ZNACZENIE PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W PRZESTRZENI POLSKI DLA ROZWOJU GOSPODARCZEGO

Transkrypt

1 ZNACZENIE PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W PRZESTRZENI POLSKI DLA ROZWOJU GOSPODARCZEGO Przemysław Śleszyński Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN RZADOWA RADA LUDNOŚCIOWA Posiedzenie Plenarne Rządowej Rady Ludnościowej Warszawa, 17 grudnia 2009 roku

2 JAKIE SĄ ZWIĄZKI WZROSTU LUDNOŚCIOWEGO Z ROZWOJEM SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM? POPULACJONIZM OPTYMALIZM MALTUZJANIZM Jean Bodin (XVI w.): Ludność jest źródłem siły i bogactwa państwa Thomas Maltus (1792): Ludność rośnie w postępie geometrycznym, a środki do życia w arytmetycznym (prawo ludności) Raport Rzymski (1972): Zbliża się katastrofa ludzkości, gdyż niedługo zabraknie zasobów naturalnych dla rosnącej szybko populacji slajd 2 z 40

3 CELE przedstawienie głównych problemów rozwoju ludnościowego Polski w ujęciu przestrzennym pokazanie, w jaki sposób przemieszczenia i zmiany koncentracji ludności mogą wpływać na regionalne uwarunkowania i zróżnicowania rozwoju gospodarczego jak jest to ważne z punktu widzenia praktyki gospodarczej oraz szeroko rozumianej polityki regionalnej i przestrzennej slajd 3 z 40

4 NAJPROSTSZY MODEL POWIĄZAŃ POMIĘDZY ROZWOJEM SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM A PROCESAMI DEMOGRAFICZNYMI W UJĘCIU PRZESTRZENNYM POZIOM ROZWOJU EKONOMICZNEGO KONSUMPCJA I POPYT NA OKREŚLONE DOBRA I USŁUGI WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA (praca, zamieszkanie, czas wolny) 1) koncentracja, dekoncentracja 2) natężenie i kierunki relacji przestrzennych MIGRACJE (PRZEPŁYWY REGIONALNE OSÓB I KAPITAŁU) ZACHOWANIA I ZJAWISKA WIĄZANE Z RUCHEM NATURALNYM STRUKTURA DEMOGRAFICZNA slajd 4 z 40

5 Zmiany natężenia oraz występowania koncentracji i depopulacji rozwój demograficzny Ziem Odzyskanych industrializacja i urbanizacja osłabienie przyrostu ludności, wzrost mniejszych ośrodków pogłębienie depopulacji ograniczenie mobilności utrzymanie depopulacji różnicowanie wzrostu metropolii

6 Metodyka: konieczność nowego podejścia analitycznego Propozycja badań w kategoriach funkcjonalnych (funkcje gmin), ponieważ podział na kategorie administracyjne gmin (miejskie, wiejskie, miejskowiejskie) jest niewystarczający (nigdy nie był) - utrata specyfiki funkcjonalnej, decydującej o procesach demograficznych Wymownym przykładem jest poziom urbanizacji: gdyby polskie kryteria zastosować w USA, to poziom urbanizacji byłby tam niższy, niż w Polsce. 70% szacunek poziomu faktycznego (wersja realna) szacunek poziomu faktycznego (wersja ostrożna) "oficjalny" poziom urbanizacji według kryteriów administracyjnych Źródło: P. Śleszyński, slajd 6 z 40

7 Metodyka: obszary lub kategorie funkcjonalne 14 kategorii funkcjonalnych gmin Źródło: IGiPZ PAN T. Komornicki i P. Śleszyński, Funkcjonalne Obszary Miejskie Źródło: IGiPZ PAN / ESPON P. Korcelli i P. Śleszyński, 2008.

