LUDNOŚĆ DORZECZA ODRY I WISŁY WARUNKI ŻYCIA I STAN BIOLOGICZNY OD PÓŹNEJ STAROŻYTNOŚCI DO ŚREDNIOWIECZA JANUSZ PIONTEK

Transkrypt

1 JANUSZ PIONTEK LUDNOŚĆ DORZECZA ODRY I WISŁY OD PÓŹNEJ STAROŻYTNOŚCI DO ŚREDNIOWIECZA WARUNKI ŻYCIA I STAN BIOLOGICZNY WYDAWNICTWO INSTYTUTU ANTROPOLOGII MONOGRAFIE, NR 16 Poznań 2014

2 Recenzja wydawnicza: prof. dr hab. Guido Kriesel Copyright by Instytut Antropologii UAM, Janusz Piontek, Poznań 2014 Redaktor serii: Janusz Piontek Sekretarz: Grażyna Liczbińska Komitet redakcyjny: Alicja Budnik Joachim Cieślik Blandyna Jerszyńska Maria Kaczmarek Jan Strzałko Projekt okładki: Leszek Kozak, Tomasz Hanć, Oskar Nowak Zdjęcie na okładce: Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy nr N N ISBN: Druk: Zakład Graficzny UAM Collegium Minus, ul. H. Wieniawskiego 1, Poznań zaklad.graficzny@amu.edu.pl Wydawnictwo Instytutu Antropologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Biologii, Instytut Antropologii Poznań, ul. Umultowska 89

3 JANUSZ PIONTEK LUDNOŚĆ DORZECZA ODRY I WISŁY OD PÓŹNEJ STAROŻYTNOŚCI DO ŚREDNIOWIECZA WARUNKI ŻYCIA I STAN BIOLOGICZNY Spis treści: 1. Wstęp 5 2. Cel badań Założenia teoretyczno-metodologiczne Metodyka badań Ludność dorzecza Odry i Wisły w okresie późnej starożytności i we wczesnym średniowieczu kontynuacja czy dyskontynuacja populacji Ludności kultury wielbarskiej a populacje z okresu średniowiecza w świetle badań odontologicznych Ludności kultury wielbarskiej a populacje z okresu średniowiecza zróżnicowanie kraniologiczne Ludność kultury wielbarskiej a Słowianie i plemiona germańskie w świetle badań kraniologicznych Stan i dynamika biologiczna populacji ludzkich w okresie późnej starożytności i we wczesnym średniowieczu Problemy teoretyczne i metodologiczne Struktura wymieralności ludności kultury wielbarskiej Struktura wymieralności ludności kultury przeworskiej Struktura wymieralności ludności z okresu wczesnego średniowiecza Stan zdrowia i szkieletowe wyznaczniki stresu środowiskowego Urazy i zmiany pourazowe

4 7.2. Obciążenie pracą fizyczną Słowian zachodnich w średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych Różnice w częstości występowania guzków Schmorla pomiędzy populacjami z wczesnego i późnego średniowiecza Dymorfizm płciowy Wysokość ciała Cribra orbitalia Hipoplazja szkliwa Linie Harrisa Rekonstrukcja diety na podstawie analiz izotopowych Dieta ludności z okresu rzymskiego Dieta ludności wczesnośredniowiecznej Podsumowanie i wnioski końcowe Bibliografia.. 107

5 1. WSTĘP Problem etnogenezy Słowian jest ciągle daleki od rozwiązania, a ustalenia poczynione na gruncie archeologii, historii i językoznawstwa są niejednoznaczne. W dyskusjach ścierają się poglądy przedstawicieli dwóch grup, z których jedna opowiada się za allochtonicznym modelem pochodzenia Słowian, według którego Słowianie przybyli w dorzecze Odry i Wisły w V-VI w. n.e., druga grupa zaś za autochtonicznym modelem pochodzenia Słowian, według którego Słowianie wykształcili się i zamieszkiwali w dorzeczu Odry i Wisły. Spory pomiędzy autochtonistami, a allochtonistami toczą się od bardzo wielu lat. Główne sprzeczności pomiędzy antropologią fizyczną i archeologią w kwestii pochodzenia i rozprzestrzenienia się Słowian dotyczą między innymi poglądów na: (a) stan i dynamikę biologiczną populacji słowiańskich, (b) zróżnicowanie i podobieństwo biologiczne (genetyczne) różnych grup zamieszkujących Europę Środkową u schyłku starożytności i we wczesnym średniowieczu, (c) ruchy migracyjne i ich nasilenie, (d) kierunki migracji oraz ich znaczenie w tworzeniu się etnosu słowiańskiego itp. Na podstawie analizy współcześnie ukazujących się prac archeologicznych, historycznych i językoznawczych dotyczących zagadnień etnogenezy Słowian, można często dojść do wniosku, że badania społeczeństw pradziejowych i wczesnohistorycznych są prawie wyłącznie obszarem badań nauk humanistycznych. Rola nauk przyrodniczych w poznawaniu różnych zjawisk i procesów zachodzących w pradziejach, czy czasach historycznych, sprowadzana bywa do opisu wskazanych przez archeologów jak to się ujmuje niektórych źródeł archeologicznych (ludzkich szczątków kostnych pochodzących z wykopalisk archeologicznych), w celu dostarczenia odpowiednich danych dla badacza (archeologa, historyka) budującego narrację prehistoryczną i historyczną. Tymczasem antropologowie badają szczątki ludzkie, ponieważ są zainteresowani biologiczną historią populacji ludzkich, rekonstrukcją różnych zjawisk i procesów biologicznych, jakie zachodziły w tych populacjach, a także, a może przede wszystkim, analizą czynników wpływających na stan i dynamikę biologiczną tych populacji, stan zdrowia, warunki życia itp. 5

6 Z analizy piśmiennictwa wynika również, że niektórzy historycy i archeologowie uważają, że system kulturowy wczesnych Słowian cechowało ubóstwo i bardzo niski poziom kultury materialnej w porównaniu z populacjami z okresu końca starożytności. To założenie, wywiedzione z archeologicznych badań porównawczych ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wiły, a zaliczanej przez archeologów do kultur archeologicznych wielbarskiej i przeworskiej, stało się podstawą do formułowania różnych nieuprawnionych uogólnień i narracji w literaturze historycznej i archeologicznej. W narracjach tych formułuje się wnioski odnoszące się do zjawisk i procesów biologicznych wnioski wywiedzione z reinterpretacji wyników badań biologicznych. Tymczasem badania antropologiczne materiałów szkieletowych pozwalają na poznanie ogólnych warunków życia tych populacji, ich stanu zdrowia, diety, dynamiki biologicznej itp., a więc pośrednio pozwalają na ocenę i porównanie poziomu gospodarki badanych populacji z okresu starożytnego i wczesnego średniowiecza. Współczesna antropologia fizyczna, jak się okazuje, z analizy piśmiennictwa przedmiotu, dysponuje szerokim wachlarzem metod i procedur badawczych pozwalających na ilościową ocenę wpływu warunków życia na rozwijający się organizm człowieka oraz ocenę różnych zjawisk i procesów zachodzących w populacjach ludzkich (ocenę paleoepidemiologiczną, paleogeograficzną i paleopatologiczną). Potrafi ona opisać te zjawiska i procesy, wyjaśnić ich naturę, opisać czynniki je kształtujące oraz zbudować model zjawiska lub procesu biologicznego. Celem tych badań, na poziomie osobniczym, jest opisanie reakcji morfologicznych osobnika na warunki życia w różnych populacjach pradziejowych i wczesnohistorycznych. Na poziomie populacyjnym, antropolog bada zmienność w czasie i przestrzeni (wewnątrzpopulacyjną i międzypopulacyjną) różnych cech biologicznych, jej zakres i uwarunkowania. Badania takie muszą być prowadzone przez antropologów, gdyż stanowią autonomiczny i rdzenny obszar badawczy antropologii fizycznej nauki biologicznej zajmującej się biologią gatunku ludzkiego i nie są dodatkiem (aneksem) do analiz archeologicznych! Ocena warunków życia, jakości życia, stanu zdrowia i poziomu biologicznego populacji to klasyczne zagadnienia realizowane przez antropologię fizyczną, nie tylko w odniesieniu do populacji szkieletowych, ale także, a może przede wszystkim, do populacji współczesnych. Celem tego typu badań, prezentowanych w międzynarodowych czasopismach antropologicznych, jest: opisanie reakcji morfologicznych osobnika na warunki życia, opisanie standardu 6

