielni, zrzeszenia lub stowarzyszenia. Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw umożliwia również uzyskanie przez istniejącą spółdzielnię statusu grupy producentów rolnych. GPR mogą prowadzić działalność gospodarczą jako przedsiębiorcy, pod warunkiem, że: zostały utworzone przez producentów jednego produktu rolnego lub grupy produktów; działają na podstawie statutu lub umowy (aktu założycielskiego); składają się z członków, udziałowców lub akcjonariuszy (żaden z nich nie może posiadać więcej niż 20% głosów na walnym zgromadzeniu lub zgromadzeniu wspólników); przychody ze sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy stanowią więcej niż połowę przychodów grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów, dla których GPR została utworzona; określą obowiązujące członków grupy zasady, dotyczące jakości i ilości dostarczanych grupie produktów lub grup produktów oraz sposoby przygotowania produktów do sprzedaży ujęte w formie aktu założycielskiego. Wysokość pomocy Wsparcie w ramach Działania 142 "Grupy producentów rolnych" objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (podobnie jak w ramach PROW ) udziela się w postaci zryczałtowanej pomocy w formie rocznych płatności przez okres pierwszych pięciu lat (kolejnych 12-miesięcznych okresów prowadzenia działalności przez grupę), liczonych od dnia dokonania wpisu grupy producentów rolnych do rejestru przez marszałka województwa właściwego dla miejsca siedziby grupy. Pomoc, naliczana jest na podstawie rocznej wartości netto przychodów ze sprzedaży produktów lub grup produktów wytworzonych w gospodarstwach członków grupy. Wysokość wsparcia wynosi: 1) 5%, 5%, 4%, 3% i 2% wartości produkcji sprzedanej, stanowiącej równowartość w złotych do sumy EUR , odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku, albo 2) 2,5%, 2,5%, 2%, 1,5% i 1,5% wartości produkcji sprzedanej, stanowiącej równowartość w złotych powyżej sumy EUR , odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku. Kwota pomocy przewidzianej dla GPR nie może przekroczyć równowartości w złotych kwoty 6 : 1) EUR w pierwszym i drugim roku; 2) EUR w trzecim roku; 3) EUR w czwartym roku; 4) EUR w piątym roku. Procedura wsparcia Obsługa wsparcia w ramach Działania 142 Grupy producentów rolnych" objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata odbywa się w Oddziałach Regionalnych ARiMR 6 Wysokość wsparcia dla grup producentów rolnych nie przekracza kwoty pomocy określonej w załączniku do rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW).

22 STRONA 22 właściwych ze względu na siedzibę grupy producentów rolnych w dwóch etapach podstawowych oraz dodatkowego nieobligatoryjnego etapu dotyczącego wyprzedzającego finansowania. Poszczególne etapy obejmują: Etap I: - złożenie przez grupę producentów rolnych wniosku o przyznanie pomocy finansowej w terminie 6 miesięcy od dnia wpisu grupy do rejestru przez właściwego marszałka województwa. Dyrektor Oddziału Regionalnego ARiMR, właściwy ze względu na siedzibę grupy, przyznaje w drodze decyzji administracyjnej pomoc finansową, w terminie 60 dni od dnia złożenia wniosku o przyznanie pomocy finansowej. Etap Ia: - złożenie przez grupę producentów rolnych wniosku o wyprzedzające finansowanie w ciągu 30 dni od dnia, w którym decyzja w sprawie przyznania pomocy stała się ostateczna. Dyrektor Oddziału Regionalnego ARiMR, informuje grupę w formie pisemnej w terminie 30 dni od dnia złożenie wniosku o wyprzedzające finansowanie, o terminie podpisania umowy albo o przyczynach odmowy udzielenia środków na wyprzedzające finansowanie. Etap II: - złożenie przez grupę producentów rolnych wniosku o płatność w ciągu 30 dni po zakończeniu danego roku działalności (tj. 12 miesięcy od dnia wydania decyzji o wpisaniu grupy do rejestru przez właściwego marszałka województwa). Dyrektor Oddziału Regionalnego ARiMR, właściwy ze względu na siedzibę grupy, przyznaje środki finansowe w drodze decyzji administracyjnej, w terminie 90 dni od dnia złożenia wniosku o płatność. W okresie objętym wsparciem grupa może złożyć 5 wniosków o płatność. Ocena kontekstu prawno-organizacyjnego przez Grupy Producentów Rolnych Rozwiązania systemowe, w postaci obowiązujących procedur, były przedmiotem analizy w ramach niniejszego badania. Zdecydowana większość przedstawicieli GPR (prawie 80%) dobrze oceniła procedury ubiegania się o środki w ramach Działania 142 PROW Tylko dla co piątego respondenta badania ilościowego procedura ta była tylko częściowo zrozumiała. Jako najmniej jasne określone zostały etapy składania wniosku o przyznanie pomocy oraz złożenie przez GPR pierwszego wniosku o płatność po rejestracji grupy (odpowiednio 10,1% i 11,% respondentów). 7 Największe wątpliwości respondentów badania budziła rozbudowana dokumentacja w powiązaniu z pracochłonnością przygotowania dokumentów (13 wskazań), interpretacja przepisów oraz zmiany w tym zakresie (11 wskazań), brak szczegółowej informacji na co można wydać środki (10 wskazań), niejasna dokumentacja (9 wskazań) oraz zbyt długi czas oczekiwania na rozpatrzenie wniosku (8 wskazań). Natomiast warto w tym miejscu zauważyć, że ponad połowa GPR korzystała w momencie ubiegania się o środki z pomocy instytucji lub podmiotów zewnętrznych. Najczęściej były to firmy doradcze (ponad 20%), prawnicy i kancelarie prawne (18%), ośrodki doradztwa rolniczego (11%) lub inne podmioty. 7 Pytanie jakie zadano respondentom brzmiało: Jak oceniają Państwo procedurę ubiegania się o środki w ramach Działania 142 PROW? i dotyczyło osobno etapu: 1) złożenia wniosku o przyznanie pomocy, 2) etapu ubiegania się o wyprzedzające finansowanie (zaliczkę), 3) etapu złożenia przez grupę producentów rolnych pierwszego wniosku o płatność.

