Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce w świetle Planu rozwoju obszarów wiejskich

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 709 Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006 Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce w świetle Planu rozwoju obszarów wiejskich 1. Wprowadzenie Restrukturyzacja wsi i obszarów wiejskich w procesie integracji Polski z Unią Europejską wymaga realizacji wielu przemian i strategii, z których najważniejsze wiążą się z celami polityki rozwoju obszarów wiejskich. Są to: przebudowa struktur sektora rolnego oraz wzrost konkurencyjności gospodarki żywnościowej, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, kształtowanie warunków rozwoju zrównoważonego na obszarach wiejskich, ochrona środowiska naturalnego wraz z dziedzictwem kulturowym wsi. Dokumentem programowym obejmującym działania na rzecz rozwoju wsi i obszarów wiejskich wraz z instrumentami towarzyszącymi, zaproponowanymi przez Komisję Europejską nowym krajom członkowskim, jest Plan rozwoju obszarów wiejskich. Głównym źródłem finansowania wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich jest Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnych. Środki finansowe Sekcji Gwarancji wymienionego Funduszu są przeznaczone na współfinansowanie działań towarzyszących wspólnej polityce rolnej i służących zrównoważonemu rozwojowi obszarów wiejskich. Zgodnie z treścią Planu rozwoju obszarów wiejskich na lata , w Polsce realizowane są działania, finansowane w 80% ze środków Unii ( Sekcja Gwarancji), a w 20% ze środków budżetu państwa. Skorzystanie z działań Planu rozwoju obszarów wiejskich nie wymaga od beneficjentów wkładu własnego.

2 86 Celem artykułu jest omówienie instrumentów realizacji Planu rozwoju obszarów wiejskich ze wskazaniem roli, jaką mają do spełnienia w procesach restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce. Na jego realizację w latach przewiduje się wydatkowanie 3,5 mld euro, z czego środki unijne wyniosą 2,86 mld euro, a środki krajowe 696,6 mln euro. W ramach instrumentów Planu rozwoju obszarów wiejskich, określanych mianem II filaru wspólnej polityki rolnej, wyróżnić można: renty strukturalne, wsparcie dla gospodarstw niskotowarowych, wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, programy rolno-środowiskowe, zalesianie gruntów rolnych, dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii, wsparcie dla grup producentów rolnych, pomoc techniczna. 2. Renty strukturalne System wcześniejszych emerytur ma na celu przyśpieszenie wymiany pokoleń w sektorze rolnym. Wsparcie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę przyczyni się do zapewnienia dochodu starszym rolnikom, którzy decydują się na zaprzestanie gospodarowania oraz zachęci równocześnie młodych rolników do przejmowania gospodarstw. System ten dotyczy właścicieli gospodarstw powyżej 55 roku życia, którzy jeszcze nie osiągnęli wieku emerytalnego, prowadzili działalność rolniczą przez 10 lat poprzedzających przekazanie gospodarstw, a także byli ubezpieczeni w KRUS przez conajmniej 5 lat przed złożeniem wniosku. Warunkiem uzyskania renty strukturalnej jest rezygnacja z prowadzenia działalności rolniczej i przekazanie ziemi osobie fizycznej lub osobie prawnej (może być dzierżawa) na powiększenie innego gospodarstwa. Z programu rent strukturalnych mogą skorzystać rolnicy przekazujący gospodarstwo rolne o powierzchni wynoszącej co najmniej 1 ha. Równocześnie osoba fizyczna przejmująca gospodarstwo powinna spełniać następujące