Dariusz Rozmus Olkusz

Transkrypt

1 1 Dariusz Rozmus Olkusz Przemiany w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ciągu ostatnich dwóch wieków na wybranych przykładach z cmentarzy z obszaru pogranicza Śląska i Małopolski. Niniejszy artykuł jest rezultatem badań, przemyśleń i spostrzeżeń, które poczyniono podczas zbierania, opracowania i publikowana materiałów inwentaryzacyjnych z cmentarzy żydowskich. Inwentaryzacje wykonywał w terenie zespół młodych badaczy działający na początku lat 90. ubiegłego wieku pod bezpośrednim kierownictwem autora. Opiekę merytoryczną sprawował historyk sztuki prof. dr hab. Jan Samek. W skład zespołu poza autorem niniejszego artykułu wchodzili: mgr Andrzej Witek, mgr Marta Rozmus, mgr I. Cieślik. Z ośrodków naukowych takich jak Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Warszawski w różnych okresach w pracach inwentaryzacyjnych udział wzięli dr hab. Leszek Hońdo (UJ) i dr Anna Michałowska (UW). W latach 90. prace terenowe prowadzono w ramach programu Judaica, który był włączony w zakres działań naukowych ówczesnego Międzywydziałowego Instytutu Historii i Kultury Żydów na Ziemiach Polskich Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykonano wtedy dokumentację cmentarzy żydowskich w Pilicy, Sławkowie i częściowo w Olkuszu 1. 1 W ramach serii Fontium gromadzącej opracowania dotyczące badanego przez nas obszaru wydano dotychczas trzy książki źródłowe: L Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz Żydowski w Pilicy. Rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, pod red. L. Hońdo, Kraków 1995; K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003; M. Cyankiewicz, L. Hońdo, D. Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak, Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej, Kraków Sama idea pełnych opracowań dokumentacyjnych omawiających problematykę cmentarzy żydowskich powstała w kręgu konserwatorskim, pomysł opublikowania w formie książki informacji dotyczących materiałów z tychże cmentarzy żydowskich i tworzenia ich baz danych jest autorstwa piszącego te słowa. Por.

2 2 Następnie autor już z własnej inicjatywy podjął prace inwentaryzacyjne i badawcze, które swoim zasięgiem objęły prawie cały obszar Zagłębia Dąbrowskiego i jego otuliny. Mowa tutaj przede wszystkim o cmentarzach żydowskich w Będzinie oraz w Dąbrowie Górniczej (w pracach brali udział m.in. mgr M. Rozmus, dr hab. L. Hońdo, mgr J. Krajniewski, a także okazjonalnie mgr S. Kokosiński, mgr W. Skoczek, mgr L. Krudysz) i Czeladzi. Rozpoznano zagadnienia związane z cmentarzami w Żarnowcu i Wolbromiu. Opracowano również i opublikowano w Spotkaniach z zabytkami zagadnienia związane z cmentarzem protestanckim w Pilicy. 2 też A. K. Link-Lenczowski, Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytetu Jagiellońskiego: dokonania i perspektywy, [w:] Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, Kraków 1997, s. 25 oraz E. Bergman, Dokumentacja synagog i cmentarzy żydowskich w Polsce, [w:] Żydzi i Judaizm, s. 328, por. też K. Pilarczyk, P. Pilarczyk, Komputerowa inwentaryzacja nagrobków z cmentarzy żydowskich w ramach Programu Judaica (Kraków ). Propozycja standardowego opisu, wymogi programowe i sprzętowe, [w:] Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, red. J. Woronczak, t. 2, Cmentarze żydowskie, Wrocław 1995, s Cmentarze będące przedmiotem opracowań i publikacji leżą w obrębie Zagłębia Dąbrowskiego i na jego pograniczu. Od wielu lat dzięki staraniom J. Cymblera prowadzone są na tym terenie badania genealogiczne, sporządzana jest również bibliografia, obejmująca dorobek badaczy polskich, izraelskich i amerykańskich. Jest ona dostępna na stronach internetowych; por. Jeffrey K. Cymbler & Osnat Ramaty Web Pages Created by Osnat Ramaty, Ze swej strony autor niniejszego opracowania pragnie dodać, że planuje w przyszłości podjąć starania nad wydaniem inskrypcji i ikonografii ze starego cmentarza żydowskiego w Olkuszu, a także z cmentarza w Będzinie na Górze Zamkowej. Nie wzięto natomiast jak dotąd pod uwagę niezwykle ciekawych cmentarzy w Kromołowie i w Sosnowcu. W przyszłości okaże się, czy będzie można się nimi szczegółowo zająć. Również większość badań i nadzorów archeologicznych prowadzonych przez piszącego te słowa od 1989 r. koncentruje się w omawianym rejonie, w miejscowościach: Olkusz, Witeradów, Dąbrowa Górnicza-Łosień, Bolesław-Hutki, Czeladź, Krzykawka, Pilica, Ryczów. Dotyczą one zatem wspomnianego wyżej mikroregionu i jego pogranicza. Badania nad zagadnieniami początków hutnictwa srebra i ołowiu na wspomnianym

3 3 Podczas tych wszystkich działań badawczych autora zainteresowały zjawiska natury artystycznej: kolorystyka macew, typy nagrobków, pochodzenie i znaczenie symboliki nagrobnej. Spostrzeżenia i wnioski przedstawiono w kilku artykułach (m.in. Ślady polichromii na nagrobkach żydowskich z obszaru dawnego powiatu olkuskiego 3, a także w książce Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej 4 ). Podsumowaniem badań jest wydana z małym opóźnieniem wiosną 2006 r. książka pt. De Judeorum arte sepulclari 5 W tym artykule w skrótowej przedstawimy podstawowe wnioski, do których doszedł piszący te słowa. Ze względu na ograniczenia objętościowe, które nakłada na piszącego forma artykułu ograniczymy się tylko do jednego zagadnienia, jaką jest kształt nagrobka a zwłaszcza jego pionowego elementu, czyli steli nagrobnej. Nie możemy też poruszyć niezwykle ciekawej tematyki związanej z żydowską symbolika nagrobną. Skrótowe potraktowanie tego tematu jest jego nieodpowiedzialnym spłyceniem. 6 obszarze podsumowano m.in. w książce Archeologiczne ślady górnictwa i hutnictwa na terenie Dąbrowy Górniczej i okolic, red. D. Rozmus, Kraków D. Rozmus, Ślady polichromii na nagrobkach żydowskich z obszaru dawnego powiatu olkuskiego, Ochrona Zabytków 2000, nr 1, s Rozmus, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków 1999, passim. 5 Rozmus, De Judeorum Arte Sepulcrali - Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków Wybór najważniejszych prac na ten temat : Goldstein M., Dresdner K., Kultura i sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935 [reprint Warszawa 1991]. Wischnitzer-Bernstein R., Symbole und Gestalten der Jüdische Kunst, Berlin Goodenough E. R., Jewish Symbols in Greco-Roman period, Oxford Krajewska M., A tribe of stones. Jewish cemeteries in Poland, Warszawa 1993, Krajewska M., Cmentarze żydowskie mowa kamieni, Znak 1983, nr 2 3, s , Krajewska M., Cmentarze żydowskie w Polsce: nagrobki i epitafia, Polska Sztuka Ludowa 1989, nr 1 2, s , Krajewska M., Symbolika płaskorzeźb na cmentarzach żydowskich w Polsce, Polska Sztuka Ludowa 1989, nr 1 2, s Rozmus D., Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków 1999, Rozmus D. De Judeorum Arte Sepulcrali - Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005, Trzciński A.,