7 życia i zdrowia badanych populacji oraz ich stanu i dynamiki biologicznej. W badaniach tych: (a) wykonuje się analizy częstości występowania środowiskowych wyznaczników stresu w populacjach ludzkich w ujęciu czasowym i przestrzennym, (b) zbiera i przedstawia się dane porównawcze o częstości występowania środowiskowych wyznaczników stresu w populacjach europejskich, (c) przedstawia się rekonstrukcję warunków życia i stanu biologicznego populacji pradziejowych i wczesnohistorycznych. Z analizy piśmiennictwa wynika, że wielu archeologów, językoznawców i historyków, w rozważaniach dotyczących różnych aspektów badań populacji pradziejowych i historycznych, nie w pełni wykorzystuje dane prezentowane przez antropologię fizyczną. Tymczasem w literaturze przedmiotu odszukać można liczne opracowania opisujące: (a) model zmienności morfologicznej europejskich populacji ludzkich w okresie starożytności i we wczesnym średniowieczu, (b) stan biologiczny, czy (c) warunki życia różnych populacji szkieletowych itp. Model zmienności morfologicznej populacji słowiańskich z okresu średniowiecza jest w znacznym stopniu poznany, a w odniesieniu do poszczególnych obszarów ich zamieszkiwania (Słowianie zachodni, wschodni i południowi) wykonano liczne badania komparatystyczne. Niezależnie od celów poznawczych, ważnych dla antropologii fizycznej i ekologii człowieka, w niniejszej monografii, pragnie się przedstawić badaczom (także reprezentującym nauki humanistyczne) interpretacje i rekonstrukcje uzyskane metodami właściwymi dla nauk biologicznych, w celu stworzenia możliwości uwzględnienia ich w studiach interdyscyplinarnych. 7

8

9 2. CEL BADAŃ Nadrzędnym celem prezentowanych badań jest opisanie stanu biologicznego i epidemiologicznego populacji ludzkich zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły, od późnej starożytności do średniowiecza oraz rekonstrukcja warunków życia tych populacji. Badania mają przyczynić się do pozytywnej lub negatywnej weryfikacji hipotezy stawianej przez niektórych historyków i archeologów mówiącej, że niski poziom gospodarki i ogólnych warunków życia można uznawać za cechę dystynktywną kultury słowiańskiej, niezależnie od czasu i miejsca jej rozwoju (por. Leciejewicz 2006: 21). Przyjmowanie tej hipotezy, jako rzeczywistego opisu stanu rzeczy sprawia, że niektóre rekonstrukcje archeologiczne i historyczne przyjmują, że zachodziła konieczność istotnego wpływu kulturowego innych grup ludnościowych na zasiedlającą w V-VI w. n.e. dorzecze Odry i Wisły, ludność słowiańską, szczególnie w okresie formowania się państwa polskiego (por. np. Leciejewicz 1998, 2007, Urbańczyk 2008, 2012). Taki stan rzeczy rodzi ożywione spory wokół zagadnień związanych z rekonstrukcją historii naszego narodu i kraju. Spory te wynikają także z faktu, że zweryfikowanie hipotez stawianych na gruncie archeologii i mediewistyki jest trudne z powodu niezwykle ograniczonych danych źródłowych. W badaniach własnych zakłada się realizację dwóch ważnych celów badawczych: po pierwsze uzyskanie wyników istotnych dla podjęcia analiz interdyscyplinarnych, umiejscowionych w obszarze poszukiwań nauk humanistycznych (archeologii, historii, językoznawstwa i antropologii kulturowej) z jednej strony, a antropologii fizycznej i ekologii człowieka z drugiej, po drugie poznanie oddziaływania czynników społeczno-kulturowych na rozwój osobnika i populacji ludzkiej w sytuacji zmiany strategii adaptacyjnej grupy ludzkiej, w specyficznym okresie upadku świata starożytnego i powstania nowej rzeczywistości kulturowej cywilizacji średniowiecznej. W niniejszym opracowaniu przedstawiono: 1) analizy częstości występowania wyznaczników stresu środowiskowego w populacjach zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły od późnej starożytności do średniowiecza, w ujęciu czasowym i przestrzennym, 9

10 2) dane porównawcze dotyczące częstości występowania środowiskowych wyznaczników stresu w populacjach europejskich z okresu późnej starożytności i czasów średniowiecznych, w celu uzyskania tła porównawczego dla analiz badanych zjawisk i procesów biologicznych w populacjach z dorzecza Odry i Wisły, 3) rekonstrukcję warunków życia i stanu biologicznego populacji zamieszkujących dorzecze Odry i Wisły od późnej starożytności do średniowiecza. Uzyskane wyniki badań pozwolą zdaniem autora na wyciągnięcie ważnych wniosków dotyczących wpływu czynników kulturowych i społecznych na kształtowanie się zjawisk rozwojowych u człowieka oraz ocenę roli zmiany charakterystyki systemu społeczno-kulturowego (upadek cywilizacji starożytnej i powstanie systemu wczesnofeudalnego w Europie) w kształtowaniu strategii adaptacyjnej populacji ludzkiej w nowych warunkach kulturowych.