wymagania: być rolnikiem, posiadać kwalifikacje rolnicze (odpowiednie wykształcenie lub co najmniej 5-letni okres prowadzenia działalności rolniczej), nie posiadać ustalonego prawa do renty lub emerytury, zobowiązać się do prowadzenia działalności rolniczej na przejętych użytkach rolnych przez okres co najmniej 5 lat. Podstawowa wysokość renty strukturalnej wyniesie 210% najniższej emerytury. Wielkość tę powiększa się o dodatek na małżonka w wysokości równej 60% najniższej emerytury, jeżeli spełnione są łącznie 2 warunki: gospodarstwo rolne przekazane w ramach programu rent strukturalnych stanowiło źródło utrzymania dla obojga małżonków,

3 Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce 87 oboje małżonkowie w dniu złożenia wniosku o rentę strukturalną spełniają jednocześnie warunki określone dla beneficjenta. Podstawową wysokość renty strukturalnej zwiększa się również: o 50% kwoty najniższej emerytury w przypadku przekazania gospodarstwa rolnego w sposób trwały o powierzchni co najmniej 3 ha, po 3% kwoty najniższej emerytury za każdy ha użytków rolnych powyżej 3 ha, przekazany w sposób trwały na powiększenie innego gospodarstwa rolnego, prowadzonego przez rolnika będącego w wieku poniżej 40 lat, ale nie więcej niż za 20 ha użytków rolnych powyżej 3 ha użytków rolnych. Maksymalna pomoc z tytułu renty strukturalnej nie może przekroczyć 440% najniższej emerytury, a okres jej pobierania wyniesie nie dłużej niż 10 lat. W wypadku śmierci uprawnionego do renty strukturalnej, świadczenie to otrzymać może małżonek pod warunkiem, że spełnia wymagania określone dla wymienionej formy pomocy. Doświadczenia krajów Unii Europejskiej wskazują, że renty strukturalne jako szczególna forma pomocy finansowej dla rolników posiadających rozdrobnione gospodarstwa rolne, o słabej kondycji finansowej, produkujących wyłącznie na samozaopatrzenie, stanowiły istotny instrument przemian w strukturze agrarnej i poprawie dochodów właścicieli gospodarstw rolnych. Korzystało z nich rocznie kilka tysięcy rolników uprawnionych do pobierania rent. Zainteresowanie rentami strukturalnymi w Polsce jest zdecydowanie większe niż dopłatami bezpośrednimi dla rolnictwa. Szczególne znaczenie ma tutaj wysokość renty strukuralnej, gdyż standardowa renta strukturalna stanowi równowartość dwóch najniższych emerytur rolniczych. Ponadto kwota wzrasta, jeśli rolnik spełnia dodatkowe warunki. Równocześnie rolnik może pozostawić sobie do 0,5 ha gruntu wraz z siedliskiem i uprawiać tę działkę na własne potrzeby. Może zostawić sobie również inwentarz, nie może jednak prowadzić działalności typowo rolniczej. Funkcjonujące od niedawna w Polsce ustawodawstwo o rentach strukturalnych finansowanych z budżetu państwa było mniej korzystne dla rolników, niż program rent strukturalnych dofinansowanych przez Unię Europejską. Brak możliwości przekazania przez rolnika gospodarstwa na rzecz rodziny, stał się zasadniczą barierą wzrostu zainteresowania rentami strukturalnymi. Z tego właśnie powodu, a także ze względu na niespełnianie przez rolników warunków wieku przez obojga małżonków czy też posiadania ustalonego prawa do emerytury lub renty, tylko około 1 tys. wniosków zostało rozpatrzonych pozytywnie przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa we wstępnym etapie składania wniosków, finansowanych Z. Kobielska, Renta dla wybranych, Boss Rolnictwo 2003, nr 7; Wsparcie gospodarstw rolnych po akcesji do Unii, wersja uzupełniona, czerwiec 2004, Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 2004, nr 1 3.