23 STRONA 23 Wykres 6. Pomoc przy ubieganiu się o pomoc w ramach Działania 142 PROW (dane w %) Czy ubiegając się o pomoc w ramach Działania 142 PROW korzystali Państwo z pomocy zewnętrznej? Tak, z pomocy zewnętrznej firmy doradczej 20,4 Tak, z pomocy prawnika/kancelarii prawnej Tak, z pomocy regionalnego ośrodka doradztwa rolniczego Tak, z pomocy pracownika regionalnego oddziału ARiMR Tak, z pomocy innego podmiotu Nie, samodzielnie przechodziliśmy wszystkie procedury 11,2 18,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI. 6,7 8,0 47, Dla beneficjentów Działania 142 PROW nie stanowiły problemu zasady przyznawania pomocy finansowej w postaci ryczałtu od wielkości przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów. Ponad 95% respondentów uznała te zasady za zrozumiałe. Wykres 7. Ocena zasad przyznawania pomocy finansowej w ramach Działania 142 PROW (dane w %) Czy zasada przyznawania pomocy finansowej stanowiącej ryczałt procentowy od wielkości przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów w poszczególnych latach jest zrozumiała? Zdecydowanie zrozumiała 76,4 Raczej zrozumiała 22,3 Raczej niezrozumiała Zdecydowanie niezrozumiała Nie wiem/trudno powiedzieć,8,2, Źródło: opracowanie własne na podstawie badania CAWI/CATI. Podsumowując, zdecydowana większość przedstawicieli GPR (prawie 80%) dobrze oceniła procedury ubiegania się o środki w ramach Działania 142 PROW Tylko dla co piątego respondenta badania ilościowego procedura ta była tylko częściowo zrozumiała. Jednocześnie co druga grupa korzystała przy zakładaniu z pomocy podmiotów zewnętrznych (firmy doradcze, prawnicy, ośrodki doradztwa rolniczego, itd.). Największe wątpliwości respondentów badania budziła rozbudowana dokumentacja w powiązaniu z pracochłonnością przygotowania dokumentów (13 wskazań), interpretacja przepisów oraz zmiany w tym zakresie (11 wskazań), brak szczegółowej informacji na co można wydać środki (10 wskazań), niejasna dokumentacja (9 wskazań) oraz zbyt długi czas

24 oczekiwania na rozpatrzenie wniosku (8 wskazań). Natomiast zrozumiałe były zasady dotyczące przyznawania pomocy finansowej (w postaci ryczałtu od wielkości przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów lub grup produktów). STRONA 24

25 STRONA IDENTYFIKACJA I OPIS EFEKTÓW INTERWENCJI Wymierne efekty wsparcia Jakie są wymierne efekty wsparcia? W szczególności w jakim stopniu realizacja działania wpłynęła na: a. Poprawę organizacji sektora pierwotnej produkcji rolnej? b. Dostosowanie produkcji prowadzonej przez członków grup do wymogów rynkowych (w szczególności pod kątem wielkości partii surowca, jakości produktów)? c. Wspólne wprowadzanie produktów do obrotu: przygotowanie do sprzedaży, centralizacja sprzedaży, dostarczanie do odbiorców hurtowych, rozwój nowych kanałów zbytu? d. Tworzenie wspólnych zasad dotyczących informacji o produktach? Wyniki badań przeprowadzonych wśród członków zarządu GPR wskazują, że środki pozyskane w ramach działania 142 PROW przyczyniły się w największym stopniu do poprawy organizacji produkcji (59,4% wskazań) oraz dostosowania ich oferty do wymogów rynkowych w zakresie jakości produktów (54,3% wskazań) oraz wielkości partii dostarczanego surowca (42,9% wskazań). Ponadto wśród istotnych efektów otrzymanego wsparcia członkowie zarządu wskazali kilka związanych z usprawnieniami w zakresie ich działalności handlowej - prawie 42% badanych podkreśliło, że środki otrzymane w ramach Działania 142 pozwoliły na wspólne dostarczanie produktów do odbiorców hurtowych, a w przypadku 39% ankietowanych przyczyniły się do centralizacji sprzedaży. Oprócz tego po około 24% spośród badanych członków zarządu wśród korzyści wymieniło zdobycie nowych rynków zbytu oraz przygotowanie produktów do obrotu. Należy również podkreślić, że w przypadku około 1/3 ankietowanych dzięki środkom uzyskanym w ramach Działania 142 PROW utworzono wspólne zasady dotyczące informacji o produktach. Działania w tym zakresie polegały głównie na standaryzacji opisu produktów w relacji do wymagań partnerów rynkowych, poprawie procesu wymiany informacji pomiędzy członkami grupy oraz procesu komunikacji grupy z otoczeniem. Było to możliwe dzięki finansowaniu szkoleń, zebrań, spotkań z odbiorcami, sprzętu komputerowego ułatwiającego komunikację internetową, opracowania materiałów informacyjnych i promocyjnych.

26 STRONA 26 Wykres 8. Efekty korzystania ze wsparcia finansowego w ramach Działania 142 PROW (dane w %) Poprawy organizacji produkcji Dostosowania jakości produktów do wymogów rynkowych 54,3 59,4 Dostosowania wielkości partii surowca do wymogów rynkowych Wspólnego dostarczania do odbiorców hurtowych Centralizacji sprzedaży Utworzenia wspólnych zasad dotyczących informacji o produktach Zdobycia nowych rynków zbytu Przygotowania produktów do obrotu 42,9 41,9 39,2 32,8 24,0 23,6 Rozwoju nowych kanałów zbytu - regionalnego 8,4 Rozwoju nowych kanałów zbytu - krajowego 16,2 Rozwoju nowych kanałów zbytu - europejskiego Rozwoju nowych kanałów zbytu - międzynarodowego 2,3 0,4 Inne 21, Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród przedstawicieli zarządu GPR, N=475; pytanie wielokrotnego wyboru, nie sumuje się do 100%. Przeprowadzone wśród członków zarządu GPR badania pozwoliły na identyfikację sposobów osiągania poszczególnych efektów wsparcia. Według ankietowanych: 1. poprawa organizacji produkcji została uzyskana przede wszystkim dzięki wspólnym inwestycjom w majątek trwały (12,2%), poprawie jakości, wydajności i modernizacje (9,3%) oraz poprawie pozycji negocjacyjnej względem dostawców (7,2%); 2. dostosowanie wielkości partii surowca do wymogów rynkowych było możliwe dzięki uzyskaniu jednolitych partii towaru (9,7%), oferowaniu większych partii towaru (7,4%) oraz poprawie jakości (6,7%); 3. dostosowanie jakości produktów do wymogów rynkowych nastąpiło dzięki poprawie jakości (24,4%), ujednoliceniu produkcji (10,1%) oraz wspólnym inwestycjom w środki trwałe (5,7%); 4. do przygotowania produktów do obrotu przyczyniły się takie działania, jak: poprawa jakości (5,7%), wspólna realizacja procesów czyszczenia i dosuszania (3,6%) oraz wspólnej/większej sprzedaży (3,4%); 5. centralizacja sprzedaży została uzyskana poprzez wspólną organizację sprzedaży (11,6%), pozyskanie dużych odbiorców (6,3%) oraz sprzedaż do jednego odbiorcy i inwestycje we wspólne magazyny (po 4,6%); 6. wspólne dostarczanie do odbiorców hurtowych było możliwe dzięki wspólnej organizacji transportu i sprzedaży (13,5%), podpisaniu umów z większymi odbiorcami (10,9%) oraz wspólnej organizacji skupu (4,6%) ; 7. do rozwoju nowych kanałów zbytu przyczyniły się takie działania, jak: pozyskanie nowych odbiorców (11,4%), oferowanie większych partii jednolitego produktu (2,3%) oraz prowadzenie wspólnych działań marketingowych i obsługi grupy (1,9%);