11 3. ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE W rozważaniach własnych oparto się na twierdzeniu, że w danych warunkach otoczenia-środowiska (biotycznego i abiotycznego) utrzymują i rozwijają się tylko systemy społeczno-kulturowe (biokulturowe) o pewnych charakterystycznych poziomach natężeń cech (biologicznych, społecznych, kulturowych) i określonych między nimi relacjach. Trwanie tego typu systemów na określonym poziomie adaptacji jest możliwe dzięki przyjętej, przez daną społeczność, strategii adaptacji tj. generowanej społecznie i kulturowo koncepcji kształtowania związków człowiekotoczenie, gwarantującej zabezpieczenie potrzeb biologicznych, społecznych i kulturowych osobnika i grupy ludzkiej. Upraszczając znacznie strukturę systemu społeczno-kulturowego uznajmy, że składa się ona z pięciu następujących elementów: struktury społecznej, struktury biologicznej, struktury gospodarczej, ideologicznego podsystemu sterującego oraz ekumeny tj. środowiska przyrodniczego, z którym wymienione poprzednio elementy pozostają w dynamicznym związku (ryc. 1). Z wcześniejszych badań własnych wynika, że etapom rozwoju społeczno-kulturowego odpowiadają pewne specyficzne typy relacji między wymienionymi elementami systemu. Typy te wiążą się z przyjmowaniem przez grupy ludzkie określonej strategii adaptacji (Piontek 1989). Koncepcja strategii adaptacyjnej, w ujęciu własnym, to zbiór podstawowych założeń poznawczych, wyrażających stosunek człowieka do postrzeganej i analizowanej rzeczywistości i jest ona kodowana w ideologicznym podsystemie sterującym systemu społeczno-kulturowego. Populacja ludzka Ekumena Struktura ekonomiczna Struktura społeczna Ideologiczny podsystem sterujący Rycina 1. Schemat systemu społeczno-kulturowego 11

12 W historii ludzkości występowały różne typy strategii adaptacyjnej. W interesującym nas okresie dziejów występowała jak sądzę koncepcja ekspansywizmu (ekspansywistyczny paradygmat obrazu świata, człowieka i przyrody por. Piontek 1989). Paradygmat ten można by scharakteryzować w następujący sposób: przyjęta przez populację kulturowa strategia adaptacji wywołuje maksymalizację zapotrzebowań materialnych, energetycznych i informacyjnych systemu społeczno-kulturowego. Maksymalizacja ta rodzi specyficzny rodzaj konkurencji międzygrupowej, w której najistotniejsze stają się zapotrzebowania lokalnych systemów społeczno-kulturowych. Ze względu na istniejącą konkurencję powstaje cała sieć centrów kulturowych oraz ośrodków satelitarnych, co rodzi określone zależności i podobieństwa między różnymi elementami systemów np. strukturą społeczną, ideologicznym podsystemem sterującym, strukturą gospodarczą. Ekspansywny rozwój centrów (lokalnych systemów społeczno-kulturowych) prowadzić musi do lokalnych kryzysów, katastrof i konfliktów. Najistotniejszą relacją staje się zależność między biologiczną, społeczną i gospodarczą strukturą systemu społeczno-kulturowego. Ekumena traktowana jest jako nieograniczony rezerwuar substancji materialnych i energetycznych. Opierając się na wcześniejszych rozważaniach własnych (Piontek 1985a, 1989, 1991) uznano, że: 1) ewolucja biokulturowa człowieka miała i ma charakter procesu nieciągłego (skokowego), a przyczynami dezintegracji są stany kryzysowe w systemach ludzkich, 2) o kryzysie można mówić wówczas, gdy w systemie biokulturowym, relacje między istotnymi czynnikami jego struktury ulegną zaburzeniom co do natężenia i kierunku wzajemnego oddziaływania, 3) kryzysy wywołują czynniki określonego rodzaju (np. społeczne, kulturowe, biologiczne), jednakże mogą one powodować zaburzenia także w interakcjach między innymi elementami systemu społecznokulturowego (np. kryzys w relacji między elementem kulturowym i społecznym może zaburzyć interakcję między strukturą biologiczną populacji a jej przyrodniczym otoczeniem), 4) ewolucja biokulturowa przebiega przez pewne punkty węzłowe rozwoju, w których zmianie ulegają relacje między elementami systemu lub dokonuje się ich inna hierarchizacja, czyli wypracowywanie nowej strategii adaptacyjnej, 12

13 5) świadomość wyboru właściwej strategii adaptacji opiera się na umiejętności rozpoznawania determinant sytuacji kryzysowej, głównie przy wykorzystaniu dziedziczonej pozagenetycznie informacji kulturowej, 6) fazą końcową pokonywania kryzysu jest modyfikacja kulturowego systemu adaptacyjnego, przy czym nowa forma systemu społecznokulturowego jest inną jakościowo formą bytu. Osobnego rozpatrzenia wymagają procesy zachodzące w punkcie węzłowym gdyż są one najbardziej interesujące (istotne), a ich wyjaśnienie wymaga rozważenia roli poszczególnych elementów systemu społecznokulturowego w kształtowaniu się nowych strategii adaptacji (ryc. 2). Rycina 2. Model opisujący rozwój systemów społeczno-kulturowych w paradygmacie ekspansywizmu : system A przekracza poziom pojemności bezpiecznej ekumeny (otoczenia), co wywołuje stan kryzysu; powrót do stanu równowagi ( wyjście z kryzysu ) wymaga przyjęcia nowej strategii adaptacji (punkt węzłowy w przebiegu krzywej), która pozwala na zmianę poziomu eksploatacji ekumeny i na rozpoczęcie nowej fazy progresywnego rozwoju systemu Uważam, że stosowane współcześnie w archeologii, schematy klasyfikacji i opisu materiałów archeologicznych pozwalają na analizę stanu systemu tylko dla okresów progresywnego jego rozwoju (zakreskowany obszar na ryc. 2). Nie pozwalają natomiast na rozpoznanie zmian, jakie zachodzą w punkcie węzłowym rozwoju. Stosowane metody klasyfikacyjno-opisowe zostały bowiem skonstruowane do opisu zjawisk kulturowych tylko w ramach określonych 13

14 systemów społeczno-kulturowych (nazywanych kulturami archeologicznymi). Z tego powodu jak każdy typologiczny system opisu w swoim założeniu są ahistoryczne. Pozwalają one na opisanie pewnych elementów struktury systemu, natomiast ze względu na swoją ahistoryczność, nie pozwalają odpowiedzieć na pytania: (a) jak powstał system społeczno-kulturowy oraz (b) jakim uległ (ulegał) przekształceniom. Podobnego typu problemy teoretyczno-metodyczne zrodziły się na gruncie antropologii fizycznej, przy sporach o opis struktury populacji: typologiczny, czy populacyjny? Z rozważań prowadzonych wówczas na gruncie antropologii fizycznej wynikał przede wszystkim taki o to wniosek, że spór o metodę opisu jest sporem drugorzędnym względem sporu o model teoretyczny badanego procesu (por. ryc. 3). Rycina 3. Modele interpretacji danych archeometrycznych wzorowane na modelach procesów ewolucyjnych G.G. Simsona (wg Kuźnicki, Urbanek 1970): A) zbiór danych, B) model dywergentny (poszukiwanie wspólnego przodka czy obszaru macierzystego badanych populacji), C) model dyskontynuacji w archeologii nazywany modelem allochtonicznym (poszukiwanie brakującego ogniwa dla kolejnych zbiorów populacji), D) model biokulturowy, czyli kontynuacji nazywany w archeologii modelem autochtonicznym 14