4 88 z budżetu państwa. Od 1 sierpnia 2004 r. rozpoczęto wdrażanie działania Renty strukturalne w ramach Planu rozwoju obszarów wiejskich. Według danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa do dnia 15 września 2004 r. rolnicy złożyli blisko 17 tys. wniosków o renty strukturalne. Ministerstwo Rolnictwa szacuje, że do końca 2006 r. z programu rent strukturalnych skorzysta około 60 tys. gospodarstw. Najwięcej chętnych powinno być w województwach małopolskim, śląskim i podkarpackim, tzn. tam gdzie występuje największa liczba gospodarstw małych, których właściciele utrzymują się z działalności pozarolniczej Wsparcie dla gospodarstw niskotowarowych Wspieranie gospodarstw niskotowarowych ma na celu zwiększenie możliwości inwestowania gospodarstw rolnych o niewielkim własnym potencjale ekonomicznym. Gospodarstwa te w znacznej mierze prowadzą produkcję na samozaopatrzenie, a dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej, mogą podjąć inwestycje prowadzące do rynkowego ukierunkowania produkcji, poprawy dochodowości oraz szeroko rozumianych dostosowań do warunków jednolitego rynku. W efekcie pomoc finansowa przyczyniać się będzie do stabilizacji sektora rolnego w Polsce. Wsparcie finansowe otrzymają gospodarstwa o powierzchni od kilku do kilkunastu hektarów, pod warunkiem, że przedstawią swój plan rozwoju. Plan zawierać będzie informacje na temat gospodarstwa, jego wielkości ekonomicznej, a także przewidywanej żywotności ekonomicznej po określonych działaniach. Uzupełnieniem do planu będzie opis planowanych inwestycji oraz spis celów cząstkowych. Wśród celów cząstkowych wyróżnić można m.in.: uzyskanie certyfikatu gospodarstwa ekologicznego, przystąpienie do grupy producentów rolnych, ukończenie szkoleń w zakresie praktyki rolniczej, udział w programach rolno-środowiskowych, działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego i inne. Pomoc finansowa dla gospodarstw niskotowarowych może objąć przykładowo: dzierżawę dodatkowych gruntów lub ich zakup, zakup stada podstawowego, modernizację lub przebudowę pomieszczeń gospodarskich, zakup maszyn, urządzeń i instalacji, zakup maszyn i urządzeń do czyszczenia, sortowania i pakowania produktów. 2 J. Bielecki, Odejście z zawodu za pieniądze Brukseli, Rzeczpospolita 2004, nr 179; Sektorowy Program Operacyjny i Plan rozwoju obszarów wiejskich, Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 2004, nr 10.

5 Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce 89 Zaznaczyć przy tym należy, że zarówno sam plan, jak i procedura przyznawania pomocy na jego podstawie są znacznie prostsze niż w przypadku opracowania biznesplanów związanych z ubieganiem się o środki z programu przedakcesyjnego SAPARD. W ramach programu wsparcia modernizacji polskich gospodarstw niskotowarowych właściciel gospodarstwa otrzymywać będzie przez 5 lat 1250 euro rocznie na jego unowocześnienie. Środki te umożliwią rolnikowi dodatkowe inwestycje w gospodarstwach poprawiające rentowność jego gospodarstwa. Po trzecim roku otrzymywania premii, beneficjent musi wykazać osiągnięcie co najmniej jednego z celów cząstkowych planu rozwoju gospodarstwa, co stanowi równocześnie warunek wypłaty środków w następnych dwóch latach. Ze wstępnych szacunków wynika, że z instrumentu tego może skorzystać około 15 20% ogółu gospodarstw w Polsce, ale nie więcej niż połowa z nich ma szanse na osiągnięcie żywotności ekonomicznej Wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania Polskie rolnictwo otrzyma znaczne wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Będą to zarówno obszary nizinne (charakteryzujące się m.in. niską jakością gleb, niesprzyjającymi warunkami klimatycznymi czy niekorzystną rzeźbą terenu), jak i obszary górskie (powyżej 350 m n. p. m.) gdzie produkcja rolna jest znacznie utrudniona. Pomoc przyznawana jest w formie specjalnych dotacji wyrównawczych, rekompensujących koszty produkcji i utracone dochody z tytułu gospodarowania na obszarach o niekorzystnych warunkach oraz na obszarach objętych specjalnymi ograniczeniami nie związanymi z ochroną środowiska. Równocześnie dopłaty wyrównawcze mają powstrzymać wyludnianie się obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania i przeciwdziałać zatracaniu ich rolniczego charakteru. Pomoc finansowa udzielana jest w postaci corocznych zryczałtowanych płatności, przyznawanych do hektara użytków rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach i pozostających w użytkowaniu rolniczym. Płatnością objęte mogą być grunty orne, sady, trwałe użytki zielone. Wysokość szacowanych stawek dopłat wyrównawczych w ramach wymienionego kierunku wyniesie: na terenach górskich 68 euro na ha, na obszarach nizinnych I 38 euro na ha, na obszarach nizinnych II 56 euro na ha, na obszarach ze specyficznymi utrudnieniami 56 euro na ha. 3 J. Zientek-Varga, Gospodarstwa niskotowarowe produkować nie tylko dla siebie, Boss Rolnictwo 2004, nr 29.