4 4 Osoby zainteresowane odsyłam do wspomnianej powyżej i w przypisach literatury tym bardziej, że jak sądzi piszący te słowa zgromadzony materiał badawczy dotyczący cmentarzy żydowskich, szczególnie materiał ikonograficzny, pozwala na syntetyczny opis ważnego zjawiska kulturowego, jakim jest niewątpliwie żydowska sztuka sepulkralna przynajmniej w ramach wspomnianego powyżej obszaru. 7 Piszący te słowa ma nadzieję, że będzie on podstawą uogólnień, ważnych dla innych regionów, a także będzie stanowić dokumentację historycznych już motywów ikonograficznych. Poszukując uogólnień nie możemy zapominać również o tym, że jak słusznie zauważył badacz cmentarzy J. Kolbuszewski, [ ] cmentarz prawie zawsze i prawie wszędzie jest swoistą enklawą konserwatyzmu kulturowego. Szczególnie widoczne jest to w kulturze żydowskiej 8. Każdy cmentarz posiada pewne bardziej lub mniej charakterystyczne cechy, które wyróżniają go spośród innych podobnych obiektów. Cmentarze żydowskie, poza indywidualnymi rytami świadczącymi o charakterze danej gminy, posiadają, co warto jeszcze raz podkreślić swoiste cechy wynikające z ich uświęconego religią i tradycją charakteru. Można mówić nawet o swoistej symbolicznej przestrzeni cmentarza żydowskiego 9. Cmentarze żydowskie można badać tak jak każde inne cmentarzyska czy to starożytne czy średniowieczne. Podstawową różnicą Symbole i obrazy. Treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, Lublin Omówienie tak szerokiej tematyki wymaga przedstawienia bardzo obszernego materiału ilustracyjnego, na co w krótkim artykule nie możemy sobie pozwolić. Przykładowo w książce De Judeorum Arte Sepulcrali zawarto ponad 300 ilustracji w postaci zdjęć i rysunków. 8 J. Kolbuszewski, Cmentarza pejzaż semiotyczny, Przegląd Powszechny 1994, nr 11 (879) s L. Hońdo, Przestrzeń żydowskiego cmentarza, [w:] Śmierć przestrzeń czas tożsamość w Europie Środkowej ok. 1900, red. K. Grodziska, J. Purchla, Kraków 2002, s

5 5 jest niemożność przeprowadzania badań wykopaliskowych. Dlatego też badania koncentrują się na zagadnieniach historycznych i paleograficznych. Przedmiotem badań może być nie tylko cmentarz jako całość, ale też każdy poszczególny pochodzący z niego nagrobek. W tym wypadku staje się on również przedmiotem zainteresowania historyka sztuki. Osobnego omówienia wymaga symbolika nagrobna. W tym konkretnym przypadku trzeba sięgnąć do tradycji i kultury żydowskiej odwołując się często do ustaleń takich jak etnologia i religioznawstwo porównawcze. Jest tym bardziej ważne, że żydowska sztuka sepulkralna jest częścią posiadającej wielowiekowe tradycje żydowskiej sztuki obrzędowej. Przechodząc do zasadniczego tematu naszego artykułu, w którym skoncentrujemy się poniżej na zjawiskach artystycznych, które możemy zaobserwować na poszczególnych nagrobkach, czyli macewach. Materiał zabytkowy, żydowskie nagrobki, czyli macewy, można zaszeregować na poszczególnych cmentarzach do kilku bądź kilkunastu podstawowych typów. Nagrobki przyjmujące formę Stel stanowią większość materiału zabytkowego. Nagrobki nietypowe reprezentują grupę niewielką w stosunku do całej liczby wziętych pod uwagę macew. Większość nagrobków nie tylko żydowskich zawiera w sobie cechy, które można opisywać przy pomocy terminów architektonicznych, czasami nagrobki określa się jako tzw. małą architekturę. Dzieje się też tak dla tego, że jedną z najbardziej rozpowszechnionych form architektonicznej dekoracji nagrobka jest motyw portalu (bramy). W architekturze nagrobka najbardziej widoczna jest tendencja do wyraźnego wydzielenia i zaakcentowania piętrowego podziału pionowej płyty nagrobka, czyli steli. Zaznacza się ona już w przypadku najprostszych typów nagrobków. Można, bowiem rozpatrywać poszczególne elementy i detale nagrobka, ale także całość, którą tworzą

6 6 pod względem symboliki. 10 Sens spojrzenia całościowego sprowadza się do wyróżnienia na powierzchni nagrobka dwóch płaszczyzn. Pierwsza z nich, zwykle dolna, odnosi się do sfery ludzkiej. Znajdują się tu informacje o zmarłym, fragmenty psalmów czy też teksty o charakterze epitafijnym. Druga płaszczyzna odnosi się do sfery symbolicznej. Tu umieszczona jest częstokroć bardzo rozbudowana plastyczna kompozycja symboliczna. Przedstawiony podział uwypuklony jest przez dodatkowe elementy na licu przedniej ściany pionowej płyty nagrobka. Najistotniejsza jest tutaj profilacja płyciny w polu zwieńczenia nagrobka służąca do podkreślenia płaszczyzny związanej z sacrum. Niebagatelną rolę odgrywała również barwna dekoracja, której ślady wyraźnie potwierdzają poczynione przez autora obserwacje. Tak jak wspomniano powyżej materiał zabytkowy w postaci nagrobków można przyporządkować do pewnych kategorii określonych przeze mnie jako typy. Poniżej przedstawimy najważniejsze z nich. W wymienionych powyżej publikacjach a zwłaszcza De arte judeorum przedstawiono szczegółowe opisy form nagrobków tutaj ze względu na ograniczony charakter artykułu przedstawimy tylko schematy rysunkowe i skrótowe opisy. 10 Por. Symbole uświęcającego oddzielenia i granicy, [w:] A. Trzciński Symbole i obrazy treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, Lublin 1997, s oraz Oto jest brama, którą wejdą sprawiedliwi, [w:] D. Rozmus, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, s