8 DYNAMIKA DEMOGRAFICZNA OBSZARÓW O RÓŻNEJ SPECYFICE FUJNKCJONALNEJ rdzenie - wojewódzkie i grodzkie miejsze niż grodzkie rdzenie - inne "W5" rdzeń - Warszawa zahamowanie wzrostu rdzeni miejskich przy kontynuacji wzrostu stref podmiejskich (zmiana stadium urbanizacji) depopulacja obszarów typowo rolniczych i cennych przyrodniczo podmiejskie - "Wielka Piątka" podmiejskie - woj. i grodz. rdzenie - Łódź + konurb. katowicka turystyczne, przemysłowe korytarze transportowe (wg T. Komornickiego) cenne przyrodniczo rolnicze brak aktywizacji demograficznej korytarzy transportowych (fiasko koncepcji węzłowopasmowej) charakterystyczna koincydencja dynamiki ludnościowej miast Wielkiej Piątki i Warszawy prawidłowości rozwoju policentrycznego slajd 8 z 40

9 DYNAMIKA DEMOGRAFICZNA OBSZARÓW O RÓŻNEJ SPECYFICE FUNKCJONALNEJ rdzenie strefy podmiejskie GRO WOJ STO MET MET1 STO WOJ MET GRO 150 MET slajd 9 z 40

10 DYNAMIKA DEMOGRAFICZNA OBSZARÓW O RÓŻNEJ SPECYFICE FUJNKCJONALNEJ fazy urbanizacji STO MET2 GRO linia ciągła rdzenie, przerywana s. zewnętrzne slajd 10 z 40

11 ZMIANY W PROCESACH ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI po 1989 roku depopulacja głównie peryferyjnie położonych obszarów wiejskich przy silnym starzeniu się pozostającej na miejscu ludności; koncentracja młodszych i lepiej wyedukowanych roczników na obszarach metropolitalnych, zwłaszcza miast wielkiej piątki (Warszawa, Poznań, Trójmiasto, Wrocław, Kraków); wewnętrzna relokacja, w tym dekoncentracja w obrębie obszarów metropolitalnych (suburbanizacja), powodująca narastające zjawisko polaryzacji demograficznej i segregacji społecznej; niespotykany dotychczas wzrost roli emigracji zagranicznych, w tym cyrkulacyjnych wzrost wielkości i zasięgów mobilności dziennej w postaci dojazdów do pracy, wskutek m.in. powszechności motoryzacji. Źródło: P. Śleszyński, 2007 slajd 11 z 40

12 ZMIANY W ROZMIE- SZCZENIU LUDNOŚCI po 1989 roku Ogólnie w większości są one kontynuacją procesów sprzed 1989 r., dużemu wzmocnieniu uległa suburbanizacja, z większych ośrodków kryzys demograficzny dotyczy zwłaszcza Łodzi i Górnego Śląska Źródło: P. Śleszyński 2007 slajd 12 z 40

13 MOBILNOŚĆ PRZESTRZENNA I MIGRACJE Kierunki zameldowań i wymeldowań (2005) Brak pełnych danych, niemniej trzy charakterystyczne tendencje: Wyraźne zmniejszenie się napływu ludności ze wsi do mniejszych miast. Dominacja migracji do dużych miast i aglomeracji miejskich i ich stref zewnętrznych, co jest związane z procesami suburbanizacji. Wzrost znaczenia migracji międzynarodowych, zwłaszcza cyrkulacyjnych (wg GUS, w 2008 roku 2,2 mln osób powyżej 3 miesięcy) Źródło: P. Śleszyński 2008/2009 niepublikowane materiały projektu badawczego MNiI (kierownik T. Komornicki). slajd 13 z 40

14 ZLEWNIE MIGRACYJNE Źródło: P. Śleszyński 2008/2009 niepublikowane materiały projektu badawczego MNiI (kierownik T. Komornicki). slajd 14 z 40

15 ZLEWNIA MIGRACYJNA (IMIGRACYJNA) WARSZAWY WARSZAWA: dominacja oddziaływania większe natężenie migracji z większych ośrodków model grawitacyjny, z wyjątkiem Pomorza Zachodniego i Środkowego Źródło: P. Śleszyński 2008/2009 niepublikowane materiały projektu badawczego MNiI (kierownik T. Komornicki). slajd 15 z 40