6 90 Dopłaty wyrównawcze z tytułu niekorzystnych warunków gospodarowania będą miały charakter degresywny. Oznacza to, że w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych najwyższą wartość będą miały dla gospodarstw od 1 do 50 ha (100% płatności za każdy hektar), od 50 do 100 ha będzie to 50% płatności, od 100 do 300 ha 25% płatności, natomiast w gospodarstwach powyżej 300 ha nie będą one przysługiwały. Według wstępnych obliczeń ocenia się, że prawo do dopłat wyrównawczych z tytułu niekorzystnych warunków gospodarowania będzie miała co najmniej połowa polskich gospodarstw, ponieważ wiele z nich gospodaruje na obszarach uznanych za mniej uprzywilejowane Program rolno-środowiskowy Założeniem działania zwanego Krajowym Programem Rolno-Środowiskowym jest promocja systemów produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska, utrwalenie wzorców trwałej i zrównoważonej gospodarki rolnej, zwłaszcza na obszarach chronionych i zagrożonych degradacją, a także zwiększenie świadomości ekologicznej mieszkańców wsi. Przystąpienie do Krajowego Programu Rolno-Środowiskowego oznacza, że rolnik prowadzący na własny rachunek działalność rolniczą w gospodarstwie rolnym o powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych przygotuje i złoży wniosek wraz z 5-letnim planem rolno-środowiskowym, potwierdzonym przez doradcę rolno-środowiskowego. Zobowiąże się on równocześnie do stosowania przyjaznych dla środowiska metod produkcji oraz innych działań i obowiązków wynikających z programu rolno-środowiskowego. Płatność wypłacana co roku, ustalana będzie na podstawie zadeklarowanych przez rolnika działań w odniesieniu do powierzchni. W kalkulacji bierze się pod uwagę utracony dochód oraz poniesione dodatkowe koszty. Pomoc finansowa wypłacana będzie jako suma płatności za pakiety działań wdrażanych w gospodarstwie. Modyfikowana kilkakrotnie ostateczna wersja programu rolno-środowiskowego zawiera 7 pakietów tematycznych. Są to w kolejności: rolnictwo zrównoważone (ograniczenie nawożenia, zbilansowanie gospodarki nawozami i przestrzeganie odpowiedniego następstwa roślin), rolnictwo ekologiczne (stosowanie metod w rozumieniu ustawy o rolnictwie ekologicznym), 4 E. Szot, Jaka pomoc dla gospodarstw mniej uprzywilejowanych, Rzeczpospolita 2004, nr 9, oraz Wsparcie gospodarstw rolnych