7 7 TYP 1 Wariant a Wariant b Wariant c Stele typu 1 to płyty kamienne w kształcie stojącego pionowo prostokąta, zamkniętego najczęściej łukiem półkolistym. W obrębie tego typu stel ich wariantywność przejawia się w różnym stopniu rozbudowania ornamentacji przedniej ściany macewy. Rozumieć przez to należy cały zespół efektów artystycznych stosowanych przez kamieniarzy w celu ozdobienia płaszczyzny płyty zawierającej inskrypcje w języku hebrajskim (rozmaite warianty żłobionych ramek, bordiur itp.) oraz uwydatnienia

8 8 dekoracji symbolicznej nagrobka, zwykle w polu jego zwieńczenia. Istotny jest rodzaj zamknięcia macewy; spotyka się różne warianty łuku: łuk pełny półkolisty, półkolisty obniżony (wariant A), zbliżony do trójlistnego ostrego, który można nazwać też podwójnym ostrołukiem (wariant F), podkowiasty (wariant H), dwuramienny (wariant G), odcinkowy (wariant B), trójkątny (wariant D), wklęsło-wypukły z uskokiem (wariant I), zbliżony do oślego grzbietu (wariant E) itp. Do tej kategorii należy również typ macewy prostokątnej o ściętych narożnikach. Często występują typy łuków mające charakter mieszany. Co najważniejsze, w typie 1 nie obserwujemy zapożyczeń elementów dekoracyjnych z repertuaru detali zdobniczych i konstrukcyjnych spotykanych w architekturze (gzymsy, wsporniki, akroteriony, kolumny, pilastry itp.). Typ 1 jest najczęstszą formą nagrobka na XIX- i XX-wiecznych cmentarzach żydowskich, i to nie tylko w badanym regionie. Nagrobki należące do tego typu rozwinęły się w pełni już w średniowieczu. Najstarsze warianty posiadały zwykle zamknięcie półkoliste lub trójkątne. Niektóre z łuków pojawiają się dopiero w okresie nowożytnym i mogą dzięki temu być pewną wskazówką w datacji zabytków tego rodzaju. Bogactwo zwieńczeń skłania czasami do wydzielania dla każdego z nich osobnego typu. Tak postąpił M. Wodziński opisując stele nagrobne z obszaru Śląska. Dla piszącego te słowa najistotniejsza jest tendencja do wyraźnego wydzielenia i zaakcentowania piętrowego podziału nagrobka widocznego na licu pionowej płyty nagrobka, czyli steli. Zaznacza się ona już w przypadku najprostszych typów nagrobków. Wszystkie typy nagrobków wyróżnione w wspomnianej książce M. Wodzińskiego 11 w niniejszym opracowaniu uznano za warianty typu M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII XVIII w., Wrocław 1996, s. 70.

9 9 TYP 2 Wariant a Wariant b Wariant c Wariant d Wariant e Podstawową innowacją wyróżniającą typ 2 jest zastosowanie przez artystów kamieniarzy piętrowego podziału płyty nagrobnej. Można pokusić się o abstrakcyjny model architektoniczny typu 2. Składa się on z cokołu, płaszczyzny z inskrypcją oraz przyczółka. Przyczółek oddziela zwykle od płaszczyzny inskrypcyjnej bardziej lub mniej wydatny listwowy gzyms. Często zdarza się również wydzielenie pola na fryz, który bywa płaszczyzną przeznaczoną na dekorację lub inskrypcję. Zmienność wariantów w obrębie tego typu jest bardzo duża, czego zamieszczone powyżej cztery przykłady niestety nie oddają. Nagrobek zamknięty jest różnorodnymi typami łuków (podkowiastym, półkolistym, trójlistnym wariant D) ujętych w naddatki i zawiera w polu zwieńczenia bardzo często oprofilowaną płycinę z dekoracją symboliczną. Do tego typu zaliczono również wariant E, w którym naddatki nie zostały umieszczone w naczółku nagrobka. Zwieńczenie nagrobka jest w tym wypadku zamknięte wielokrotnie oprofilowanym łukiem półkolistym lub podkowiastym. Ten trzypiętrowy podział (cokół, płaszczyzna z inskrypcją, przyczółek) nie został zachowany we wszystkich przypadkach. Często brakuje wyraźnego cokołu, zdarza się również, że nie wyodrębniono wyraźnie gzymsu, który czasami jest tylko sugerowany przez żłobienie. Typ 2 stanowi drugą pod względem liczebności formę nagrobka na badanych cmentarzach, posiada on również liczne nawiązania na innych

10 10 obiektach w Szydłowcu, Warszawie, Krakowie, Starachowicach i wielu innych miejscowościach 12. TYP 3 Typ 3 występuje dość rzadko, należą do niego nagrobki zbliżone do typu 1; są one właściwie szczególnym wariantem tego typu. Wspólną cechą nagrobków typu 3, poza zamknięciem płyty łukiem podobnym do kotarowego, jest nieznaczne wysunięcie do przodu przyczółka. Rozbudowana zostaje również architektura ściany przedniej wyodrębnia się wyraźnie płaszczyzna inskrypcyjna, pojawia się lekko zaznaczony u podstawy steli cokół 13. Podstawą wyróżnienia osobnego typu było w tym wypadku również kryterium chronologiczne: wszystkie nagrobki zaliczone do typu 3, a występujące na badanych cmentarzach pochodzą z XX w. Jeżeli za podstawowe wyróżniki przyjmie się tylko postać i rodzaj zamknięcia, pomijając wysunięcie do przodu przyczółka, to nagrobki tego typu można uznać za formy o wielowiekowej tradycji, którą wykształciły w okresie baroku. 12 M. Krajewska, A. Kamieńska, Czas Kamieni, Warszawa 1982, il. na s. 49, 51, Por. nagrobek nr 80 w katalogu w: L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, red. L. Hońdo, Kraków 1995.