16 DOJAZDY DO PRACY pierwsze od ponad 20 lat porównywalne dane (GUS) dla całego kraju reorganizacja stref dojazdów do pracy wskutek zwiększenia poziomu motoryzacji i zmian strukturalno-przestrzennych w gospodarce utrudnienia komunikacyjne, silna kongestia drogowa w godzinach szczytu niepełna suburbanizacja (por. Niedzielski i Śleszyński 2009) natężenie wyjazdów do pracy saldo dojazdów do pracy izochrony dojazdu Źródło: na podstawie GUS 2009 Źródło: na podstawie GUS 2009 Źródło: Komornicki i Śleszyński 2009 slajd 16 z 40

17 MIGRACJE MAŁŻEŃSKIE zlewnie wojewódzkich i grodzkich kierunek dośrodkowy, saldo dodatnie dla dużych ośrodków dominująca rola Warszawy nadwyżka żon z terenów peryferyjnych (w efekcie są gminy wiejskie, gdzie statystycznie na 1 pannę przypada 2 kawalerów) Źródło: P. Śleszyński 2008/2009 niepublikowane materiały projektu badawczego MNiI (kierownik T. Komornicki). slajd 17 z 40

18 TYPY PRZYROSTU RZECZYWISTEGO (klasyfikacja Webba) Źródło: P. Śleszyński 2006, w pracy G. Węcławowicz i in. slajd 18 z 40

19 TYPY PRZYROSTU RZECZYWISTEGO (klasyfikacja Webba) slajd 19 z 40

20 STRUKTURA WIEKOWA konsekwencją przyrostu naturalnego i migracji jest struktura biologiczna ludności Źródło: P. Śleszyński slajd 20 z 40

21 Źródło: P. Śleszyński 2006 slajd 21 z 40

22 DEMOGRAFICZNE OBSZARY PROBLEMOWE Źródło: P. Śleszyński w pracy Węcławowicz i in slajd 22 z 40

23 PROGNOZA DEMOGRAFICZNA GUS... jak wiadomo się nie sprawdzają (vide ostatnie zarzuty do prognoz GUS: Bijak i in. 2004, Śleszyński 2006, Kupiszewski i in. 2006)......tym niemniej tendencja jest jednoznaczna i niecuhronna: depopulacja i starzenie się społeczeństwa E. Rosset: niewyobrażalne jest, kiedy 1/5 w strukturze ludności będą stanowić osoby starsze Źródło: na podstawie GUS /65+ zgony OGÓŁEM 18/60-65 GD 0-18 urodzenia slajd 23 z 40

24 PRZEWIDYWANE ZMIANY ZALUDNIENIA I STRUKTURY DEMOGRAFICZNEJ DO ROKU 2030 LICZBA MIESZKAŃCÓW UDZIAŁ MIESZKAŃCÓW W WIEKU POPRODUKCYJNYM Źródło: Śleszyński 2009 / KPZK 2030 slajd 24 z 40

25 POWIĄZANIA POMIĘDZY ROZWOJEM SPOŁECZNO- GOSPODARCZYM A PROCESAMI DEMOGRAFICZNYMI W UJĘCIU PRZESTRZENNYM zmiany ludności jak czynnik lub efekt określonych procesów gospodarczych występują w większości teorii rozwoju regionalnego regionalne ujęcie teorii biegunów wzrostu F. Perroux (G. Myrdal, A. Hirschman), w tym okrężna kumulatywna przyczynowość generalnie jednak brak jest kompleksowej teorii wiążącej ściśle zmiany ludnościowe oraz rozwój społecznogospodarczy/rozwój regionalny slajd 25 z 40