7 Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce 91 utrzymanie łąk ekstensywnych (przywrócenie lub zachowanie ekstensywnych wypasów na półnaturalnych pastwiskach w sposób gwarantujący utrzymanie warunków flory i miejsc przebywania gatunków zagrożonych wyginięciem), ochrona gleb i wód, strefy buforowe (tworzenie nowych dwu lub pięciometrowych pasów darni na granicy gruntów rolnych ze zbiornikami wód powierzchniowych lub terenami intensywnie użytkowanymi rolniczo), ochrona rodzimych ras zwierząt gospodarskich (chów ras bydła, koni i owiec zagrożonych wyginięciem). Średnia stawka dotacji wypłacanych z tytułu realizacji działań zawartych w programie rolno-środowiskowym szacowana jest na euro za ha. Duże zainteresowanie rolników programami rolno-środowiskowymi w krajach Unii Europejskiej sugeruje, że w naszym kraju tego typu kierunek restrukturyzacji obszarów wiejskich znajdzie poparcie rolników. Doświadczenia innych krajów wskazują, że na programy rolno-środowiskowe przeznaczanych jest blisko 50% środków z Planu rozwoju obszarów wiejskich (przykład Austrii czy Irlandii). Wstępne oceny i prognozy wskazują, że największą szansę na najwcześniejsze przystąpienie do programu mają rolnicy, którzy zdecydują się na prowadzenie gospodarstw ekologicznych. Dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa potwierdzają te prognozy, ponieważ większość złożonych do 17 września 2004 r. wniosków na przedsięwzięcia rolno-środowiskowe stanowią wnioski z pakietu rolnictwo ekologiczne. W badanym okresie rolnicy złożyli 843 wnioski na rozwój rolnictwa ekologicznego. W przekroju regionalnym największa liczba wniosków pochodzi z województw: małopolskiego, świętokrzyskiego, lubelskiego i podkarpackiego, tzn. z tych województw, w których występuje duża liczba gospodarstw ekologicznych, posiadających atest. Podkreślić należy, że wnioski na dopłaty z pakietu rolnictwo ekologiczne mogą składać nie tylko gospodarstwa posiadające ważny certyfikat, ale także ci rolnicy, których gospodarstwa są w pierwszym lub drugim roku przestawiania na rolnictwo ekologiczne. Według danych z 2004 r, liczba gospodarstw ekologicznych wynosi w Polsce ponad 2 tys. i ciągle wzrasta. Skala pomocy, jaką mogą uzyskać rolnicy w ramach wymienionego kierunku, spowoduje, że w przyszłości nastąpi wzrost zainteresowania rolników przedsięwzięciami rolno-środowiskowymi. Należy jednak podjąć w tym celu działania w kierunku zwiększenia liczby fachowych doradców, a także rozszerzenia zakresu informacji o programie 5. 5 J. Zientek-Varga, Program rolno-środowiskowy szansą dla polskiego rolnictwa, Boss Rolnictwo 2004, nr 7; J. Zientek-Varga, Rolnictwo ekologiczne dużo obaw, mało informacji, Boss Rolnictwo 2004, nr 47.