11 11 TYP 4 Wariant a Wariant b Do typu 4 należy zaliczyć pionowo ustawione prostokątne nagrobki o bogato rozbudowanej ornamentyce przedniej ściany. Efekt artystyczny, który osiągano w innych przypadkach poprzez wykucie zwieńczenia płyty oraz ujmujących go naddatków, uzyskiwano tutaj poprzez płaskorzeźbienie rysunku naśladującego zwieńczenia na innych nagrobkach, zwłaszcza na macewach typu 2. Poszukując pierwowzorów dla tego typu rozwiązań kompozycyjnych można wskazać na materiał zabytkowy sprzed kilku wieków. Na krakowskim cmentarzu ReMo znajduje się wiele nagrobków pochodzących z końca XVI i z XVII w., które posiadają formę prostokątnej płyty. Motyw półkoliście zamkniętej bramy uzyskano tu poprzez płaskorzeźbienie łuku zamknięcia dodatkowo ozdobionego antytetycznymi motywami roślinnymi i detalami przypominającymi zwieńczenie attyk 14. Na badanych cmentarzach zbliżonym rozwiązaniem jest wariant B typu Por. m.in. nagrobek Kali, córki Mordechaja, z 1592 i nagrobek rabina Mordechaja Marguliesa z 1616 r. w: L. Hońdo, Stary żydowski cmentarz w Krakowie, Kraków 1999, s. 23 i 84, il. nr 1, nr 17.

12 12 TYP 5 Stele należące do typu 5 to prostokątne płyty o ściętych narożnikach. Nagrobki posiadają dwudziestowieczną prostą formę; podobne można zaobserwować w starszych partiach cmentarzy katolickich w Austrii (Laakirchen, Atersee i inne). Taki kształt steli nagrobnej bardzo rzadko występuje w XIX w. Charakteryzuje je lekkie, podobnie jak w typie 3, wysunięcie ku przodowi górnej partii nagrobka z elementem symbolicznym (w przypadku cmentarza w Pilicy jest to gwiazda Dawida). Rozbudowie ulega również architektura ściany przedniej polegająca na wyraźnym wyodrębnieniu płaszczyzny inskrypcyjnej, pojawia się lekko zaznaczony cokół u podstawy steli (por. nagrobek nr 237 z Pilicy) 15. Wymienione cechy zadecydowały o wyróżnieniu osobnego typu dla tej kategorii zabytków. TYP 6 15 Por. nr katalogu 237, [w:] L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy

13 13 Do typu 6 należą nagrobki posiadające formę aedicul. Wspólną ich cechą jest forma stojącego prostokąta z wyodrębnionym cokołem oraz przyczółkiem zamkniętym profilowanym gzymsem o łuku odcinkowym. Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski ujęty w trzony półkolumn. Przyczółek tego typu nagrobków jest rozczłonkowany symetrycznie dwoma listwowymi łukami wspartymi na zbliżonych do kostkowych głowicach półkolumn i na gzymsowym kroksztynie. Powyżej wzdłuż linii łuku odcinkowego zwieńczenia biegnie duży ryty napis hebrajski. Nagrobki należące tego typu posiadają następujące cechy wspólne: ujęcie płaszczyzny inskrypcyjnej w półkolumny, zwieńczone quasikostkowymi kapitelami, podobny typ zamknięcia przyczółka oraz umieszczenie w centrum pola zwieńczenia gzymsowego kroksztynu wspierającego listwowe pałąki oparte w końcach na kapitelach półkolumn. Wystrój nagrobka cechuje dwudziestowieczny architektoniczny eklektyzm.

14 14 TYP 7 Typ 7 reprezentują nagrobki w formie stojącego prostokąta z wyodrębnionym czasami cokołem (występuje na nim ryty ornament meandra ujmujący również ryte litery hebrajskie umieszczone na przedniej ściance cokołu). Nagrobek tego typu jest zamknięty łukiem zbliżonym do koszowego z wysuniętą ku górze środkową partią zwieńczenia zamkniętą łukiem odcinkowym 16. Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski w prostokątnej płycinie zamkniętej na ogół łukiem odcinkowym. Płycinę z inskrypcją ujmują stylizacje kanelurowanych pilastrów zamkniętych rytymi kółkami oraz poprzecznymi listwami (w różnej ilości), zwykle na wysokości zamknięcia płyciny z napisem. Powyżej w polu zwieńczenia w płycinie mamy płaskorzeźbione przedstawienie symboliczne. Macewy tego typu często posiadają ślady czarnej farby; niektóre z nich mają również zachowane horyzontalne partie nagrobka w formie tumb. Nowsza literatura przedmiotu zalicza tego typu nagrobki do secesji 17. Należy zaznaczyć, że pochodzą one głównie z lat dwudziestych, 16 Można się zastanawiać, czy nie lepiej byłoby użyć w tym wypadku określenia zamknięty łukiem dwuramiennym. Przyjęto jednak inne rozwiązanie, biorąc pod uwagę to, że środkowy występ w zwieńczeniu nagrobka jest zbyt wysoki i zamknięty łukiem. 17 K. Domański, Secesja na Kierkowie, Ochrona Zabytków 1993, nr 1, s Genezy żłobkowanych pilastrów można doszukiwać się już w renesansowych rozwiązaniach architektonicznych z Toskanii, por. H. i S. Kozakiewiczowie, Renesans w Polsce, Warszawa 1976, s. 39. Nie brak i starszych analogii, np. żłobkowane pilastry w XIwiecznej katedrze w Autun.

15 15 a przede wszystkim trzydziestych XX w. Jeden z najstarszych nagrobków tego typu (Sławków) nosi datę śmierci TYP 8 Nagrobek typu 8 w ogólnym zarysie to nagrobek w formie pionowego prostokąta zamkniętego dwuspadowo, z wyodrębnionym czasami niewielkim cokołem. Partia środkowa steli ujęta jest w wąskie, niższe i cofnięte w stosunku do ściany przedniej nagrobka, części boczne, czasami zamknięte ukośnie w formie esowatych spływów. Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski. Podobne formy nagrobków spotkać można na cmentarzach chrześcijańskich 18. Jest to forma typowo dwudziestowieczna. TYP 9 Wariant a Wariant b Typ 9 stanowi ciekawą odmianę macewy o tradycyjnym prostokątnym kształcie. Niezwykle bogata płaskorzeźbiona ornamentyka uzasadnia wyróżnienie dla takich nagrobków osobnego typu. Występuje on w dwóch wariantach: płyty prostokątnej lub płyty 18 R. Reinfuss, Ludowa rzeźba kamienna w Polsce, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1989, s. 153, il. 40.