27 STRONA do utworzenia wspólnych zasad dotyczących informacji o produktach przyczyniły się wymiana informacji i doświadczeń (4,8%), spotkania członków grup (3,6%), szkolenia (3,4%) oraz bazy danych, system komunikacji i strona internetowa (3,4%). Z kolei badania przeprowadzone wśród członków GPR wykazały, że za główną zaletę korzystania ze wsparcia w ramach działania 142 PROW uznali oni poprawę kondycji finansowej prowadzonych przez nich gospodarstw. Na ten efekt wskazało aż 58% członków grup otrzymujących wsparcie oraz 55% członków grup, które już z niego nie korzystają. Ponadto wśród wymiernych efektów członkowie badanych GPR wymieniają obniżenie kosztów produkcji (30% wskazań wśród członków grup wspieranych i 41% spośród niewspieranych) oraz dostosowanie produkcji do wymogów rynkowych (odpowiednio 41 i 26%). Wykres 9. Zalety (wymierne efekty) dotychczasowego uczestnictwa w grupie producentów rolnych z punktu widzenia członków GPR (dane w %) Wspierani Niewspierani Poprawa kondycji finansowej gospodarstwa Dostosowanie produkcji do wymogów rynkowych (jakość i/lub Obniżenie kosztów produkcji Zdobycie nowych rynków zbytu (nowych odbiorców) Poprawa organizacji pierwotnej produkcji Poszerzenie wiedzy na temat produkcji rolnej Zwiększenie skali produkcji Zastosowanie nowych technologii produkcji rolnej Centralizacja sprzedaży Dostarczanie do odbiorców hurtowych Wspólne, z innymi producentami, przygotowanie produktów do Inne 41, , , , , , ,3 12 8,7 10 7,3 10 6,0 14 8,7 8 58, Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród członków grup wspieranych (N=300) oraz niewspieranych (N=100); pytanie wielokrotnego wyboru, nie sumuje się do 100%. Analiza case study, przeprowadzona wśród grup otrzymujących wsparcie, pozwoliła na bardziej szczegółową identyfikację wymiernych efektów dofinansowania. Członkowie grup wspieranych podkreślają, że to wspólna sprzedaż produktów, wspólne zakupy oraz wspólne inwestycje są głównym i podstawowym efektem funkcjonowania grupy. Największą korzyścią funkcjonowania jest możliwość negocjowania warunków transakcyjnych i stworzenie możliwości podejmowania wspólnych przedsięwzięć oraz wspólne prowadzenie działalności produkcyjno-handlowej (cyt. jedną z kluczowych korzyści było prowadzenie działalności na rynku jako grupa ). Potwierdzają to badania panelowe przeprowadzone wśród ekspertów. Uważają oni, że w zakresie poprawy organizacji sektora pierwotnej produkcji rolnej nastąpił wzrost skali produkcji oraz sprzedaży grup producentów. Efektem jest również zmniejszenie rozproszenia producentów rolnych, a więc lepsza organizacja rynku produktów rolnych. Efektem wsparcia wymienianym w analizie case study jest także zyskanie zaufania kontrahentów zarówno po stronie odbiorców, jak i dostawców. Grupy postrzegane są jako wiarygodni partnerzy, którzy wywiązują się ze swoich zobowiązań, a partnerzy biznesowi wysoko oceniają współpracę z