15 W związku z powyższym, nie krytykując typologicznych metod klasyfikacji w archeologii, należy stwierdzić, że metody te przynoszą rezultaty badawcze tylko wówczas, gdy obiektem badań są wydzielane systemy empiryczne. Gdy zaś badamy zjawiska procesualne, to wówczas musimy zastosować inny niż typologiczny aparat metodyczny (np. ujęcia systemowe). Zgodnie z przyjętym sposobem ujęcia badanej problematyki założono, że po fazie progresywnego rozwoju następował kryzys w strukturze społecznej i kulturowej systemu, co zakłócało stan równowagi wewnętrznej oraz relację między systemem a jego otoczeniem (przyrodniczym, jak i kulturowym). Kryzys ten wywoływał niekorzystne zmiany relacji pomiędzy strukturą społeczną i ideologicznym podsystemem sterującym z jednej strony, a strukturą gospodarczą i biologiczną z drugiej strony. Zmiana ta musiała wpłynąć na możliwość realizacji zapotrzebowań materialnych, energetycznych i informacyjnych systemu oraz na związek między systemem a ekumeną. Pierwszą fazę kryzysu cechować mógł nieadekwatny rozwój zjawisk gospodarczych w stosunku do socjokultury i socjoorganizacji systemu oraz nieadekwatna struktura podsystemu sterującego. Ta nieadekwatna struktura podsystemu sterującego działała na rzecz stabilizacji istniejącej socjokultury i socjoorganizacji, nie uwzględniając nowych warunków otoczenia. Faza pierwsza byłaby więc fazą pogłębiania się kryzysu. W przyjętych założeniach teoretycznych stwierdzono, że w przypadku systemów biokulturowych, wybór nowej strategii adaptacyjnej nie odbywa się metodą prób i błędów, lecz kształtowany jest świadomie przy wykorzystaniu dziedziczonej pozagenetycznie informacji kulturowej. Z tego powodu proces stabilizacji systemu w nowych warunkach otoczenia rozpoczynałby się od przekształceń w ideologicznym podsystemie sterującym, a przekształcenia te dla zachowania trwałości systemu musiały doprowadzać do powstawania nowej koncepcji strategii adaptacyjnej. Powstanie takiej koncepcji doprowadzało w pierwszym rzędzie do zmiany struktury ekonomicznej i ekologicznej systemu. To struktura gospodarcza wpływała na strukturę biologiczną systemu, ekumenę oraz kształtowała, adekwatną do nowej sytuacji gospodarczej, strukturę społeczną. W fazie stabilizacji najistotniejszymi elementami systemu stawały się zatem: ideologiczny podsystem sterujący (nowa tożsamość) i struktura gospodarcza, które to elementy łącznie wpływały na kształtowanie się określonych natężeń struktury biologicznej i społecznej. Byłaby to faza pokonywania kryzysu i kształtowania się nowej struktury systemu przy uwzględnieniu wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań jego rozwoju. 15

16 Fazą końcową (trzecią) bywa kolejna integracja systemu na wyższym (albo niższym) poziomie adaptacji do warunków otoczenia. W fazie kształtowania się nowej strategii adaptacji, stopień wykorzystania otoczenia przez system ludzki jest zazwyczaj o wiele niższy od maksymalnie dopuszczalnego (poziomu bezpiecznego), ponieważ zastosowanie nowej technologii, nowych surowców, czy nowych nośników energetycznych otwiera inną możliwość rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego. W ramach paradygmatu ekspansywizmu system po fazie kryzysu, wyposażony w nową strategię adaptacyjną, rozpoczyna realizację zapotrzebowań, które są ciągle maksymalizowane przez stereotypowe zakłócenia stanu dynamicznej równowagi między systemem i jego otoczeniem. Maksymalizacja ta jest procesem skończonym w czasie i gdyby była stabilizowana (samo ograniczana) przez ideologiczny podsystem sterujący lub inny element (np. strukturę społeczną), to wówczas wykształciłaby się równowaga między pojemnością otoczenia a strukturą systemu. Cykliczność rozwoju (progresywny rozwój kryzys) zależna będzie od zmian w strategii adaptacyjnej, jakie następować mogą w trakcie coraz większego wykorzystywania otoczenia przez system. Okazać się bowiem może, że w ramach określonej strategii adaptacyjnej maksymalizowanie zapotrzebowań może być utrudnione (np. ze względu na selektywny rozwój systemu, ograniczone zasoby środowiska itp.) i w związku z tym, fazę progresywnego rozwoju cechować może wówczas niska dynamika, zmienność fluktuująca, stacjonarność w rozwoju itp. Z drugiej strony maksymalizacja zapotrzebowań uzależniona jest, w dużej mierze, od czynników zewnętrznych, które mogą ją przyspieszać (np. konflikty międzygrupowe, wojny, migracje) lub je opóźniać (kolonializm, dominacja). Przedstawiona propozycja modelu adaptacyjnego rozwoju systemów społeczno-kulturowych jest jedynie próbą wyjaśnienia natury przekształceń, jakie mogły zachodzić na skutek zakłócenia procesu rozwoju przez czynniki wewnętrzne i zewnętrzne w okresie od późnej starożytności do czasów wczesnego średniowiecza. Przekształcenia, jakie badano, a zachodzące w okresie upadku świata starożytnego i narodzin struktury systemów społeczno-kulturowych właściwej okresowi wczesnego średniowiecza, następowały dość szybko i dokonały się nie tylko w sferze społecznej, gospodarczej i ideologicznej, ale także biologicznej. Przekształcenia te były tak głębokie, że 16

17 doprowadziły do powstania, w dorzeczu Wisły i Odry, nowego typu społeczeństwa, które można nazwać słowiańskim społeczeństwem protopolskim. Odrzucając hipotezę kontynuacji zaludnienia ziem w dorzeczu Wisły i Odry, musielibyśmy przyjąć, że powstanie słowiańskiego społeczeństwa protopolskiego było efektem, głównie, a może jedynie, procesów migracyjnych. Wówczas czynnikiem głównym, integrującym system protopolski na wyższym adaptacyjnie poziomie (w nowej formule organizacyjnej), byłby proces zasiedlenia nowego terytorium, co z uwagi na jego charakterystykę ekonomiczną i ekologiczną, musiałoby stwarzać możliwość osiągnięcia lepszych efektów maksymalizacji zachowań adaptacyjnych, niż na trenach macierzystych, przy wykorzystaniu "starej" strategii adaptacji. Przypisywanie migracjom wewnętrznym i zewnętrznym roli czynnika decydującego o przemianach strukturalnych systemów społeczno-kulturowych jest o tyle nieprzekonujące, że uznając ten czynnik za najistotniejszy, nie ukazuje się zarazem jego roli w procesie przemian biokulturowych. 17