16 16 zamkniętej półkoliście. Dominującym elementem ściany przedniej nagrobka jest płaskorzeźbione przedstawienie drzewa (dębu) z wyraźnie wymodelowanymi korzeniami i pniem będącym bokiem nagrobka. Pole zwieńczenia w górnej partii nagrobka wypełnia płaskorzeźbiona korona drzewa. Częstym motywem zdobniczym jest przysiadający na niej paw lub fantastyczny, bogato ubarwiony ptak z odległej, najpewniej nieziemskiej krainy. Dodatkowym elementem plastycznym może być wypukła uszata płyta z inskrypcją hebrajską zawieszona na konarze drzewa. W dolnej partii nagrobka często występują płaskorzeźbione przedstawienia kwiatów lub odradzających się pędów drzewa oraz nawiązania do muru wykonanego z nieociosanych kamieni. Fugi pomiędzy kamieniami są głęboko wycięte. Macewy tego typu były polichromowane. Rzeźba zdecydowanie przeważa tu nad stylizacją elementów architektonicznych. Udało się zaobserwować tylko kilka podobnych nagrobków na cmentarzach chrześcijańskich (m.in. we Włoszczowej, gdzie nagrobek wmurowany jest w jedną ze ścian kościoła cmentarnego), nigdy jednak nie były one identyczne 19. W Małopolsce najbliżej położonym cmentarzem żydowskim, na którym można obserwować warianty tego typu nagrobków jest cmentarz przy ul. Miodowej w Krakowie 20. Nagrobki tego typu nawiązują do bogatych rzeźbiarskich kompozycji, w których motyw roślinny nie jest sprowadzony tylko do płaskorzeźbionej lub rytej wici roślinnej rozwijającej się w ozdobne bordiury przechodzące w kwiatowo-roślinne kompozycje w polu zwieńczenia nagrobka, ale zdecydowanie podkreśla i rozbudowuje detal pełnej łodygi roślinnego pnącza. Przerodziły się one w pełne plastyczne kompozycje rzeźbiarskie 19 Na cmentarzu żydowskim w Jungholtz w Niemczech występują podobne formy nagrobków z końca XIX w. Jest to jednak zbyt daleko od cmentarza w Sławkowie, by można mówić o jakichś ewentualnych wpływach; por. P. Assall, Juden im Elsass, Moos 1984, s Katalog Zabytków Sztuki w Polsce Miasto Kraków, t. 4, cz. 6, Kazimierz i Stradom, Judaica. Bóżnice, Budowle Publiczne i Cmentarze, red. I. Rejduch-Samkowa i J. Samek, Warszawa fig. 334, opis na s. 79

17 17 całych partii nagrobka, jakie powstawały już w XVI w. Przykładem może być krakowski nagrobek wspomnianego wcześniej Mosze Isserlesa, który swoją osteczną formę osiągnął dopiero w XVIII w. TYP 10 Wariant a Wariant b Typ 10 występuje na wszystkich badanych cmentarzach. Nagrobki do niego należące mają kształt stojących prostokątów z wyodrębnionym niewielkim cokołem z rytymi literami hebrajskimi na licu oraz z przyczółkiem ponad szerokim wypukłym gzymsem ozdobionym rytą ramką z kółkiem na osi. Przyczółek bywa zamknięty łukiem kotarowym bądź półkolistym, bądź też wklęsło-wypukłym; zdarzają się także zamknięcia dwuspadowe. Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski w prostokątnej płycinie ujętej zwykle pomiędzy stylizacje żłobkowanych pilastrów, często zamkniętych poprzecznym boniowaniem. Według K. Domańskiego również te nagrobki są secesyjne K. Domański, op. cit., il. w tekście.

18 18 TYP 11 Typ 11 reprezentują nagrobki w postaci stojącego prostokąta, zwykle z nieznacznie wyodrębnionym cokołem oraz przyczółkiem zamkniętym dwuspadowo. Zwieńczenie przyczółka ujmują ćwierćkoliste naddatki. Ścianę przednią wypełnia ryty napis hebrajski w prostokątnej płycinie, którą ujmują zwykle stylizacje kanelurowanych pilastrów. W przyczółku w oprofilowanej płycinie znajduje się dekoracja symboliczna. Czasami do pionowej partii nagrobków tego typu dostawiane były betonowe tumby pozbawione cech artystycznych. Nagrobki należące do typu 11 reprezentują eklektyczne połączenie różnych form artystycznego wyrazu, przy czym dominuje tutaj estetyka dwudziestowieczna. Wykazują też pewne podobieństwo do nagrobków tradycyjnych, zwłaszcza typu 2. Jednocześnie daje się tutaj zauważyć typowo dwudziestowieczne, ale jednak silnie klasycyzujące opracowanie detalu. Nagrobki tego typu nie są kopiami nagrobków antycznych. Elementy klasycyzujące są mimo wszystko bardzo uproszczone.

19 19 TYP 12 Wariant a Wariant b Na cmentarzu w Czeladzi można zaobserwować próbę odtworzenia w manierze dwudziestowiecznej antycznej greckiej steli. Nagrobki takie zaliczymy do typu 12. Posiadają one formę zbliżoną do typu 11 i 2. Wyraźnie widać w tym przypadku próbę odtworzenia motywu bramyportalu. Naddatki ujmujące zamknięcie macewy mają wyraźną formę bogato zdobionych półpalmetowych akroterionów 22. Akroteriony posiadały pierwotnie funkcję apotropaiczną. W starożytnej Grecji przybierały czasami postać gryfów, czyli strażników obszaru sacrum. Jedna z największych, ponad 4-metrowa stela nagrobna (zrekonstruowana z wielu kawałków odnalezionych w różnych muzeach) zwieńczona była wyobrażeniem lwiokształtnego gryfa 23. Wątpić jednak należy, czy ta pierwotna ochronna funkcja akroterionów, która zanika również w Grecji, mogła przetrwać w sensie zrozumiałej symboliki tego detalu na cmentarzach żydowskich. Bogato zdobiony jest również szczyt zwieńczenia nagrobka. Przyjmuje on formę zbliżoną do kapitelu, na którym znajduje się podstawa pod pełną rzeźbę (np. wazon). W wariancie B w płaszczyznę inskrypcyjną na licu macewy wpisana została stylizacja gotyckiego okna. Inskrypcja hebrajska znajduje się w płycinie ujętej przez zarys ościeży obramowania 22 Przypominają często palmetowe i półpalmetowe antefiksy. 23 M. L. Bernhard, Sztuka grecka archaiczna, Warszawa 1989, s