28 STRONA 28 nimi. Dużą korzyścią jest w związku z tym większe bezpieczeństwo dla członków grupy, wynikające przede wszystkim z zapewnionego zbytu dla produktów oraz pewności uzyskania środków finansowych za sprzedaż. W opinii przedstawicieli wspieranych grup, działalność w GPR pozytywnie wpływa na poziom wiedzy rolników na temat nowoczesnych metod produkcji, m.in. poprzez organizację szkoleń bądź uczestnictwo członków w seminariach organizowanych przez dostawców. Ponadto regularne zebrania członków grupy pozwalają dzielić się nowinkami, które szybciej trafiają do gospodarstw i są wdrażane w produkcji. Ponadto wnioski z analizy case study wskazują, że działalność w GPR pozwoliła na lepszą komunikację między członkami grupy oraz poprawę relacji między nimi. W przeprowadzonych wywiadach, rolnicy postrzegali swoją grupę jako pewien trwały dorobek, który będzie dalej istniał i funkcjonował także po ustaniu wsparcia z działania 142 PROW. GPR pozwala również na poczucie wspólnoty, w grupie funkcjonuje się łatwiej. Działalność w grupie doprowadziła do integracji członków i lepszego przepływu wiedzy i wymiany doświadczeń w grupie. Analiza case study wykazała także, że wsparcie ze środków działania 142 PROW pozwoliło na uzyskiwanie dobrej jakości jednolitego towaru do sprzedaży. Jednakże w przypadku wielu z badanych grup nie nastąpiły istotne zmiany w zakresie dostosowania produkcji do wymogów rynkowych. Część ankietowanych twierdziła, że jakość wytwarzanych w ich grupie wyrobów była już na odpowiednim poziomie przed utworzeniem grupy. Ponadto część z badanych wskazywała, że kwestie jakościowe regulowane są przez przepisy prawne i to one w największym stopniu ukształtowały istniejący poziom jakości. Takiego zdania są również eksperci, według których na dostosowanie produkcji do wymogów rynkowych wpływ miały nie tyle działania podejmowane przez GPR, ale wymogi zewnętrzne, zwłaszcza w zakresie jakości. Według członków grup wspieranych dzięki działalności w grupie polepszyła się organizacja funkcjonowania gospodarstw w obrębie grupy. Możliwa jest np. sprzedaż towarów w optymalnych terminach, co poprawia efektywność ekonomiczną transakcji. Oprócz tego rolnicy otrzymują bezpośrednio pieniądze po sprzedaży towarów wcześniej niż ustalony w umowach termin zapłaty. Dzięki temu poprawiła się płynność finansowa gospodarstw, członkowie grupy zyskali większe bezpieczeństwo transakcji sprzedaży. Ponadto zmniejszyło się ryzyko handlowe podmiotów funkcjonujących w grupie (pewność uzyskania płatności) a tym samym poprawiła się także ocena poziomu korzyści z funkcjonowania w GPR i zaufanie do zarządu grupy oraz partnerów rynkowych. Ponadto członkowie grup wspieranych zwracają uwagę, że wsparcie pozwala im na zachowanie płynności i stabilności finansowej grupy. Udaje się dzięki temu przyspieszyć wiele z działań, poprzez doraźne wypłaty. Dla porównania, badania przeprowadzone metodą benchmarkingu wśród grup nieotrzymujących wsparcia finansowego, pozwoliły na wskazanie wymiernych efektów działania we wspieranych grupach producentów rolnych. Są to przede wszystkim: większe możliwości produkcyjne i sprzedażowe; ułatwienia dotyczące pozyskania i zbytu towarów; lepsza pozycja negocjacyjna; podniesienie jakości produkcji i oferty; większe możliwości w zakresie inwestycji i rozwoju; zmniejszenie rozdrobnienia produkcji rolnej; obniżenie kosztów produkcji; wzrost dochodowości, m.in. poprzez możliwość decyzji odnośnie terminu sprzedaży (np. poprzez wybudowanie magazynu); postrzeganie grupy jako korzystniejszego partnera przez przetwórców oraz dostawców produktów i usług, m.in. poprzez możliwość wystawiania faktur; większy przepływ informacji regularne spotkania.

29 STRONA 29 Część z wyżej wymienionych korzyści działania w GPR jest postrzegana przez grupy otrzymujące dofinansowanie jako efekty wsparcia. Oznacza to, że uzyskane środki z działania 142 PROW pozwoliły na dodatkowe wzmocnienie korzyści wynikających z funkcjonowania w grupie. Wśród badanych GPR najwięcej było takich, w których przychody w 2013 roku przekraczały 6 mln zł nieco ponad ¼ wskazań. Druga co do liczebności grupa 21,5% - osiągała obrót w granicach od 2 do 4 mln zł. Należy również podkreślić, że aż 1/5 badanych odmówiła odpowiedzi na pytanie dotyczące przedziału przychodu bądź też zadeklarowała ich brak. Wykres 10. Roczna wartość przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów/grup produktów wytworzonych w gospodarstwach rolnych członków GPR w 2013 roku (dane w %) Do 2 mln 17,3 Powyżej 2 mln do 4 mln 21,5 Powyżej 4 mln do 6 mln 15,8 Powyżej 6 mln Brak przychodów lub odmowa odpowiedzi 20,4 25, Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród przedstawicieli zarządu GPR, N=475. Ponad 58% ankietowanych członków zarządu GPR zadeklarowało, że na przestrzeni ostatnich kilku lat przychody ich GPR wykazywały tendencję wzrostową, w tym 9,5% podkreśliło, iż był to zdecydowany wzrost. Jedynie w przypadku 5,3% badanych grup obrót malał, przy czym jego zdecydowany spadek nastąpił jedynie u 0,6% ankietowanych. Stosunkowo duży odsetek grup 36,6% - nie był w stanie jednoznacznie określić kierunku zmian wartości przychodów, gdyż odnotowano jej wahania w ciągu ostatnich kilku lat. Wykres 11. Tendencja zmian wartości przychodów netto grupy ze sprzedaży produktów/grup produktów, wytworzonych w gospodarstwach rolnych członków GPR na przestrzeni ostatnich lat (dane w %) Wartość zdecydowanie rosła 9,5 Wartość rosła 48,6 Wartość malała 4,7 Wartość zdecydowanie malała,6 Wartość była zmienna 36, Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród przedstawicieli zarządu GPR, N=475. Przewidywania członków zarządu badanych GPR co do wartości przychodów w 2014 roku są nieco mniej optymistyczne w porównaniu do tendencji w ostatnich latach. Prawie 44% ankietowanych

30 STRONA 30 prognozuje wzrost obrotów, przy czym aż 35% deklaruje, że będzie on nieznaczny. Prawie 1/4 badanych uważa, że ich przychody w 2014 roku nie zmienią się w porównaniu do 2013 roku, natomiast nieco ponad 1/5 przewiduje ich spadek (w tym 13,3% - jedynie nieznaczny). Wykres 12. Przewidywania członków zarządu GPR co do wzrostu wartości przychodów netto grupy w 2014 roku w odniesieniu do 2013 roku (dane w %) Tak, zdecydowany wzrost 8,8 Tak, ale nieznaczny wzrost 34,9 Utrzymanie wartości na tym samym poziomie 24,0 Nie, wartość znacznie spadnie względem 2013 r. Nie, wartość spadnie, ale nieznacznie Nie wiem/trudno powiedzieć 8,4 13,3 10, Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród przedstawicieli zarządu GPR, N=475. Z kolei badania przeprowadzone wśród członków GPR wykazały, że wartość uzyskiwanych przychodów od momentu utworzenia GPR wzrosła w przypadku prawie 70% badanych otrzymujących wsparcie w ramach działania 142 PROW oraz w przypadku 63% ankietowanych niekorzystających już ze wsparcia, w tym znaczny wzrost obrotów odnotowało odpowiednio 19 i 15% ankietowanych. Spadek przychodów zadeklarowało jedynie 6,3% członków GPR oraz 8% członków grup niewspieranych. W przypadku 17,7% członków GPR otrzymujących wsparcie przychody pozostały bez zmian, natomiast wśród członków grup nie korzystających ze wsparcia było to odpowiednio 16%. Wykres 13. Zmiany średniorocznej wartości przychodów netto ze sprzedaży produktów rolnych w gospodarstwach członków grup producentów od początku członkostwa w GPR (dane w %) Wspierani Niewspierani Znacznie wzrosła Nieznacznie wzrosła Pozostała bez zmian Nieznacznie spadła Znacznie spadła Nie wiem/trudno powiedzieć Nie dotyczy (wstąpienie do grupy po okresie finansowania) 19, ,7 16 3,0 5 3,3 3 6, ,