8 92 6. Zalesianie gruntów rolnych Założeniem tego działania jest wsparcie procesu zalesiania gruntów rolnych nie stanowiących własności Skarbu Państwa, a także zapewnienie właściwej pielęgnacji nowych nasadzeń we wczesnych etapach ich rozwoju. Zalesianie będzie możliwe tylko na terenach, które w planach zagospodarowania przestrzennego gmin są przeznaczone pod zalesienie. Dodatkowe ograniczenie związane jest z powierzchnią przeznaczoną przez rolnika do zalesienia. Taka działka musi mieć minimum 30 arów i szerokość conajmniej 20 metrów. W przypadku wniosku składanego przez grupę rolników łączna powierzchnia przeznaczona na zalesienie musi wynosić co najmniej 3 ha. Do zalesienia mogą być wykorzystane grunty, które na podstawie ewidencji gruntów rolnych, zakwalifikowano do gruntów rolnych, trwałych użytków zielonych, sadów i plantacji owocowych. Program zalesiania gruntów rolnych będzie się opierał na trzech rodzajach pomocy finansowej. Zgodnie z nim rolnicy otrzymają : dotację na zalesienie pokrywającą koszty założenia uprawy i ochrony przed zwierzyną, premię pielęgnacyjną za utrzymanie nowej uprawy przez 5 lat, premię zalesieniową za utracone dochody z produkcji rolnej z tytułu zaprzestania działalności rolniczej przez okres 20 lat od założenia uprawy. Wysokość pomocy z tytułu zalesiania gruntów rolnych będzie ustalana na podstawie powierzchni gruntów i wypłacana w cyklu rocznym. Stawki pomocy w euro w ramach poszczególnych rodzajów działań zawiera tabela 1. Tabela. 1. Pomoc finansowa UE na zalesianie gruntów rolnych gospodarstw w Polsce Formy pomocy 1. Wsparcie na zalesienie na terenach o korzystnej konfiguracji na stokach o nachyleniu powyżej 120 grodzenie siatką 2-metrową 2. Premia pielęgnacyjna bez zastosowania repelentów na terenach o korzystnej konfiguracji na stokach o nachyleniu powyżej Premia pielęgnacyjna z zastosowaniem repelentów na terenach o korzystnej konfiguracji na stokach o nachyleniu powyżej Premia zalesieniowa dla rolnika, którego dochód z rolnictwa stanowi powyżej 20% dla właściciela gruntów, uzyskującego powyżej 80% dochodów spoza rolnictwa Wysokość pomocy w euro rocznie lasy iglaste lasy liściaste 986, ,72 550,42 96,32 172,00 160,55 252,29 321,08 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wsparcie gospodarstw po akcesji 77, , ,21

9 Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce 93 Ta forma restrukturyzacji obszarów wiejskich cieszyć się będzie zainteresowaniem rolników posiadających gleby nieurodzajne i nieużytki. Z uwagi na niewystarczające środki z budżetu państwa przeznaczane dotąd na zalesianie, nie wszyscy chętni rolnicy mogli uzyskać potrzebną im pomoc finansową. Sytuacja ta ulegnie poprawie wraz z uruchomieniem środków finansowych z Unii Europejskiej w ramach Planu rozwoju obszarów wiejskich, finansowanych w 80% przez Sekcję Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych, a w 20% przez budżet państwa 6. Całkowita suma wsparcia dla producentów rolnych w ramach omawianego kierunku nie może przekroczyć zł na 1 beneficjenta. 7. Wsparcie dostosowań do standardów wspólnotowych Pomoc w ramach tego działania obejmuje czynności mające na celu dostosowanie do standardów Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska, ochrony roślin, dobrostanu zwierząt itp. Będzie to forma rekompensaty finansowej dla rolników za inwestycje w gospodarstwie w zakresie wymogów środowiskowych, higieny, bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa pracy i wielu innych inwestycji poprawiających warunki gospodarowania. Dla właścicieli ferm kurzych wysokość pomocy finansowej będzie wynosić w pierwszym roku 150 euro na 150 stanowisk. W drugim i trzecim roku pomoc finansowa wynosić będzie odpowiednio 50 euro na 150 stanowisk i 25 euro na 150 stanowisk. Całkowita