18

19 4. METODYKA BADAŃ W badaniach antropologicznych zastosowano standardowe metody opisu cech biologicznych na poziomie osobnika i populacji szkieletowej. Uwzględniona metodyka badawcza wypracowana została w różnych ośrodkach akademickich przez specjalistów krajowych i zagranicznych. Wykorzystano również doświadczenie badawcze zdobyte przez autora monografii podczas realizacji różnych projektów badawczych oraz doświadczenie wynikające z licznych konsultacji metodycznych odbytych ze specjalistami z różnych ośrodków antropologicznych krajowych i zagranicznych. W przypadku szkieletów, obok opisu cech biologicznych osobnika (płeć, wiek w chwili śmierci), badane były cechy opisujące reakcje morfologiczne osobnika na warunki życia, takie jak: hipoplazja szkliwa, cribra orbitalia, występowanie linii Harrisa, a także wysokość ciała itp. (por. Piontek, Kozłowski 2002, Nowak, Piontek 2002a, 2002b, Piontek i in. 2001a, 2001b, Robledo i in. 1995, Goodman i in. 1984, Goodman i in. 1988). Do oceny stopnia wyrażenia tych cech zastosowano ujednolicone skale rekomendowane przez antropologów europejskich i amerykańskich. W przypadku analizy linii Harrisa zostały wykonane zdjęcia RTG w laboratoriach specjalistycznych. W badaniach na poziomie populacyjnym uwzględniono analizę częstości występowania poszczególnych zjawisk w ujęciu paleoepidemiologicznym i paleopatologicznym. Opis stanu i dynamiki biologicznej poszczególnych populacji wykonano na podstawie metodyki wypracowanej w latach 70. w Instytucie Antropologii UAM w Poznaniu (z późniejszymi uzupełnieniami i modyfikacjami). Opis zróżnicowania morfologicznego badanych i porównywanych populacji, łącznie z analizą ich podobieństwa biologicznego, wykonany został przy zastosowaniu statystycznych metod wielozmiennych, takich jak metoda składowych głównych (PCA), metoda kalkulacji odległości biologicznych obliczanych według różnych algorytmów oraz metoda skalowania wielowymiarowego macierzy odległości biologicznych. Obliczenia zostały wykonane przy zastosowaniu programu STATISTICA oraz programu PAST. 19

20

21 5. LUDNOŚĆ DORZECZA ODRY I WISŁY W OKRESIE PÓŹNEJ STAROŻYTNOŚCI I WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU KONTYNUACJA CZY DYSKONTYNUACJA POPULACJI W niniejszym rozdziale, chcąc odpowiedzieć na pytanie, czy natężenie różnych zjawisk i procesów biologicznych badano w takich samych populacjach z punktu widzenia ich struktury biologicznej i genetycznej, dokonano porównań międzygrupowych różnych cech biologicznych dotyczących stanu zdrowia i szkieletowych wyznaczników stresu środowiskowego pomiędzy danymi dla ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w okresie późnej starożytności i średniowiecza Ludność kultury wielbarskiej a populacje z okresu średniowiecza w świetle badań odontologicznych Zróżnicowanie odontologiczne populacji ludności kultury wielbarskiej badali ostatnio Piontek i in. (2008). W celu ustalenia stopnia tego zróżnicowania autorzy cytowanego opracowania porównali populacje z okresu wpływów rzymskich (ludności kultury wielbarskiej) z populacjami ze średniowiecza oraz czasów nowożytnych. Pierwsze porównanie, wykonane metodą składowych głównych, obejmowało zbiór populacji ludności kultury wielbarskiej oraz populacji średniowiecznych i nowożytnych Słowian zachodnich z terytorium Polski, analizowany względem dwóch pierwszych składowych głównych (ryc. 4). Populacje porównano ze względu na częstość występowania 15. cech odontologicznych metodą składowych głównych. Z porównania tego wynika, że pierwsza składowa, wyczerpująca 34% zmienności wspólnej, zróżnicowała populacje ze względu na częstość występowania 5. cech odontologicznych: formę 6. guzkową pierwszego dolnego trzonowca, formę 5. guzkową pierwszego dolnego trzonowca, formę 4. guzkową pierwszego dolnego trzonowca, formę 4. guzkową drugiego dolnego trzonowca i formę 2 med. na pierwszym dolnym trzonowcu. Druga składowa, wyczerpująca ponad 28% 21

22 zmienności wspólnej, zróżnicowała populacje ze względu na: częstość występowania formy drugiego górnego trzonowca, guzka Carabellego na pierwszym górnym trzonowcu, typu międzykorzeniowego zacieku szkliwa na drugim górnym trzonowcu oraz formy 1 pa na pierwszym górnym trzonowcu. 3 2 Cedynia 1 Rogowo Słaboszewo Łekno Składowa 2: 28,05% Lubelszczyzna -3-4 Kowalewko K. wielbarska Średniowiecze Składowa 1: 33,94% Rycina 4. Układ populacji ludności kultury wielbarskiej oraz populacji ludności średniowiecznej i nowożytnej, zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły, względem dwóch pierwszych składowych głównych (Piontek i in. 2008) Porównywane populacje pochodzące z dwóch okresów chronologicznych (rzymskiego oraz okresu średniowiecza i czasów nowożytnych) nie wykazują różnic w częstości występowania badanych cech odontologicznych (są pod względem tych cech nierozróżnialne). Drugie porównanie w cytowanej pracy (Piontek i in. 2008) wykonano przy wykorzystaniu danych o częstości występowania poszczególnych cech odontologicznych, obliczając macierz odległości biologicznych Sjøvolda (MMD), którą następnie uporządkowano metodą skalowania wielowymiarowego (ryc. 5). 22

23 1,5 Łekno 1,0 0,5 Wymiar 2 0,0 Cedynia Słaboszewo Rogowo Masłomęcz Gródek -0,5-1,0 Kowalewko Kultura wielbarska Słowianie zachodni -1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 Wymiar 1 Rycina 5. Zróżnicowanie populacji ludności kultury wielbarskiej i Słowian zachodnich - skalowanie wielowymiarowe macierzy odległości MMD pomiędzy poszczególnymi cmentarzyskami (Piontek i in. 2008) Wyniki analizy wykonanej przy zastosowaniu metody obliczania odległości MMD i następnie skalowania wielowymiarowego macierzy odległości MMD są podobne do tych, jakie uzyskano w przypadku zastosowania metody składowych głównych. Przedstawione porównania częstości występowania badanych cech odontologicznych wskazują na to, że badane populacje są do siebie bardzo podobne pod względem biologicznym (genetycznym). Kolejne porównanie dotyczyło 12. populacji, w tym populacji kultury wielbarskiej i czerniachowskiej z okresu rzymskiego, populacji Słowian zachodnich z okresu średniowiecza i z czasów nowożytnych oraz Słowian wschodnich z okresu wczesnego średniowiecza (ryc. 6). Dane dla poszczególnych cmentarzysk, w tych porównaniach, pogrupowano w regiony geograficzne. 23

24 Na rycinie 6. przedstawiono układ badanych populacji względem dwóch pierwszych składowych głównych. Populacje porównano także ze względu na częstość występowania 15. cech odontologicznych. Populacje ludności kultury wielbarskiej, czerniachowskiej oraz populacje Słowian zachodnich i Słowian wschodnich wykazują silne podobieństwo pod względem częstości występowanie cech odontologicznych. Można zauważyć, że populacje z okresu rzymskiego (ludności kultury wielbarskiej i ludności kultury czerniachowskiej) rozmieszczone są wśród populacji z okresu wczesnego średniowiecza (Słowianie wschodni) i średniowiecza oraz czasów nowożytnych (Słowianie zachodni). Rozmieszczenie porównywanych populacji względem składowych głównych wskazuje na wyższe podobieństwo populacji ludności kultury wielbarskiej do Słowian zachodnich, a ludności kultury czerniachowskiej do Słowian wschodnich. Taki układ badanych populacji względem siebie, wskazuje na słaby gradient zmienności geograficznej badanych cech. 3 Czerniachowska Czerniachowska 2 Słowianie wschodni 1 Słowianie wschodni Słowianie zachodni Składowa 2: 18,58% 0-1 Wielbarska Słowianie zachodni Czerniachowska Wielbarska Słowianie zachodni Słowianie wschodni -2-3 Wielbarska Składowa 1: 27,22% Rycina 6. Układ populacji kultury wielbarskiej i czerniachowskiej (okres rzymski) oraz populacji średniowiecznych i nowożytnych z dorzecza Odry i Wisły (Słowianie zachodni) i z terytorium Ukrainy (Słowianie wschodni), względem dwóch pierwszych składowych głównych (Piontek i in. 2008) 24