31 STRONA 31 Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród członków grup wspieranych (N=300) oraz niewspieranych (N=100). Badania przeprowadzone wśród członków zarządu GPR wykazały, że wszystkie spodziewane efekty wsparcia zostały osiągnięte w przypadku 18,1% ankietowanych. Około 1/3 ankietowanych zadeklarowała częściowe uzyskanie zamierzonych efektów uzyskanych środków. Wśród efektów, które jeszcze nie zostały w pełni osiągnięte badani członkowie zarządów wymieniali wciąż niezrealizowane zapotrzebowanie w zakresie środków trwałych oraz jeszcze niesatysfakcjonujący poziom jakości. Tylko w przypadku 1,3% badanych GPR nie udało się osiągnąć spodziewanych efektów. Należy podkreślić, że aż 44,1% ankietowanych członków zarządu uważa okres istnienia GPR za zbyt krótki, aby można było oceniać uzyskane dzięki wsparciu efekty. Wykres 14. Stopień osiągnięcia spodziewanych efektów wsparcia (dane w %) Tak, wszystkie Tak, ale tylko częściowo, jakich nie udało się osiągnąć 18,1 33,3 Nie Grupa funkcjonuje zbyt krótko, aby wskazać jakiekolwiek efekty Nie wiem/trudno powiedzieć 1,3 3,2 44, Źródło: Opracowanie własne na podstawie ankiety CATI wśród przedstawicieli zarządu GPR, N=475. Reasumując, Działanie 142 PROW w swych ogólnych założeniach jest dostosowane do potrzeb rolników w kontekście niezbędnej integracji poziomej. Stosowane zasady wsparcia uznane zostały za prawidłowe przez wszystkich respondentów, a uzależnienie wysokości pomocy od wartości sprzedaży także za jasne kryterium skali wsparcia. Badani zwracali uwagę na istotność tego instrumentu w tworzeniu i rozwoju grup producentów rolnych. Za główną korzyść płynącą z uczestnictwa w GPR respondenci uznawali możliwość uzyskania wsparcia finansowego, które stanowiło pewnego rodzaju premię do produkcji rolniczej i podstawowy czynnik zrzeszenia się w GPR. Wsparcie udzielone GPR w ramach wymienionego powyżej działania przyniosło znaczące i wymierne efekty w zakresie: poprawy organizacji produkcji, dostosowania oferty GPR do wymogów rynkowych w zakresie jakości produktów oraz wielkości partii dostarczanego surowca, wspólnego dostarczania produktów do odbiorców oraz tworzenia wspólnych zasad dotyczących informacji o produktach. Zidentyfikowano istotny, pozytywny wpływ środków z Działania 142 w szczególności w zakresie poprawy organizacji produkcji (wzrost skali produkcji oraz sprzedaży GPR i lepsza organizacja rynku surowców rolniczych), dostosowania oferty do wymogów rynkowych w zakresie jakości produktów (dobrej jakość jednolitego produktu do sprzedaży) oraz wielkości partii dostarczanych na rynek produktów (konsolidacja sprzedaży i ujednolicenie technologii produkcji). Ponadto za wymierne efekty wsparcia należy uznać m.in. poprawę organizacji funkcjonowania GPR, finansowe bezpieczeństwo realizowanych kontraktów sprzedaży oraz większą płynność i stabilność finansową. Należy podkreślić, że wspólna sprzedaż produktów, wspólne zakupy oraz wspólne inwestycje stanowią zdaniem badanych kluczowe i fundamentalne warunki osiągania wymiernych efektów

32 funkcjonowania GPR. Prawie w 3 na 5 GRP deklaruje sukcesywne zwiększanie przychodów, a poprawę w tym zakresie GRP upatrują w inwestycjach materialnych oraz w dalszej poprawie jakości produkcji. Większość GRP wdraża lub planuje wdrażać programy inwestycyjne. Głównym problemem na etapie wdrażania programów inwestycyjnych jest brak odpowiednich środków finansowych. Taki sam powód podawali respondenci jako przyczynę braku wdrożenia do tej pory pozostałych działań mających istotne znaczenie dla funkcjonowania GRP. STRONA 32

33 STRONA Wpływ działania 142 PROW na rozwój regionalny Jaki jest wpływ interwencji z Działania 142 na rozwój regionalny? Rozdział ma na celu ukazanie roli wsparcia finansowego w ramach działania 142 PROW dla rozwoju obszarów wiejskich. W tym celu dokonano zestawienia danych dotyczących działalności grup producentów i danych statystycznych obrazujących rozwój regionalny oraz stan rozwoju obszarów wiejskich. Posłużono się przykładem województwa wielkopolskiego, również w podziale na powiaty Znaczenie działania 142 w regionach Analizę roli działania 142 w kontekście rozwoju regionalnego należy rozpocząć od stwierdzenia, iż strumień finansowania z tegoż działania był niewielki. Można to ukazać przy pomocy odniesienia do regionalnego PKB. Rząd wielkości dofinansowania determinuje natomiast oczekiwania co do skali zaistniałych efektów. Jak pokazano w Tabeli 1. (kolumna 3.) środki Działania 142 stanowiły niecały jeden procent regionalnego PKB w regionach. Relatywnie największe było ono w województwie opolskim (0,02%), natomiast najmniejsze w małopolskim (0,0002%). Efekty tego działania będą więc niewielkie, a wręcz nikłe w niektórych województwach. Istotne jest również porównanie wielkości wsparcia z poziomem zamożności danego regionu, co determinuje poziom efektów wydatkowania. Co naturalne, ta sama kwota środków będzie znaczyła więcej dla województwa biednego niż dla tego zamożnego. Stąd też pokazano nie tylko udział środków działania 142 w regionalnym PKB, ale również lokatę regionu według PKB na mieszkańca, udział regionu w krajowym PKB oraz partycypację regionu w absorpcji finansowania z Działania 142. Pozwala to zbadać, na ile środki działania są proporcjonalne do siły ekonomicznej i zamożności województw 8. Tabela 1. Środki Działania 142 w relacji do PKB według województw Województwo PKB średnie z lat (mln zł) Płatności zrealizowane ogółem (działanie 142) Działanie 142 jako % PKB Lokata wg PKB na mieszkańca Udział w PKB (A) Udział w działanie 142 (B) Proporcja B/A dolnośląskie ,40 57,47 0, ,3 12,7 1,5 kujawskopomorskie ,80 44,70 0, ,6 9,9 2,1 lubelskie ,80 6,43 0, ,9 1,4 0,4 lubuskie ,00 35,82 0, ,3 7,9 3,5 łódzkie ,40 10,54 0, ,1 2,3 0,4 małopolskie ,80 1,34 0, ,4 0,3 0,0 mazowieckie ,80 15,14 0, ,0 3,3 0,2 opolskie ,00 45,84 0, ,2 10,1 4,6 podkarpackie ,20 9,41 0, ,7 2,1 0,6 podlaskie ,00 18,68 0, ,3 4,1 1,8 pomorskie ,80 20,53 0, ,6 4,5 0,8 śląskie ,80 15,19 0, ,0 3,4 0,3 świętokrzyskie ,60 5,21 0, ,6 1,1 0,4 warmińsko ,40 33,39 0, ,8 7,4 2,7 8 Por. Zawalińska K., Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2009.