20 20 okna, a nawet próbę nawiązania do maswerku. W eklektyczny sposób połączono motywy greckie i gotyckie. Podobne formy pojawiają się też na katolickich cmentarzach regionu. Zbliżone do tego typu nagrobki możemy oglądać m.in. na krakowskim żydowskim cmentarzu przy ul. Miodowej. TYP 13 Nagrobki należące do typu 13 posiadają podzieloną na dwie płaszczyzny ścianę przednią macewy. Naczółek oddzielony jest stylizacją gzymsu. Zwieńcza go zamknięcie w formie esowatych spływów stykających się zbliżonymi do wolutowych zakończeniami, uzupełnionych u szczytu w niewielki domykający kompozycje łuk półkolisty. Jest to dość rzadka postać nagrobka w swojej formie nawiązującego do barokowego stylu. Podobne formy, pochodzące z XVII i XVIII w., były znane w rejonie Olkusza. Przynajmniej jeden taki nagrobek przetrwał do początku lat 90 - tych ubiegłego wieku na starym, obecnie całkowicie zniszczonym cmentarzu żydowskim w Olkuszu Jego fotografia znajduje się w książce D. Rozmus, Cmentarze żydowskie, s. 26, il. 6.

21 21 TYP 14 Typ 14 reprezentują nagrobki posiadające formę dużych stojących prostokątów zamkniętych masywnym, różnie ukształtowanym zamknięciem, nierzadko lekko wystającym w stosunku do lica macewy. Płaszczyznę inskrypcyjną ujmują stylizacje pilastrów. Nagrobki tego typu często nie posiadają żadnego reliefu symbolicznego. Materiał użyty do ich wykonania to zwykle lastriko. To typowo XX-wieczna forma nagrobka rozprzestrzeniająca się w latach 30. XX stulecia. Osobną grupę nagrobków stanowią takie, do których podobne można częściej znaleźć na cmentarzach chrześcijańskich. Ciekawy kształt posiadają pomniki w formie rzeźbionych pni drzew z plastycznie wymodelowanymi sękami. Fakt, że podobne można spotkać na cmentarzach chrześcijańskich, nie musi w tym wypadku oznaczać, iż ten wzór został stamtąd zapożyczony. Drzewo jest częstym i istotnym symbolem w żydowskiej sztuce sepulkralnej. Ponieważ na wielu nekropoliach powtarzają się macewy z motywem pnia drzewa jako dominującym elementem ich formy, wyróżniono trzy najczęściej występujące typy.

22 22 TYP 15 Do typu 15 zaliczono nagrobki w formie plastycznie wymodelowanego pnia drzewa z obciętymi gałęziami. W dolnej partii pnia często wyobrażano żyjące ulistnione pędy. Nagrobki ustawiano na betonowej wylewce, która stanowiła element stabilizujący. Na przedniej ścianie pnia znajduje się zwykle tablica na inskrypcję. Nagrobki podobne do reprezentujących typ 15 można oglądać m.in. na krakowskim cmentarzu żydowskim przy ul. Miodowej. Typ 16 Nagrobki reprezentujące typ 16 mają formę plastycznie wymodelowanego pnia drzewa z obciętymi gałęziami. Jest on ustawiony na cokole, na którym znajduje się tablica z płaszczyzną inskrypcyjną. Tego typu nagrobki można oglądać m.in. na krakowskim cmentarzu przy ul. Miodowej. W regionie olkuskim podobne występują na cmentarzach chrześcijańskich; posiadają one zwieńczenie w postaci krzyża (np. na cmentarzu w Pilicy).

23 23 TYP 17 Nagrobki w formie plastycznie wymodelowanego złamanego pnia drzewa z obciętymi gałęziami tworzą typ 17. Pień ustawiony jest na cokole, na którym znajduje się zwykle tablica z płaszczyzną inskrypcyjną. Przykłady tego typu nagrobków możemy znaleźć na krakowskim cmentarzu przy ul. Miodowej. Historyk, M. Bałaban, przekazuje informację o nagrobku w postaci zrąbanego drzewa z umieszczonym na nim napisem 25. Autor nie datuje nagrobka, można tylko przypuszczać, że pochodzi z okresu przedrozbiorowego. Grób bohatera powstania styczniowego, pułkownika Francesco Nullo, na starym cmentarzu w Olkuszu również jest wariantem tego typu kompozycji. Kolejną grupę nagrobków trudno powiązać z jakąś jedną tradycją stylistyczną. Jednakże w różnych wariantach można je spotkać na cmentarzach chrześcijańskich. Forma obelisku jest szczególnie widoczna na cmentarzach protestanckich na Śląsku. 25 Por. M. Bałaban, Życie prywatne Żydów w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Żydzi w Polsce Odrodzonej, red. I. Schiper, A. Tartakower, A. Haftka, Warszawa 1935, s. 373.

24 24 TYP 18 Nagrobki typu 18 mają formę prostokątnych płyt zamkniętych rozciągniętym trójliściem. Występują w Czeladzi i wykonano je w XXwiecznej manierze, co zadecydowało o wyróżnieniu dla nich osobnego typu. Środkowy półliść ma w swoim polu kompozycyjnym gwiazdę Dawida. I tutaj można odnaleźć pierwowzory kompozycyjne sprzed wielu wieków. Prawie identyczne rozwiązanie zastosowano w przypadku nagrobka Zysli, córki Menachema Mendla, pochodzącego z 1752 r., znajdującego się na cmentarzu ReMo w Krakowie 26. Jest on zdobiony bardzo oszczędnie; w zasadzie efekt artystyczny stanowi tylko rozplanowanie rytego w szerokich żłobkach tekstu hebrajskiej inskrypcji. Nagrobki w takiej formie tylko z rzadka pojawiają się na cmentarzach chrześcijańskich. 26 L. Hońdo, Stary żydowski, s. 74, il. nr 17.