suma wsparcia w ramach tego kierunku nie może przekroczyć 150 tys. zł na 1 beneficjenta. Wymieniony kierunek restrukturyzacji obszarów wiejskich, podobnie jak program rolno-środowiskowy stanowić będzie formę promocji zrównoważonego rozwoju terenów wiejskich i produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska naturalnego Grupy producentów rolnych Założeniem tego instrumentu jest wspieranie procesu zakładania przez rolników grup producenckich celem dostosowania do standardów unijnych, a także zorganizowania systemu wspólnej sprzedaży produktów rolnych. W warunkach polskiego rolnictwa mała skala produkcji w przeciętnym gospodarstwie, rozproszenie producentów oraz trudności z osiągnięciem standardów produktów są istotną barierą 6 J. Zientek-Varga, Zalesianie jeszcze jedna szansa dla wsi, Boss Rolnictwo 2004, nr Wsparcie gospodarstw rolnych po akcesji

10 94 w dostępie do konkurencyjnych rynków. Grupy producenckie poprawiają pozycję konkurencyjną rolników i są formą integracji poziomej w rolnictwie. Tworzenie grupy producentów jest procesem dobrowolnym, opartym na świadomej decyzji rolnika. Trzeba zaznaczyć, że wśród rolników w dalszym ciągu dominuje poczucie nieufności do zmian, które należałoby wprowadzić w gospodarstwie i w jego otoczeniu, do wspólnego zorganizowanego działania, do korzyści osiąganych z tytułu funkcjonowania w grupie. Proces tworzenia grup wymaga zaangażowania rolników w pracę na rzecz grupy, czasu dochodzenia do efektów oraz konieczności wydatkowania środków własnych. Kondycja finansowa grupy jest jednym z warunków dobrego funkcjonowania, a także ubiegania się o wsparcie ze środków unijnych. Ponadto szczególnie istotny jest fakt zarejestrowania działalności przez grupę producencką. Pomoc finansowa dla grup producenckich realizowana będzie w formie rocznych płatności w okresie 5 lat od daty rejestracji grupy producenckiej. Istnieje możliwość wyboru przez grupę płatności półrocznej, przy czym pierwsza płatność będzie realizowana nie wcześniej niż po sześciu pełnych miesiącach od daty rejestracji grupy. Kwota wsparcia zostanie wyliczona na podstawie rocznej wartości brutto sprzedanej produkcji wyprodukowanej w gospodarstwach rolnych i nie przekroczy: 5%, 5%, 4%, 3%, i 2% wartości produkcji do sumy 1 mln euro, sprzedanej odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku, 2,5%, 2,5%, 2%, 1,5%, i 1,5% wartości produkcji powyżej 1 mln euro sprzedanej odpowiednio w pierwszym, drugim, trzecim, czwartym i piątym roku. W żadnym przypadku wsparcie finansowe na rzecz grup producenckich nie może przekroczyć kwoty: w pierwszym i drugim roku 100 tys. euro, w trzecim roku 80 tys. euro, w czwartym roku 60 tys. euro, w piątym roku 50 tys. euro. Ze środków Planu rozwoju obszarów wiejskich realizowane będą również umowy podpisane z podmiotami uczestniczącymi w programie SAPARD, w części przekraczającej możliwości finansowe tego programu. Powoływanie grup producentów rolnych wymaga szczególnego wsparcia ze strony doradztwa rolniczego. Planowane w tym zakresie przeszkolenie 400 doradców rolniczych posiadających certyfikat doradcy ds. grup producenckich stanowić będzie istotną pomoc niezbędną dla rolników do podjęcia właściwej decyzji. Zainteresowanie tworzeniem grup producenckich w Polsce jest w dalszym ciągu nieduże, o czym świadczy chociażby wskaźnik udziału grup producentów w rynku produktów rolnych wynoszący przykładowo w 2000 r. 1%. Dla porównania w krajach Unii Europejskiej, grupy producentów skupiały w 2003 r. średnio 40% rolników w rynku produktów rolnych, a w niektórych krajach, np. w Holandii czy Francji, wskaźniki wyniosły odpowiednio 71% i 55% 8. 8 J. Turski, K. Witosław, Grupy producentów szansą polskiego rolnictwa, Biuletyn Informacyjny Agencji Rynku Rolnego 2004, nr 2.