34 STRONA 34 mazurskie wielkopolskie ,80 101,20 0, ,3 22,3 2,4 Zachodnio ,60 32,33 0, ,9 7,1 1,8 pomorskie SUMA ,20 453,22 100,00 100,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, danych przekazanych przez Zamawiającego oraz Zawalińska K., Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa Województwami, które odnotowały większą wartość funduszy Działania 142 w stosunku do swojej zamożności i siły ekonomicznej są (wartość powyżej 1 w kolumnie 7.): opolskie (4,6), lubuskie (3,5), warmińsko-mazurskie (2,7), wielkopolskie (2,4), kujawsko-pomorskie (2,1), zachodniopomorskie (1,8), podlaskie (1,8), dolnośląskie (1,5). Poza województwami mniej zamożnymi w zestawieniu pojawiają się również te bogate, jak wielkopolskie i dolnośląskie, którym udało się pozyskać dużą kwotę środków (łącznie ok. 35% wsparcia krajowego z działania 142). Środki z Działania 142 proporcjonalne do swojej zamożności otrzymało województwo pomorskie stosunek 0,8 jest bliski 1. Pozostałe regiony pozyskały mniej środków niż wynikać to by mogło z ich siły ekonomicznej. Teoretycznie województwa biedniejsze powinny absorbować większe środki, aby przynosiło to efekty w postaci wyrównywania poziomu rozwoju. Jednakże, jak ukazano, w przypadku Działania 142 tak się nie działo. Wydaje się, że wiele zależało od aktywności grup producentów w danym regionie. Należy zauważyć, że działanie na rzecz skupiania się producentów rolnych miało w założeniu bezpośrednie oddziaływanie o charakterze jakościowym, a co za tym idzie rezultaty są trudno mierzalne i mało widoczne w zmianach ogólnych wskaźników. Problemem polskiego rolnictwa jest bardzo duże rozdrobnienie gospodarstw, co wiąże się z niskim poziomem unowocześnienia produkcji. Tworzenie grup producentów rolnych ma stanowić co najmniej częściowe rozwiązanie tych bolączek. Pozycja grupy producentów rolnych jest zdecydowanie lepsza niż pojedynczego, drobnego gospodarstwa, co daje dostęp do szerszych rynków zbytu, umożliwia inwestycje, prowadząc końcowo do wyższych zysków. Należy zwrócić uwagę, że możliwości wzrostu cen produktów rolnych i żywnościowych są ograniczone, tak więc konieczny jest wzrost wydajności pracy. Może się on dokonać poprzez koncentrację i zwiększanie udziału w rynku. 9 Działanie 142 pozwala także przezwyciężyć wiele barier ograniczających dotychczasową skalę współpracy gospodarstw, w tym przede wszystkim bariery społeczne i psychologiczne. 10 Niemniej oparcie się na konkretnym przykładzie pozwala na unaocznienie kontekstu i znaczenia Działania 142. Do dalszych analiz wybrano województwo wielkopolskie, jako że na jego terenie funkcjonuje najwięcej grup producentów korzystających z funduszy działania 142 aż 381 (Wykres 16). Jest to najwyższy wynik spośród wszystkim regionów; w następnym w kolejności województwie dolnośląskim zarejestrowanych jest 118 grup otrzymujących wsparcie. Obrót wszystkich wspieranych grup producentów wyniósł na koniec 2013 r. 15 mld 526 mln zł, natomiast wartość netto produkcji sprzedanej sięgnęła 14 mld 818 mln zł Baran E., Grzebyk B., Grupy producentów na Podkarpaciu podmiotem w pozyskiwaniu funduszy europejskich, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Rolnictwo LXXXVII Nr 540, Majewska M., Klibisz K., Wybrane bariery rozwoju grup producentów rolnych w Polsce. 11 Sprawozdanie z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata za 2013 r.

35 STRONA 35 świętokrzyskie małopolskie śląskie lubelskie łódzkie podkarpackie podlaskie zachodniopomorskie lubuskie pomorskie mazowieckie warmińsko-mazurskie opolskie kujawsko-pomorskie dolnośląskie wielkopolskie Wykres 15. Liczba grup producentów rolnych wspartych w ramach Działania 142 według województw Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego. W 2013 r. grunty gospodarstw rolnych Wielkopolski stanowiły 11,6% powierzchni będącej w użytkowaniu gospodarstw w kraju. Pod względem powierzchni użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej województwo wielkopolskie jest drugie w kraju (1 748,2 tys. ha), zaraz po województwie mazowieckim (1 901,9 tys. ha). Posiada największą w kraju powierzchnię zasiewów. W 2013 r. osiągnęło najwyższą wartość skupu produktów rolnych (18% wartości dla kraju) Znaczenie grup producentów rolnych korzystających ze wsparcia w ramach Działania 142 na przykładzie Wielkopolski W rejestrze grup producentów rolnych Wielkopolski pojawia się 479 zrzeszeń (stan na 3 września 2014 r.), przy czym od 2006 r. zostały z niego wykreślone 64 grupy. 13 Najwięcej grup zostało zarejestrowanych w 2013 r. (aż 181). Ze wsparcia z Działania 142 korzystało łącznie 381 grup co stanowi niemal 80% wszystkich grup producentów rolnych działających od 2001 r. w Wielkopolsce. GPR, otrzymujące wsparcie, liczą łącznie członków, tak więc średnio na jedną grupę przypada 14,6 uczestników. Ciekawy jest z pewnością wzrost liczby grup producentów rolnych w regionie (Wykres 17), co można spodziewać się, że w dużym stopniu było spowodowane dostępem do funduszy europejskich. Aczkolwiek skłaniało to rolników do pożądanego działania (skupiania się) i budowania świadomości w tym zakresie, o ile aktywność ta nie była pozorowana w celu uzyskania dotacji. Wzrost liczby grup - jak zauważono już wcześniej - widoczny jest nie tylko w badanym regionie, ale także w całym kraju. 12 Rolnictwo w 2013 r., GUS Departament Rolnictwa, Warszawa, 2014; Rolnictwo w województwie wielkopolskim w 2013 r., Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań, Rejestr grup producentów rolnych zarejestrowanych w województwie wielkopolskim na podstawie ustawy z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 88, poz. 983, z późn. zm.); dostępny na stronie internetowej