25 25 TYP 19 W przypadku nagrobków zakwalifikowanych do typu 19 zwieńczenie trójlistne zostało dodatkowo rozbudowane poprzez przejścia bocznych spływów zamknięcia nagrobka w elementy łuku wklęsłowypukłego. Naczółek nagrobka jest oddzielony od jego ściany przedniej zwykle niewielkim listwowym gzymsem. W polu zwieńczenia nagrobka znajduje się na ogół płaskorzeźbiona kompozycja symboliczna. Efekt został spotęgowany poprzez rozbudowanie zamknięcia poszczególnych partii zwieńczenia nagrobka. TYP 20 Forma obelisku (typ 20) nie należy do często spotykanych na badanych cmentarzach. Nagrobki tego typu występują w Czeladzi, na pewno formę obelisku posiada tylko jeden nagrobek pochodzący z cmentarza olkuskiego (nagrobek nr 110) 27. Odpowiadające typowi 20 nagrobki spotyka się m.in. na krakowskim cmentarzu żydowskim przy ul. 27 K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003, s. 129 oraz wybór fotografii nr 110.

26 26 Miodowej, często zaś na cmentarzach żydowskich na Śląsku. Można również znaleźć podobne na cmentarzach katolickich i protestanckich. TYP 21 Do typu 21 zaliczono macewy w formie stojącego prostokąta z wyodrębnionym cokołem. W wariancie z cmentarza w Pilicy jest on dwustopniowy. Do pionowej przedniej ściany płyty nagrobnej mającej formę kolebki z umieszczonym na niej tekstem inskrypcji lub posiadającej głęboką płycinę z tablicą inskrypcyjną przylega pionowo ustawiona walcowata tumba. Nagrobki w tej formie w dwóch odmianach występują na cmentarzu w Pilicy i w Czeladzi. Pilicki nagrobek pochodzi z początku 1939 r. 28 Fragment kolebkowato ukształtowanej steli odnalezionej na cmentarzu w Olkuszu wskazuje na prawdopodobieństwo wystąpienia tego typu nagrobka i na tym cmentarzu. TYP 22 Nagrobki należące do 22 typu naśladują skrzyniowe sarkofagi. Po bokach widać płaskorzeźbione wyobrażenia 28 L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy, il. nagrobka Frymety Perli Michalewiczowej, nr inw. 293.

27 27 metalowych okrągłych uchwytów. Formy zaobserwowane na badanych cmentarzach wykonano w większości przypadków z betonu. W wielu starszych opracowaniach nagrobki tego typu łączono z tradycją sefardyjskiego odłamu Żydów. Dziś można z całą pewnością stwierdzić, iż pierwowzorów sarkofagowych nagrobków należy szukać w starożytności. W czasach nowożytnych znanym i słynnym w społeczności żydowskiej cmentarzem i jednocześnie miejscem pielgrzymek był stary cmentarz żydowski w Krakowie, cmentarz Remu (ReMo) od nazwiska znanego krakowskiego rabina i uczonego Mosze Isserlesa. Można tam zobaczyć całe kwatery XVII- i XVIII-wiecznych nagrobków skrzyniowych zbliżonych formą do sarkofagów czy tumb 29. Częstym motywem zdobniczym ich ścian są płaskorzeźbione kwiatowe rozetki. Podobne pojawiają się na zniszczonych tumbach z cmentarza w Sławkowie. Warto przy okazji przyjrzeć się kwiatowym rozetom zdobiącym tego typu zabytki. Rzadko ilość płatków jest przypadkowa, zwykle jest ich sześć, czyli tyle, ile ramion ma gwiazda Dawida. Dużą grupę, aczkolwiek nigdzie niedominującą, stanowią nagrobki lastrykowe, które trudno zaklasyfikować do poszczególnych typów; zwykle poza modelunkiem architektonicznym bryły nie posiadają żadnych elementów upiększających. Występuje też nieliczna grupa nagrobków, które wymykają się wszelkim próbom klasyfikacji. Sztuka nagrobna XIX- i XX-wieczna na omawianych cmentarzach to dwa odrębne światy. Porównując standardowy nagrobek z XIX w. z analogicznym pochodzącym z wieku XX łatwo można dostrzec, że dzieli je bardzo wiele. Różnice najbardziej widać w sferze wypowiedzi artystycznej. Dekoracje nagrobków są zupełnie odmienne. Podstawową różnicą między nagrobkami z połowy XIX w. a nagrobkami z pierwszej połowy XX w. jest odmienna forma steli. Widoczna jest wyraźnie ewolucja formy samego nagrobka od kamiennej steli zamkniętej różnorodnymi formami łukowatych zwieńczeń w kierunku skrótu architektonicznego fasady 29 Katalog zabytków sztuki, il. nr 148, 149.

28 28 budowli, który zawiera się w płaskorzeźbionym modelunku lica płyty nagrobnej. Można przyjąć, że w XX w. następuje redukcja typowych dla XIX w. elementów zdobniczych na obramowaniu boków nagrobka i w jego zwieńczeniu. Znana od starożytności forma nagrobka, którą jest bramaportal, staje się na początku XX w. tak powszechna jak nigdy dotąd. W związku z tym częściej można również spotkać przedstawienia kolumn i pilastrów ujmujących płaszczyznę z inskrypcja hebrajską. Reliefy kolumn i bordiur w istocie zastępujące kolumny są niezwykle różnorodne, rzeźbiarze łączyli w nich przeróżne style i porządki. Zanika niezwykle oryginalna i w wielu przypadkach niepowtarzalna płaskorzeźba w polu zwieńcznie steli nagrobnej. Niestety nie da sie tego przedstawić bez odwołania się do przykładów przedstawionych na rysunkach i fotografiach. Dlatego też wszystkich zainteresowanych tym zjawiskiem odsyłamy do wspomnianych powyżej bogato ilustrowanych publikacji zwłaszcza De Judeorum Arte.... Niepowtarzalnośc ludowy ryt przedstawień XIX wiecznych zostaje zastąpiony powtarzanym aż do znudzenia szablonem. Arcydzieła nieprofesjonalnego rękodzieła kamieniarskiego takie jak przedstawione poniżej przyklady XIX wiecznych nagrobków z Bedzina zastępuje masowa produkcja.