25 W omawianej pracy obliczono także macierz odległości MMD między populacjami ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury czerniachowskiej i populacjami Słowian zachodnich z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych oraz Słowian wschodnich z okresu wczesnego średniowiecza. Skalowanie wielowymiarowe tej macierzy odległości MMD potwierdziło wynik uzyskany przy zastosowaniu metody składowych głównych. Stosując dwie różne metody analizy wielocechowej wykazano, że zachodziło wysokie podobieństwo biologiczne pomiędzy badanymi populacjami z okresu rzymskiego, a populacjami Słowian (ryc. 7). 1,0 0,5 Wielbarska Wielbarska Słowianie zachodni Słowianie zachodni Czerniachowska Słowianie wschodni Wymiar 2 0,0-0,5 Słowianie wschodni (Podkarpacie) Słowianie zachodni Wielbarska Słowianie wschodni Czerniachowska -1,0 Czerniachowska -1,5-2,0-1,5-1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 Wymiar 1 Rycina 7. Zróżnicowanie populacji ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury czerniachowskiej, Słowian zachodnich i Słowian wschodnich skalowanie wielowymiarowe macierzy odległości MMD (Piontek i in. 2008) 25

26 5.2. Ludność kultury wielbarskiej a populacje z okresu średniowiecza zróżnicowanie kraniologiczne Piontek i in. (2008), wykorzystując średnie arytmetyczne 10. cech czaszki (obliczone, przez różnych badaczy) dla populacji ludności kultury wielbarskiej, ludności kultury przeworskiej, średniowiecznej populacji ludności z Cedyni oraz późnośredniowiecznych i nowożytnych populacji ze Słaboszewa i Łekna, zbadali zróżnicowanie biologiczne tych populacji na tle innych grup ludności kultury czerniachowskiej z terenu obecnej Ukrainy i Mołdawii oraz dwóch populacji średniowiecznych Słowian z Lubelszczyzny i Galicza (Ukraina). Dla zbioru czaszek ludności kultury wielbarskiej obliczono średnie arytmetyczne 10. cech łącznie dla całego zbioru oraz oddzielnie dla czaszek z Pomorza i Lubelszczyzny. Ogółem porównano 16 populacji datowanych od okresu rzymskiego do czasów nowożytnych. Do porównań wykorzystano zarówno czaszki męskie, jak i czaszki żeńskie (ryc. 8 i 9). Na rycinie 8. przedstawiono układ badanych 16. populacji męskich z okresu rzymskiego i średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy, względem dwóch pierwszych składowych głównych. Pierwsza składowa wyczerpuje ponad 46% zmienności wspólnej i opisuje zróżnicowanie badanych populacji ze względu na 6 cech metrycznych czaszki. Cechy te opisują kształt czaszki. Zróżnicowanie porównywanych populacji jest małe. Populacje ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej wykazują bardzo wysokie podobieństwo biologiczne względem siebie. Na uwagę zasługuje fakt, że także średniowieczni Słowianie zachodni z Cedyni wykazują bardzo wysokie podobieństwo biologiczne do tego zbioru populacji, natomiast populacje późnośredniowiecznych i nowożytnych Słowian zachodnich, dość znacznie różnią się biologicznie od pozostałych grup, co wynika z odmiennej budowy puszki mózgowej ludności tych dwóch populacji wynikającej ze znanego i dokładnie opisanego w literaturze antropologicznej procesu brachycefalizacji. Czaszki ludności słowiańskiej zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych są krótsze i szersze, co rzutuje na wynik analizy porównawczej. 26

27 2 ŚR Lubelszczyzna ŚR Galicz Ukraina KCZ D. Naddn. KP Polska 1 KCZ L. Naddn. KCZ Ukraina KCZ Śr. Naddn. Składowa 2: 19,02% 0 PŚRiN Łekno KCZ Mołdawia KCZ N. Nadcz. KW Lubelszczyzna -1 PŚRiN Słaboszewo KCZ Chołmskoje N. Nadcz. KW Polska -2 ŚR Cedynia KW Pomorze Składowa 1: 46,64% Legenda: KW populacja ludności kultury wielbarskiej, KP populacja ludności kultury przeworskiej, KCZ populacja ludności kultury czerniachowskiej, ŚR populacja Słowian z okresu średniowiecza, PŚRiN populacja Słowian z okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, Naddn. Naddnieprze; populacje średniowieczne z Cedyni oraz późnośredniowieczne i nowożytne z Łekna i Słaboszewa reprezentują Słowian zachodnich, a pozostałe populacje średniowieczne Słowian wschodnich Rycina 8. Populacje męskie (16) z okresu rzymskiego i średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy, porównywane w układzie dwóch pierwszych składowych głównych dane kraniologiczne (Piontek i in. 2008) Podobne zróżnicowanie badanych populacji uzyskano analizując układ czaszek żeńskich względem dwóch pierwszych składowych głównych (ryc. 9). Na podstawie ryciny 9. można zauważyć, że populacje żeńskie Słowian zachodnich z późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, podobnie jak w przypadku czaszek męskich, oddzieliły się od dużego zbioru, w którego skład wchodziły populacje ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej, czerniachowskiej i populacje średniowiecznych Słowian z Cedyni, Lubelszczyzny i Galicza. 27

28 3 KW Pomorze 2 ŚR Cedynia 1 KW Polska KW Lubelszczyzna Składowa 19,77% 0 KCZ L. Naddn. KCZ Mołdawia KP Polska KCZ D. Naddn. ŚR Lubelszczyzna PŚRiN Słaboszewo PŚRiN Łekno -1 KCZ Ukraina -2 KCZ N. Nadcz. ŚR Galicz, Ukraina Składowa 1: 33,55% Legenda: wg ryc. 8 Rycina 9. Populacje żeńskie (16) z okresu rzymskiego i średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy, porównywane w układzie dwóch pierwszych składowych głównych dane kraniologiczne (Piontek i in. 2008) Badany zbiór czaszek należących do 16. populacji analizowano także przy wykorzystaniu metody obliczania odległości euklidesowej oraz porządkowania macierzy odległości metodą Warda oraz metodą skalowania wielowymiarowego. Do porównania wykorzystano również średnie arytmetyczne 10. pomiarów czaszki. Uzyskane tymi metodami wyniki badań potwierdziły wyniki uzyskane metodą składowych głównych (ryc. 10, 11). 28

29 KCZ Śr. Naddn. KCZ Ukraina KCZ L. Naddn. KCZ N. Naddn. KCZ Moładawia KCZ D. Naddn. KP Polska Chołmskoje N. Madcz. KW Pomorze KW Polska KW Lubelszczyzna ŚR Cedynia ŚR Galicz, Ukraina ŚR Lubelszczezna PŚiN Łekno PŚNiN Słaboszewo Kwadratowa odległość euklidesowa Legenda: wg ryc. 8 Rycina 10. Dendrogram porządkujący macierz kwadratowych odległości euklidesowych 16. populacji męskich z okresu rzymskiego i ze średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy (Piontek i in. 2008) 29