11 Kierunki restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce 95 Wymagania rynkowe dotyczące stałych dostaw, jednolitych partii towaru, tanich towarów, estetycznych opakowań, a także towarów o najwyższych standardach jakościowych, wymuszą konieczność tworzenia grup producentów. Dodatkowym czynnikiem stymulującym te działania jest prawodawstwo, które przewiduje zakładanie grupy przez spółdzielnię, przy czym wszyscy członkowie spółdzielni muszą być producentami rolnymi. Równocześnie istnieje także przepis, który pozwala spółdzielni stać się członkiem grupy producentów. Spółdzielnia staje się wówczas jednym z członków grupy, który posiada własną księgowość, zaopatrzenie, transport itp. i oddaje to wszystko do dyspozycji całej grupy. W ten sposób środki pomocowe Unii Europejskiej docierają również do spółdzielni, poprawiając jej kondycję finansową. W ustawie znalazł się również zapis o zwolnieniu grupy z podatku od nieruchomości na 5 lat od daty wydania decyzji od rejestracji, ale obejmuje on tylko te grupy, które w ramach inwestycji stawiają nowe biura, budują magazyny czy sortownie, albo poddają istniejące wcześniej obiekty modernizacji 9 9. Pomoc techniczna Pomoc techniczna ma na celu przede wszystkim wsparcie przedsięwzięć służących usprawnieniu wdrażania Planu rozwoju obszarów wiejskich. Do tych przedsięwzięć należy m.in.: prowadzenie kampanii informacyjnych, doradztwo i szkolenia, analizy, ekspertyzy, studia wspomagające planowanie, budowa odpowiednich struktur instytucjonalnych, monitoring i zarządzanie programem. 10. Wnioski Analiza preferowanych kierunków i instrumentów działań Unii Europejskiej w procesie restrukturyzacji obszarów wiejskich w Polsce wykazuje, że dla rozwoju obszarów wiejskich szczególnie istotne są działania związane: 1) z restrukturyzacją rolnictwa, modernizacją gospodarstw rolnych, poprawą struktury agrarnej, poprawą warunków gospodarowania, dostosowaniem gospodarstw do norm i standardów unijnych, zwiększeniem możliwości zbytu produktów rolnych, poprawą poziomu dochodów gospodarstw rolnych, wsparciem procesu integracji poziomiej i pionowej w rolnictwie itp.; 9 J. Zientek-Varga, Grupy producentów sposób na rolnicze problemy? Boss Rolnictwo 2004 r., nr 34; Ustawa z 18 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. nr 162, poz. 1694).

12 96 2) z ochroną środowiska naturalnego oraz dążeniem do zrównoważonego rozwoju poprzez wspieranie przedsięwzięć rolno-środowiskowych, zalesienia gruntów rolnych, dostosowanie do norm i standardów unijnych w obszarze środowiska naturalnego, przeciwdziałanie degradacji terenów rolniczych, wdrażanie kodeksu dobrej praktyki rolniczej, zwiększanie świadomości ekologicznej mieszkańców wsi i inne; 3) z wielofunkcyjnym rozwojem wsi i obszarów wiejskich, któremu służyć będą m.in. działania związane ze wsparciem programów rolno-środowiskowych i rozwojem rolnictwa ekologicznego, zalesianiem gruntów rolnych i wsparciem rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej, rozwojem przedsiębiorczości i inicjatyw lokalnych, rozwojem zatrudnienia pozarolniczego w sferze leśnictwa, drobnej produkcji, usług, rzemiosła i inne; 4) z zachowaniem naturalnych walorów dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturowego wsi, naturalnych walorów krajobrazowych, ochroną lokalnych gatunków roślin i zwierząt, ochroną gleb, ochroną łąk i pastwisk i inne. Restructuring Trends in Rural Areas in Poland in View of the Rural Development Plan In this article, the author addresses the issue of the restructuring of rural areas in Poland and presents the trajectories and instruments for implementing of the Rural Development Plan. The author discusses the EU s preferred measures for restructuring rural areas in Poland. Using the baseline document the Rural Development Plan the author describes the measures contained in the plan and the instruments designed to implement it.