29 29 Koncentrując się tylko na formie pionowego elementu nagrobka (czesto jedynego) czyli steli możemy zauważyć, że charakterystyczne dla XIX wieku warianty stel typu I i II ustepują liczebnością wszystkim kolejnym wymienionym i przedstawionym na schematach powyżej. Przeżywaja sie one co prawda również w XX wieku ale charakteryzuje je redukcja bogactwa zdobnictwa symbolicznego. Podsumowując, można zauważyć że bogactwo nieprofesjonalnej sztuki kamieniarskiej zanika. Jedyną rekompensatą jest wzrost ilości form nagrobków. Pojawiają sie typy całkowicie nieznane wcześniej w tym regionie (typ 3, 5, 6, 7, 8, 9,10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21).

30 30 Redukcji podlegają reliefy symboliczne w polu zamknięcia nagrobka. Tak wspaniałe przedstawienia jak te, które nazwano koszami obfitości otoczonymi całym typowym dla sztuki żydowskiej bestiariuszem, w ogóle zanikają. Por. rysunek poniżej nagrobek z Będzina nr 166 XIX wiek. Tradycyjne sceny adoracji centralnego motywu wywodzące się z klasycznego tematu plastycznego, jakim jest adoracja różnych form Drzewa Życia, stają się coraz rzadsze i występują już tylko jako reminiscencje przedstawień motywów heraldycznych. Poniżej przedstawienie lwów w scenie adoracji nagrobek z Będzina nr 197 z roku 1873

31 31 Sztuka kamieniarska zanika. Na XIX-wiecznym cmentarzu będzińskim spotkać można wspaniałe przykłady nieprofesjonalnej sztuki kamieniarskiej, XX-wieczni kamieniarze, twórcy nagrobków z cmentarzy w Olkuszu, Sławkowie i Czeladzi, to już tylko rzemieślnicy nastawieni na masową produkcję. Znamy kilku z nich. Wszyscy oni byli Żydami. Oznacza to, że w rejonie Olkusza w czasach bliższych współczesności nagrobki wytwarzały miejscowe żydowskie warsztaty. Nazwiska wytwórców Josil Kisner, M. Lentczner (Lentszner), Sz. Rotter, Chaskel pojawiają się i czasami powtarzają na nagrobkach z Olkusza i Sławkowa 30. Nagrobki w Olkuszu (nr inwentaryzacyjny 122 i 158) sygnowane są: M. Lentczer (Lentszner); podane jest również miasto (Wolbrom), w którym zostały one wykonane 31. Na kilku innych nagrobkach występuje Będzin (zapisany Bendin ). Na przedstawionym już w opracowaniu dotyczącym cmentarza olkuskiego nagrobku (nr inwentaryzacyjny 178) zapisano ją obok następujących danych: Kisner, Alter Mark 9. Z kolei na nagrobku nr 45, wspominanym w tej samej publikacji, umieszczono napis: Josil Kisner, Będzin Alter Mark Słowu Bendin (Będzin) towarzyszy czasami określenie Podwale, co może wskazywać na nazwę ulicy. W jednym ze znanych przypadków z Olkusza słowu Będzin towarzyszy nazwisko Chaskel i cyfra 9 (nagrobek nr inw. 70) oraz najprawdopodobniej nazwa ulicy Malawska (Molowska, Molawska) W kolejnym przypadku, znanym z Olkusza (nr inw. 137), na nagrobku umieszczono sygnaturę Sz. Roter, Będzin, Tszeladzki Por. katalog nagrobków i inskrypcji w: Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej, red. L. Hońdo i D. Rozmus, Kraków K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski, s. 140 i Ibidem, s Ibidem, s. 94.

32 32 (chodzi zapewne o ulicę Czeladzką) 34. Nazwiskiem Rotter sygnowany jest też jeden z nagrobków z cmentarza w Pilicy (nr katalogu 27) 35. W poczynaniach twórczych współczesnych kamieniarzy zaznaczają się jednak pewne tendencje, które można by określić jako chęć ucieczki przed monotonią i unifikacją nagrobków. Przykładem tego jest rozwój różnorodności form nagrobków. Nagrobki typu 9 są w dużej mierze przedstawieniami rzeźbiarskimi. Co ciekawe, polichromia, jak przypuszczamy, ma tu głębszy sens, odwołuje się do symbolicznego znaczenia kolorów. W innych przypadkach zaczyna przeważać na nagrobkach z XX w. podkreślanie kolorem detalu architektonicznego lub naśladowanie kolorów szlachetniejszych gatunków kamienia. Na koniec możemy jeszcze zaznaczyć, że jest pewien element, który łączy nagrobki żydowskie (oczywiście poza przynależnością ludzi pod nimi pochowanych do wspólnej tradycji i religii). Tym, co łączy XIX i XX wieczne nagrobki, jest kontynuacja stylu inskrypcji nagrobnych, choć i w tej materii zauważamy zmiany. Można przyjąć, że w czasach nowożytnych, zwłaszcza w XIX i XX w., ujednolicenie treści inskrypcji na ogromnych obszarach w Europie jest wynikiem rozprzestrzeniania się pewnego wyboru przykładowych napisów nagrobnych dla poszczególnych grup ludzi. Dzieje się to dzięki publikacjom książkowym. Książki, właściwie odmiany modlitewników w rodzaju Sefer Hachajim podają stosowne przykłady modlitw użytecznych w określonych sytuacjach życiowych człowieka, np. w chorobie, tu też znajduje się wybór różnych tekstów inskrypcji do umieszczenia na grobie (dla starej kobiety, dla młodej dziewczyny, dla młodzieńca, dla nieżonatego itd.) Ibidem, s L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy 36 Por. Sefer Hachajim. Israelitisches Gebet- und Erbauungsbuch (Gebete bei Krankheitsfällen, in einem Sterbehause und bei dem Besuche der Gräber von Verwandten), hrsg. S. E. Blogg und bearbeitet von A. Sulzbach, Bazylea [b.r.]. Wstęp do ósmego wydania (Frankfurt nad Menem) pochodzi z 1905 r. Pierwsze wydanie tej książki w 1848 r.

33 33 Tak jak już wielokrotnie wspomniano niesposób w skróconej formie przedstawić wszystkie zagadnienia związane z przemianami w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ciągu ostatnich dwóch wieków na wybranych przykładach z cmentarzy z obszaru pogranicza Śląska i Małopolski. Nawet wspomniane w tekście opracowania nie zamykają wszystkich kwestii pozostawiając następnym badaczom tego zagadnienia wdzięczne pole do pracy i korygowania błędów piszącego te słowa.