36 STRONA 36 Wykres 16. Liczba grup producentów rolnych w województwie wielkopolskim w latach wpisane wykreślone Źródło: opracowanie własne na podstawie Rejestru grup producentów rolnych w województwie wielkopolskim, Zdecydowanie najwięcej GPR, które zostały dofinansowane z działania 142 PROW , działało w obszarze klasyfikowanym jako świnie żywe, prosięta, warchlaki, mięso wieprzowe. Nieomal trzy razy mniej grup odnotowano w obszarze ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych. Tabela 2. Profil działalności GPR dofinansowanych w ramach Działania 142 w województwie wielkopolskim Przedmiot działalności Liczba grup świnie żywe, prosięta, warchlaki, mięso wieprzowe 163 ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych 52 mleko krowie 49 bydło żywe, mięso wołowe 29 ziarno zbóż 23 drób żywy, mięso lub jadalne podroby drobiowe - kurczaki 21 nasiona roślin oleistych 14 drób żywy, mięso lub jadalne podroby drobiowe - indyki 7 buraki cukrowe 6 ziemniaki 6 drób żywy, mięso lub jadalne podroby drobiowe - gęsi 2 jaja ptasie 2 króliki żywe, mięso lub jadalne podroby królicze 2 rośliny w plonie głównym uprawiane na cele energetyczne lub do wykorzystania technicznego 2 materiał siewny lub sadzeniaki 1 mleko owcze lub kozie 1 rośliny przeznaczone do produkcji zielarskiej lub farmaceutycznej 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego. Skalę działania grup producentów można zauważyć zestawiając liczbę członków grup z liczbą gospodarstw rolnych. Według stanu na dzień , w grupach producentów rolnych zrzeszonych jest gospodarstw, co stanowi zaledwie 4,6% spośród wszystkich gospodarstw (wg danych z 2013 r.) Należy jednak zwrócić uwagę na wielkość gospodarstw, bowiem grupy producentów rolnych miały sprzyjać tworzeniu większych podmiotów na rynku, dających lepszą pozycję konkurencyjną. Patrząc na dane o liczbie gospodarstw rolnych w latach zauważyć

37 STRONA 37 można, że zdecydowanie przeważały te dysponujące areałem do 20 ha (od 92% w 2009 r. do 85% w 2012 i 2013 r.). Tylko 2-3% ogółu gospodarstw posiadało powierzchnię większą niż 50 ha, a 1% większą niż 100 ha. Generalnie widoczny jest ogólny spadek liczby gospodarstw rolnych w regionie, przy czym nieznacznie rośnie liczbą gospodarstw powyżej 50 i 100 ha. Stąd też działanie dotyczące grup producentów rolnych jest bardzo istotne dla umocnienia pozycji niewielkich producentów w sytuacji znaczącego rozdrobnienia gospodarstw. Tabela 3. Gospodarstwa rolne w województwie wielkopolskim 14 Gospodarstwa rolne nowa definicja 15 SUMA ogółem indywidualne do 1 ha ogółem włącznie indywidualne do 20 ha ogółem indywidualne ha i ogółem więcej indywidualne ha i ogółem więcej indywidualne Źródło: BDL GUS. Łączne wsparcie (zrealizowane płatności) z działania 142 w latach , pozyskane przez wielkopolskie grupy producentów rolnych sięga ,84 zł, z czego z EFRROW pochodzi ,59 zł. Stanowi to niemal 16% całości wsparcia dla wszystkich grup w kraju. Jednakże na tle innych środków, które skierowane zostały na wsparcie obszarów wiejskich nie jest to znacząca kwota. Przykładowo, same dopłaty bezpośrednie w Wielkopolsce, w latach sięgnęły ponad 6,7 mld zł. 16 Natomiast zrealizowane płatności w PROW (poza Działaniem Grupy Producentów Rolnych) wyniosły ok. 4,8 mld zł Zgodnie z definicją gospodarstwa rolnego, dostosowaną do standardów unijnych i przemian zachodzących w polskim rolnictwie, za gospodarstwo rolne uważa się jednostkę wyodrębnioną pod względem technicznym i ekonomicznym, posiadającą odrębne kierownictwo (użytkownik lub zarządzający) i prowadzącą działalność rolniczą. Gospodarstwo indywidualne to gospodarstwo rolne użytkowane przez osobę fizyczną. Gospodarstwa indywidualne obejmują: 1) gospodarstwa o powierzchni 1 ha i więcej użytków rolnych; 2) gospodarstwa o powierzchni poniżej 1 ha użytków rolnych (w tym nieposiadające użytków rolnych) prowadzące działy specjalne produkcji rolnej lub produkcję o znaczącej (określonej odpowiednimi progami) skali: drzew owocowych, krzewów owocowych, szkółek sadowniczych i ozdobnych, warzyw i truskawek gruntowych, chmielu, tytoniu, kóz oraz dzikich zwierząt (np. dziki, sarny, daniele) utrzymywanych w gospodarstwie dla produkcji mięsa. 15 Dane nie są w pełni porównywalne z danymi dla lat poprzednich. Od 2010 r. dane o liczbie gospodarstw rolnych i powierzchni użytków rolnych nie obejmują gruntów posiadaczy użytków rolnych nieprowadzących działalności rolniczej oraz gruntów posiadaczy poniżej 1 ha użytków rolnych prowadzących działalność rolniczą o małej skali (poniżej określonych progów). 16 Płatności bezpośrednie - kampanie stan na dzień , 17 Stan na dzień ,