30 KCZ D. Naddn. KCZ L. Naddn. KCZ N. Naddn. KCZ Ukraina KCZ Mołdawia ŚR Cedynia KW Pomorze KW Polska KP Polska KW Lubelszczyzna ŚR Lubelszczyzna ŚR Galicz, Ukraina PŚRiN Łekno PŚRiN Słaboszewo Kwadratowa odległośc euklidesowa Legenda: KW populacja ludności kultury wielbarskiej, KP populacja ludności kultury przeworskiej, KCZ populacja ludności kultury czerniachowskiej, ŚR populacja Słowian z okresu średniowiecza, PŚRiN populacja Słowian z okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, Naddn. Naddnieprze; populacje średniowieczne z Cedyni oraz późnośredniowieczne i nowożytne z Łekna i Słaboszewa reprezentują Słowian zachodnich, a pozostałe populacje średniowieczne Słowian wschodnich Rycina 11. Dendrogram porządkujący macierz kwadratowych odległości euklidesowych 16. populacji żeńskich z okresu rzymskiego i ze średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy (Piontek i in. 2008) Obraz skalowania wielowymiarowego macierzy odległości euklidesowych dla czaszek męskich i żeńskich (ryc. 12 i 13) potwierdza bardzo wysokie podobieństwo biologiczne ludności kultury wielbarskiej i kultury przeworskiej do średniowiecznych Słowian zachodnich (populacja z Lubelszczyzny i populacja z Cedyni). 30

31 0,5 0,0 KCZ D. Naddn. ŚR Galicz, Ukraina ŚR Lubelszczyzna KCZ L. Naddn. KP Polska KCZ Śr. Naddn. KCZ Mołdawia PŚRiN Łekno KCZ Ukraina KCZ N. Naddn. Wymiar 2 KCZ Chołmskoje N. Naddn. KW Lubelszczyzna PŚRiN Słaboszewo -0,5 KW Polska KW Pomorze ŚR Cedynia -1, Wymiar 1 Legenda: KW populacja ludności kultury wielbarskiej, KP populacja ludności kultury przeworskiej, KCZ populacja ludności kultury czerniachowskiej, ŚR populacja Słowian z okresu średniowiecza, PŚRiN populacja Słowian z okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, Naddn. Naddnieprze; populacje średniowieczne z Cedyni oraz późnośredniowieczne i nowożytne z Łekna i Słaboszewa reprezentują Słowian zachodnich, a pozostałe populacje średniowieczne Słowian wschodnich Rycina 12. Skalowanie wielowymiarowe macierzy kwadratowych odległości euklidesowych 16. populacji męskich z okresu rzymskiego i ze średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy (Piontek i in. 2008) 31

32 1,5 1,0 KCZ N. Naddn. ŚR Galicz, Ukraina 0,5 KCZ Ukraina KCZ D. Naddn. PŚRiN Łekno Wymiar 2 0,0 KCZ L. Naddn. KP Polska ŚR Lubelszczyzna KW Polska -0,5 KCZ Mołdawia ŚR Cedynia KW Lubelszczyzna PŚRiN Słaboszewo -1,0 KW Pomorze -1,5-1,5-1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 Wymiar 1 Legenda: KW populacja ludności kultury wielbarskiej, KP populacja ludności kultury przeworskiej, KCZ populacja ludności kultury czerniachowskiej, ŚR populacja Słowian z okresu średniowiecza, PŚRiN populacja Słowian z okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych, Naddn. Naddnieprze; populacje średniowieczne z Cedyni oraz późnośredniowieczne i nowożytne z Łekna i Słaboszewa reprezentują Słowian zachodnich, a pozostałe populacje średniowieczne Słowian wschodnich Rycina 13. Skalowanie wielowymiarowe macierzy kwadratowych odległości euklidesowych 16. populacji żeńskich z okresu rzymskiego i ze średniowiecza, z obszaru dorzecza Odry i Wisły oraz terytorium Ukrainy (Piontek i in. 2008) 32

33 5.3. Ludność kultury wielbarskiej a Słowianie i plemiona germańskie w świetle badań kraniologicznych W 1982 roku opublikowano wyniki badań antropologicznych materiałów kostnych z cmentarzyska w Wolinie, datowanego na okres wczesnego średniowiecza (Piontek 1982). W opracowaniu tym przedstawiono strukturę morfologiczną wczesnośredniowiecznych Wolinian w porównaniu ze strukturą morfologiczną populacji średniowiecznych z obszaru Polski (populacje słowiańskie) i z obszaru Niemiec (populacje germańskie) oraz średniowiecznych populacji z obszaru Szwecji. Wykazano, stosując metodę obliczania odległości biologicznej Penrose a oraz porządkowania macierzy odległości według algorytmu Creela, że wczesnośredniowieczne populacje z obszaru Polski Zachodniej i Centralnej są bardzo słabo zróżnicowane morfologicznie względem siebie. Między tymi populacjami zachodzi bardzo duże podobieństwo pod względem budowy czaszki. W celu porównania tych populacji ze średniowiecznymi populacjami z Europy Środkowej i Północnej wybrano do badań czaszki z cmentarzysk odkrytych na obszarze zajmowanym przez różne plemiona wczesnośredniowiecznych Słowian zachodnich (Meklemburgia, Turyngia) i plemiona germańskie z obszaru Europy Północnej (Szlezwik, Szwecja) oraz dwie średniowieczne populacje niemieckie. Porównanie to wykazało, że wczesnośredniowieczni Wolinianie byli bardzo podobni biologicznie do grup Słowian zamieszkujących tereny między Wisłą a Łabą oraz że średniowieczne grupy germańskie cechowały się swoistą budową morfologiczną czaszki i ich podobieństwo do czaszek z Wolina, czy innych grup czaszek słowiańskich było niskie (Piontek 1982). Omówione powyżej badania wykazały ponadto, że prezentowany w opracowaniach historycznych podział plemienny Słowian zachodnich nie ujawnia się w analizach zróżnicowania morfologicznego, gdyż plemiona te cechuje bardzo podobna budowa morfologiczna czaszki. Tym samym, wykazano w tych badaniach, wysoki stopień podobieństwa biologicznego (genetycznego) między poszczególnymi plemionami Słowian zachodnich. W innej pracy (Piontek i in. 2008), badano czaszki ludności zaliczanej przez archeologów do kultury wielbarskiej, zamieszkującej Pomorze Gdańskie i Wyżynę Lubelską w okresie rzymskim, porównując je z czaszkami średniowiecznych mieszkańców Wolina (Pomorze Zachodnie), z cmentarzyska w Czersku 33