26 PRZYROST NATURALNY A ROZWÓJ GOSPODARCZY (ujęcie ogólne) ekonomiczna teoria rozwoju ludnościowego (H. Lebenstein, 1976): płodność wynika z autonomicznych, racjonalnych decyzji rodziców pod wpływem zmiennych ekonomicznych Korzyści (użyteczność): konsumpcyjna - przyjemność płynąca z posiadania potomstwa produkcyjna - wkład dzieci do ogólnego dochodu rodziny socjalna - zabezpieczenie się na starość Koszty bezpośrednie - wychowanie i utrzymanie dziecka pośrednie - koszty utraconych możliwości (dodatkowy dochód możliwy do uzyskania przez rodziców gdyby nie urodziło się dziecko) WNIOSEK: ujemna zależność między płodnością a poziomem rozwoju gospodarczego. Im większy dochód rodziców, tym mniej są skłonni do podejmowania decyzji o założeniu rodziny (zakwestionowane przez G.S. Beckera, 1991, A Treatise on the Family, London.), ale ponadto drugie przejście demograficzne... slajd 26 z 40

27 PODSTAWOWE ZWIĄZKI Z ROZWOJEM GOSPODARCZYM (ujęcie regionalne) 1. Różnicowanie obciążeń systemów zabezpieczeniowych (tylko w przypadku różnic w systemie w obrębie kraju, np. byłe kasy chorych). 2. Relokacja wykwalifikowanych zasobów pracy (wewnętrzny i zewnętrzny drenaż mózgów). 3. Różnicowanie popytu na określone dobra konsumpcyjne i inwestycyjne. 4. Efektywność zagospodarowania. 5. Ekonomia lokalna (samorządowa). Źródło: P. Śleszyński 2006 slajd 27 z 40

28 1. Różne (na ogół rosnące) obciążenie systemów zabezpieczeniowych ile osób pracujących oraz płacących skladki zapewnia świadczenia niepracującym? ważne w przypadku regionalnych systemów zabezpieczeniowych, np. kas chorych według koncepcji reformy zdrowotnej rządu J. Buzka obciążenie demograficzne obciążenie ekonomiczne bezczynność zawodowa wynagrodzenia Average monthly gross wages and salaries, 2002 Gdańsk Olsztyn Szczecin Bydgoszcz Białystok Gorzów Wlkp. Toruń Poznań WARSZAWA Zielona Góra Łódź = Wrocław Lublin Opole Kielce Katowice Kraków Rzeszów 1,3 1,6 1,8 2,0 2,2 2,5 3,3 tys. zł = w efekcie poziom finansowania ZUS w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwa warmińskomazurskiego stanowi zaledwie 58% finansowania w przypadku województwa mazowieckiego (efekt różnic poziomu zatrudnienia i wynagrodzeń) slajd 28 z 40

29 2. Relokacja wykwalifikowanych zasobów pracy (wewnętrzny i zewnętrzny drenaż mózgów) liczba i odsetek mieszkańców, którzy przybyli po 1989 i posiadali w 2002 wykształcenie wyższe procesy metropolizacji - istotą trwałych podstaw wzrostu ekonomicznego wielkich ośrodków miejskich jest przyciąganie ludzi młodych, dobrze wykształconych i przedsiębiorczych (metropolie są napędzane stałym dopływem wysokokwalifikowanej kadry, występują liczne sprzężenia zwrotne i efekty aglomeracyjne - korzyści skali) wskutek odpływu następuje polaryzacja kapitału ludzkiego, a dalej rynku pracy największy odpływ mieszkańców notuje się na obszarach o najwyższej stopie bezrobocia (Pomorze - Jasiulewicz 1995, Śleszyński 2005), podobnie jest w przypadku Opolszczyzny i migracji zagranicznych (Jończy 2004) Źródło: P. Śleszyński 2004,dla MENiS. slajd 29 z 40

30 2. Relokacja zasobów pracy (wewnętrzny drenaż mózgów*) *drenaż? cyrkulacja? alokacja? procesy wymywania (backwash effects) - koncentryczny cień wokół Warszawy i innych dużych ośrodków (Smętkowski 2006, Śleszyński 2009) Źródło: P. Śleszyński 2006, dla CKE/MENiS. slajd 30 z 40