38 STRONA 38 Miliony Wykres 17. Zrealizowane wsparcie z Działania 142 w województwie wielkopolskim w latach (narastająco) Zrealizowane płatności ogółem Zrealizowane płatności EFRROW Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego. Znaczenie środków Działania 142 można również ocenić w zestawieniu z regionalnym PKB. Środki Działania 142 wyrażone jako % PKB (średnioroczne) stanowią 0,01%. Taki sam wynik uzyskano przy analogicznym zestawieniu płatności zrealizowanych w Działaniu Grupy Producentów Rolnych realizowanym w latach Jednocześnie Działanie 142 miało prawie najmniejsze znaczenie w skali kraju, jak i regionu spośród innych wspieranych w ramach SPO Rolnictwo i PROW Należy również pamiętać, że Wielkopolska należy do jednych z najbogatszych województw w kraju (czwarte miejsce jeśli chodzi o PKB na mieszkańca). Stąd też pozyskane środki z Działania 142 mają relatywnie mniejsze znaczenie niż te same kwoty miałyby dla województw biedniejszych. Warto również spojrzeć na dane dotyczące wartości dodanej brutto tworzonej w sekcji A. Mimo faktu, że w 2011 r. w porównaniu do danych z 2007 r., wartość dodana brutto wytwarzana w sekcji A wzrosła w ujęciu bezwzględnym, to jej udział w tworzeniu wartości brutto ogółem zmalał do 5,6% na rzecz innych sektorów. Mimo to, na tle Polski udział rolnictwa pozostaje wysoki, co świadczy o relatywnie dużym znaczeniu rolnictwa w gospodarce regionu. Tabela 4. Wartość dodana w sekcji A (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo) w województwie wielkopolskim Wskaźnik Jednostka Wartość dodana brutto w sekcji A mln zł województwo wielkopolskie % wartości dodanej brutto ogółem województwo wielkopolski % 6,4 5,2 5,3 5,5 5,6 % wartości dodanej brutto ogółem Polska % 4,2 3,7 3,6 3,7 4,0 Źródło: BDL GUS Grupy producentów rolnych w powiatach województwa wielkopolskiego Warto także rozpatrzyć rolę grup producentów na poziomie powiatów województwa wielkopolskiego. Poza powiatem tureckim, we wszystkich powiatach ziemskich działała choć jedna 18 Zawalińska K., Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2009.

39 STRONA 39 grupa dofinansowana z działania 142 (Mapa 4.). Najwięcej grup odnotowano w powiecie jarocińskim (36), leszczyńskim (32), kościańskim (27), czarnkowsko-trzcianeckim (27), gostyńskim (26), m. Poznań (25), rawickim (22), poznańskim (21), krotoszyńskim (21). Najwyższą aktywność rolników w zrzeszeniu i pozyskiwaniu środków zauważyć można więc w południowej i centralnej części regionu. Mapa 4. Liczba grup producentów rolnych wspartych z działania 142 w powiatach województwa wielkopolskiego Mapa 5.Zrealizowane płatności (ogółem) z działania 142 w latach (w zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego. Co ciekawe, spośród wymienionych powyżej 9 powiatów z największą liczbą dofinansowanych grup, tylko w trzech zrealizowane płatności ogółem przekroczyły 8 mln zł (Mapa 5.). Należy więc w tych przypadkach wskazać potencjalnie największe korzyści z działania 142. Warto to natomiast zestawić z danymi dotyczącymi struktury użytkowania gruntów i zatrudnienia w sektorze rolnictwa (sekcja A według PKD 2007). Porównując powyższe dane ze strukturą użytkowania gruntów rolnych w powiatach (według udziału użytków rolnych) oraz z udziałem pracujących w sekcji A (PKD 2007) to w przypadku powiatów kościańskiego i rawickiego, które otrzymały najwyższą wartość płatności w ramach działania 142, udział powierzchni użytków rolnych w całkowitej powierzchni jest najwyższy w regionie. Powiaty te cechuje jednocześnie przeciętne zatrudnienie w rolnictwie (26-35%). Istnieją powiaty np. słupecki, kolski, w których pomimo znaczącego udziału użytków rolnych (66-75%) oraz dużego zatrudnienia w rolnictwie (36-50%) udało się pozyskać relatywnie najmniej środków z działania 142 spośród wszystkich powiatów (mniej niż 1,3 mln zł). Tak więc nie można powiedzieć, że wsparcie z działania 142 trafiało tylko do obszarów, w których rolnictwo ma duże znaczenie.

40 STRONA 40 Mapa 6. Udział powierzchni użytków rolnych w całkowitej powierzchni jednostki w 2010 r. (w %) Mapa 7. Udział pracujących w rolnictwie, łowieckie i rybactwie w 2012 r. w powiatach województwa wielkopolskiego (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Zestawienie płatności uzyskanych na 1 członka GPR w poszczególnych powiatach ukazuje, iż relatywnie najwyższe kwoty pozyskał jeden uczestnik z miasta Poznań. W tym przypadku dość duża wartość wsparcia (5,9 mln zł) dzielona jest tylko na 28 członków. Powiat rawicki, który otrzymał najwyższą bezwzględną kwotę z działania w latach , a w którym skorzystało z niego 326 producentów, zanotował kwotę płatności na poziomie ok. 32,5 tys. zł. Wskazuje to na zróżnicowanie efektów działania na poziomie samych grup, bowiem widać znaczące zróżnicowanie kwoty na 1 członka. Uwzględniając natomiast udział producentów rolnych wspartych z działania 142 w latach w ogóle gospodarstw rolnych w poszczególnych powiatach, najwięcej odbiorców zyskano dla powiatu jarocińskiego (15,95%). Jednakże większość powiatów (25 z 35) nie uzyskało udziału większego niż 5%. Oznacza to, że w skali większości powiatów ze środkami z działania 142 zetknęło się niewielu producentów rolnych. Tabela 5. Członkowie grup producentów wspartych z działania 142 w powiatach województwa wielkopolskiego Powiat liczba gospodarstw rolnych w 2010 r. liczba członków GPR (działanie 142) Płatności zrealizowane ogółem w latach (działanie 142) (zł) Płatności zrealizowane na 1 członka (zł) jarociński , ,24 15,95 kaliski , ,86 0,74 kępiński , ,43 1,18 krotoszyński , ,64 12,16 ostrowski , ,64 2,05 ostrzeszowski , ,45 2,36 pleszewski , ,12 9,30 Kalisz ,00 0,48 gnieźnieński , ,13 1,57 kolski , ,59 0,11 koniński , ,63 0,42 słupecki , ,49 1,97 udział członków GPR w ogóle gosp. Rolnych (%)