34 (Mazowsze), Espenfeld (Turyngia) i grupą czaszek Słowian z Meklemburgii oraz czaszek grup germańskich z Południowo-Zachodniej Szwecji i Środkowych Niemiec (ryc. 14). 4 Szwecja W-S 3 2 Składowa 2: 24,38% Wolin - Słowianie K. wielbarska - Pomorze K. wielbarska - ogół Espenfeld - Słowianie K. wielbarska - Lubelszczyzna Meklemburgia - Słowianie Czersk - Słowianie -2 Niemcy Środkowe Reckahn - Germanie Składowa 1: 40,91% Rycina 14. Układ populacji z okresu rzymskiego (k. wielbarska), populacji Słowian zachodnich z okresu średniowiecza oraz jednej populacji średniowiecznej ze Szwecji i 2. populacji średniowiecznych z terenu Niemiec (czaszki męskie), względem dwóch pierwszych składowych głównych (Piontek i in. 2008) Na podstawie średnich arytmetycznych pomiarów czaszek męskich, określono zróżnicowanie biologiczne badanego zbioru populacji, metodą składowych głównych. Układ badanych populacji wglądem dwóch pierwszych składowych głównych przedstawiono na rycinie 14. Populacje z okresu rzymskiego mieszczą się w zakresie zmienności cech kraniometrycznych średniowiecznych populacji słowiańskich, wykazując tym samym wysokie podobieństwo biologiczne (genetyczne) do tych populacji. Z układu porównywanych grup wynika także, że populacje ludności łączonej przez archeologów 34

35 z kulturą wielbarską są najbardziej podobne do populacji Słowian zachodnich (Słowianie z Meklemburgii, z Czerska i z Wolina), natomiast podobieństwo tych populacji do średniowiecznych Niemców i Szwedów jest bardzo niewielkie. Dane kraniologiczne odnoszące się do czaszek męskich ludności kultury wielbarskiej, opublikowane przez różnych autorów, posłużyły do obliczenia średnich arytmetycznych dla 10. cech metrycznych czaszki. Dane porównawcze odnoszące się do średniowiecznych populacji słowiańskich zebrał ostatnio Dąbrowski (2007), natomiast dane dotyczące populacji germańskich zestawiła Bach (1986). Z opracowania Dąbrowskiego (2007) wykorzystano średnie arytmetyczne pomiarów czaszki dla następujących grup Słowian wschodnich: Dregowicze, Krywicze, Polanie, Radymicze, Siewierzanie, Słowenie Wiatycze i dla Słowian zachodnich Małopolanie, Mazowszanie, Morawianie, Pomorzanie, Słowacy, Ślężanie, Wielkopolanie, Meklemburgia. Z opracowania Bach (1986) wykorzystano, do porównań, dane dla następujących grup: Alamanowie, Bawarowie, Burgundowie, Frankowie, Islandczycy, Longobardowie, Norwedzy, Sasi, Szwedzi. Do tego zbioru populacji dodano trzy średniowieczne populacje Słowian - z Cedyni (Piontek i in. 2008), z Lubelszczyzny (Kozak-Zychman 1996) i Galicza (Rudič 1998) oraz dwie późnośredniowieczne i nowożytne populacje z Łekna i Słaboszewa (Piontek i in. 2008). Utworzony, w powyżej opisany sposób, zbiór średniowiecznych populacji słowiańskich i germańskich uzupełniono o dane dla populacji ludności kultury wielbarskiej i populacji ludności kultury przeworskiej oraz ludności kultury czerniachowskiej (dane dotyczące cech metrycznych czaszki dla tych populacji przedstawiono w opracowaniu Piontka i in. 2008). Analizie porównawczej poddano łącznie 32. populacje szkieletowe. Zastosowano metodę składowych głównych oraz metodę obliczania macierzy odległości biologicznej (kwadratową odległość euklidesową), którą uporządkowano metodą skalowania wielowymiarowego (ryc. 15). 35

36 5 4 3 Słaboszewo Łekno Składowa 2: 23,65% Mazowszanie Lubelszczyzna, śred. Słowacy Galicz BURGUNDOWIE FRANKOWIE Wielkopolanie Morawianie Słowenie Ślężanie ALANOWIE NORWEDZY SASI BAWAROWIE K. wielbarska Pomorzanie Meklemburgia SZWEDZI Małopolanie ISLANDCZYCY Polanie Cedynia LONGOBARDOWIE K. czerniachowska Siewierzanie Krywicze Dregowicze K. przeworska Wiatycze Radymicze Składowa 1: 35,13% Rycina 15. Populacje męskie ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej z okresu rzymskiego (nazwy podkreślone) oraz populacje Słowian wschodnich (oznaczone kursywą) i Słowian zachodnich (styl czcionki - normalny) i ich sąsiedzi (WERSALIKI), w układzie dwóch pierwszych składowych głównych (Piontek i in. 2008) Na rycinie 15. przedstawiono porównanie, metodą składowych głównych, 32. populacji męskich z Europy, w układzie dwóch pierwszych składowych głównych. Z przedstawionego porównania wynika, że grupy germańskie uwidaczniają swą odrębność morfologiczną w stosunku do pozostałych analizowanych grup. Populacje Słowian zachodnich, wprawdzie wyraźnie oddzielone od grup germańskich, wykazują do nich większe podobieństwo niż grupy Słowian wschodnich. Dokładniejsza analiza układu porównywanych populacji pozwala na stwierdzenie, że uwidacznia się wyraźny gradient zmienności cech kraniometrycznych w przestrzeni geograficznej, z zachodu na wschód Europy. Słowianie zachodni zajmują miejsce pomiędzy grupami germańskimi z jednej strony, a grupami Słowian wschodnich z drugiej strony. 36

37 Populacje ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej wykazują największe podobieństwo do średniowiecznych populacji Słowian zachodnich, natomiast populacje późnośredniowieczne i nowożytne Słowian zachodnich, ze względu na specyficzne wartości długości i szerokości puszki mózgowej, oddziela od grup średniowiecznych Słowian zachodnich druga składowa główna. Wyniki uzyskane metodą składowych głównych zostały potwierdzone przez analizę odległości biologicznych, wykonaną metodą skalowania wielowymiarowego (ryc. 16). Podobnie jak w przypadku poprzedniej analizy, wykonanej metodą składowych głównych, populacje ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej wykazują największe podobieństwo do średniowiecznych populacji Słowian (ryc. 16). 1,5 1,0 Wiatycze Siewierzanie Dregowicze Krywicze Radymicze Wymiar 2 0,5 0,0-0,5-1,0 Polanie Cedynia Pomorzanie LONGOBARDOWIE K. czerniachowska K. przeworska Meklemburgia K. wielbarska Małopolanie NORWEDZY Śleżanie BAWAROWIE SASI Wielkopolanie Galicz ALAMANOWIE Morawianie Lubelszczyzna Słowenie ISLANDCZYCY SZWEDZI FRANKOWIE Słowacy Mazowszanie BURGUNDOWIE -1,5 Łekno Słaboszewo -2,0-2,5-2,0-1,5-1,0-0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 Wymiar 1 Legenda: populacje z okresu rzymskiego ludności kultury wielbarskiej, przeworskiej i czerniachowskiej (nazwy podkreślone), Słowianie wschodni (kursywa), Słowianie zachodni (styl czcionki - normalny) i ich sąsiedzi (WERSALIKI) Rycina 16. Skalowanie wielowymiarowe macierzy kwadratowych odległości euklidesowych dla 32. populacji męskich z Europy pod względem 10. cech metrycznych czaszki (Piontek i in. 2008) 37