31 DRENAŻ WEWNĘTRZNY NA PRZYKŁADZIE WARSZAWY wykształcenie wyższe 2002 przybyli i posiadali (2002) wykształcenie wyższe + = Źródło: P. Śleszyński, 2009 napływy i regresja względem odległości slajd 31 z 40

32 3. Popyt na określone dobra konsumpcyjne i inwestycyjne różne kategorie mieszkańców kreują popyt na rożne usługi towary dobrym przykładem są inwestycje mieszkaniowe nowe mieszkania na 1000 mieszk. nowe mieszkania na 1000 mieszk. 1. ANALIZY REGRESJI 2. KOSZYK POPYTU NA MIESZKANIA S = r = stopa bezrobocia, 2002 (%) S = r = saldo migracji, 2002 (%) nowe mieszkania na 1000 mieszk. nowe mieszkania na 1000 mieszk S = r = przecietne wynagrodzenie, 2002 (z S = r = przyrost rzeczywisty, 2002 (%) przeciętne wynagrodzenie brakujące mieszkania 20% 15% 30% 35% przyrost rzeczywisty KOSZYK POPYTU NA MIESZKANIA stopa bezrobocia 3. PRZEWIDYWANY POPYT Przewidywany popyt krótkookresowy na mieszkania Short-term demand expecxted of dwellings Szczecin Gorzów Wlkp. Zielona Góra Poznań Wrocław Bydgoszcz Toruń Gdańsk Łódź Opole Kielce Katowice Kraków skala od 0 do 100 punktów Olsztyn WARSZAWA Białystok Lublin Rzeszów Źródło: P. Śleszyński / REAS Konsulting, 2004 slajd 32 z 40

33 Źródło: P. Śleszyński 2007 slajd 33 z 40

34 4. Efektywność zagospodarowania w rejonach dotychczas zainwestowanych, a obecnie depopulacyjnych dochodzi do: 1) strat z powodu niewykorzystanej infrastruktury 2) problemu utylizacji w przypadku porzucania (np. gospodarstwa rolne). problem dotyczy w szczególności najmniejszych jednostek osadniczych (przykład obok - Ponidzie: największa depopulacja w latach dotyczyła najmniejszych wsi, poniżej 100 mieszkańców. Źródło: P. Śleszyński 2006/PAEK slajd 34 z 40

35 EFEKTYWNOŚĆ ZAGOSPODAROWANIA ZWIĄZKI NA STYKU DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA I ŚRODOWISKA 1) mniejsza antropopresja ze strony stałych mieszkańców - szansa!!! 2) rozwój nowych i intensyfikacja niektórych istniejących form zagospodarowania (zwłaszcza turystyki) - jak lepiej wykorzystywać zasoby? 3) specyficzne zachowania społeczne określonych kategorii mieszkańców (ludność demograficznie stara, słabo wykształcona, rolnicza) - jaki jest stosunek np. do ochrony przyrody, świadomość ekologiczna itd. - możliwe konflikty 4) zagospodarowanie porzucanej infrastruktury (budynki, drogi dojazdowe) - niszczyć, konserwować, czy zachęcać do osiedlania się - tzw. drugie domy z funkcją wypoczynkowo-rekreacyjną? - przeszkodą słaba dostępność komunikacyjna 5) efektywność instalacji i urządzeń technicznych (np. ochrony środowiska, linii energetycznych itd.) na obszarach coraz słabiej zaludnionych jak planować infrastrukturę? 6) optymalizacja użytkowania ziemi zagospodarowanie odłogów i ugorów, zalesienia, zmiany struktury agrarnej 7) estetyka krajobrazu slajd 35 z 40

36 5. Ekonomia lokalna (samorządowa) miracyjny Dostosowanie infrastruktury społecznej (edukacja, służba zdrowia, opieka społeczna, transport publiczny, itd.), szczególnie w związku ze starzeniem się mieszkańców Mniej znane: Migracje ludności --> Zmniejszenie / zwiększenie dochodów jednostek samorządowych poprzez mniejsze / większe wpływy z podatków PIT. Dochody z PIT stanowią 34% dochodów własnych gmin, a różnica pomiędzy najbogatszą i najbiedniejszą gminą w Polsce wynosi w złotych na 1 mieszkańca 45:1 (podwarszawska Podkowa Leśna ponad zł, Przytuły w województwie podlaskim około 50 zł). Źródło: A. Potrykowska i P. Śleszyński 1999 Atlas Warszawy slajd 36 z 40

37 35 Naplyw migracyjny do Warszawy SUBURBANIZACJA Istotą suburbanizacji w wymiarze demograficznym jest przenoszenie się ludności w rocznikach starszych (25-55 lat), niż w przypadku tradycyjnych migracji (20-35 lat), w wymiarze ekonomicznym - zasobniejszych finansowo (klasa średnia) z Warszawy z innych miast ze wsi lat Napływ do podwarszawskich gmin wiejskich z Warszawy z innych miast ze wsi Źródło: A. Potrykowska i P. Śleszyński 1999 Atlas Warszawy lat slajd 37 z 40

38 ZAMIAST PODSUMOWANIA POLA BADAWCZE Czy istnieje zatem związek pomiędzy dynamiką ludnościową a regionalnymi zmianami w rozwoju ekonomicznym? Odpowiedź nie jest oczywista, klasyczne badania w oparciu o modele ekonometryczne nie są jednoznaczne, gdyż występują liczne sprzężenia zwrotne. Przykładowo: Klaassen i Paelinck (1979) zaprzeczyli empirycznie hipotezie o pogarszaniu się sytuacji gospodarczej wraz ze starzeniem się ludności (ale badano tylko duże europejskie miasta). Według hipotez Lowry ego (1966) kryzys gospodarczy powoduje w pierwszym okresie tylko spadek napływów - nie prowadzi do wzrostu odpływów - hipotezy potwierdzone w wielu krajach, zarówno dobrze jak i słabo rozwiniętych.... ale... slajd 38 z 40

39 ZAMIAST PODSUMOWANIA - pola badawcze ZMIANY PKB ( ) A ZJAWISKA DEMOGRAFICZNE I SPOŁECZNE PRZYROST / UBYTEK NAPŁYW Przykład Polski: wstępna analiza odpowiada raczej twierdząco: W ostatnich latach miały miejsce współwystępowania: wzrostu PKB wraz z przyrostami ludności, w tym napływu spadku PKB wraz z bezrobociem i odpływem ludnościowym (zależność z odpływem była silniejsza, niż w przypadku napływu). przyrost PKB wraz z koncentracją osób z wyższym wykształceniem oraz z ludnością w wieku produkcyjnym. współwystępowania z wskaźnikami ruchu naturalnego (urodzenia, zgony, małżeństwa) - niejednoznaczne. Źródło: P. Śleszyński 2006, Dokumentacja Geograficzna. zmiany liczby ludnosci ( , 1998 = 100) stopa bezrobocia (XII 2002, %) odsetek ludnosci z wykszt. wyzszym (2002, %) zmiany PKB ( , 1998 = 100) S = r = zmiany PKB ( , 1998 = 100) S = r = STOPA BEZROBOCIA WYKSZT. WYŻSZE S = r = zmiany PKB ( , 1998 = 100) naplyw ludnosci (2003, na 1000 mieszk.) odplyw ludnosci (2003, na 1000 mieszk.) odsetek ludnosci w wieku produkc. (2003, %) zmiany PKB ( , 1998 = 100) S = r = ODPŁYW zmiany PKB ( , 1998 = 100) S = r = WIEK PRODUKCYJNY zmiany PKB ( , 1998 = 100) S = r = slajd 39 z 40

40 Dziękuję za uwagę