Ocena następstw wieloletniego oddawania krwi, osocza i koncentratów krwinek płytkowych

Transkrypt

1 P R A C A O R Y G I N A L N A Acta Haematologica Polonica Original Article 2006, 37, Nr 1 str ALEKSANDRA ROSIEK, LECH RZYMKIEWICZ, KATARZYNA OWCZARSKA, MAGDALENA ŁĘTOWSKA Ocena następstw wieloletniego oddawania krwi, osocza i koncentratów krwinek płytkowych Conseąuences of long term plasma, platelet and whole blood donating Z Zakładu Transfuzjologii i Organizacji Służby Krwi Instytutu Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie Kierownik: Doc. dr hab. med. Magdalena Łętowska SŁOWA KLUCZOWE: Krwiodawstwo - Trombafereza - Plazmafereza KEY WORDS: Blood donation Thrombapheresis Plasmapheresis STRESZCZENIE: Przeprowadzono retrospektywną analizę wpływu różnych sposobów donacji na niektóre wyniki badań laboratoryjnych (wartości morfologiczne, OB, białko całkowite i jego frakcje, A1AT) u osób oddających długoterminowo (10 lat) krew i jej składniki. Oceniano również zmiany ciśnienia tętniczego krwi, częstość i przyczyny dyskwalifikacji, a także najczęstsze powikłania. W badanym okresie osoby oddające krew pełną (KP) oddały łącznie 408 jednostek, u dawców oddających koncentraty krwinek płytkowych (PLT) przeprowadzono 787 zabiegów trombaferezy, a u dawców osocza (PLF) 1032 zabiegów plazmaferezy. W żadnej z grup nie stwierdzono poważniejszych powikłań. W grupie PLT obserwowano najczęściej przejściowe objawy hipokalcemii, związane ze stosowaniem antykoagulantu, a w dwóch pozostałych grupach łagodne reakcje wazowagalne. Najwięcej czasowych dyskwalifikacji dokonano w grupie KP. Najczęstszymi przyczynami dyskwalifikacji były: nieprawidłowe wartości morfologii, nadciśnienie tętnicze, infekcje, urazy, nieprawidłowe wartości A1AT, nadużycie alkoholu. Wartości wyników badań pozostawały w granicach normy, jakkolwiek niektóre z nich wykazywały zależność od czasu lub sposobu donacji (niższe wartości stężenia hemoglobiny, hematokrytu i liczby erytrocytów w grupie KP, niższa liczba limfocytów u dawców z grupy PLT). Nie stwierdzono wpływu donacji krwinek płytkowych na zmianę ich liczby ani wpływu sposobu i czasu donacji na stężenie i skład białek osocza. Obserwowany w okresie 10-letnim nieznaczny wzrost ciśnienia tętniczego krwi można prawdopodobnie przypisać naturalnym procesom starzenia się. Jak się wydaje, wszystkie oceniane metody donacji mogą być bezpiecznie stosowane przez dłuższy okres czasu, jednak pod warunkiem stałego monitorowania niektórych wyników badań laboratoryjnych. [75]

2 76 A. ROSIEK, L. RZYMKIEWICZ, K. OWCZARSKA, M. ŁĘTOWSKA SUMMARY: In order to compare long-term conseąuences of repeated plateletpheresis, plasmapheresis and whole blood donations, a retrospective study covering the last ten years has been performed. A variety of haematological and biochemical data were analysed, including blood counts, serum proteins and protein fractions, ALT, also blood pressure, deferral rates and adverse effects freąuency. During this period persons ąualified as whole blood donors (No = 11) donated summarily 408 blood units, platelet donors (No = 10) underwent 787 continuous plateletpheresis procedures, and plasma donors (No = 10) 1032 plasmapheresis procedures (both manuał and automatic). No serious complications occurred in either investigated group. Mild vasovagal events were most freąuent in whole blood donors, while transient paresthesia in platelet donors. Deferral rates were highest in whole blood group, the most common reasons being Iow haemoglobin, abnormal blood pressure values and infections of various origin. The analysis of laboratory results revealed some differences between groups (though values remained well within normal rangę). Mean erythrocyte counts were lower in whole blood donors, than in both platelet and plasma donors, whereas lymphocyte counts were lowest in platelet donors. Platelet counts in platelet donors and in two other groups did not differ significantly. No significant differences concerning either serum proteins or protein fractions were observed. Blood pressure values tended to increase slightly during observation period, probably due to natural ageing processes. In conclusion, while all analysed donation methods appear to be safe enough for long-term donors, continuous monitoring of some laboratory results seems to be recommended. WSTĘP Współczesna transfuzjologia zaleca stosowanie wybranych składników krwi zgodnie z indywidualnym zapotrzebowaniem chorego. Stąd też na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat obok donacji krwi pełnej wprowadzono szereg metod selektywnego pobierania wybranych składników krwi, w tym plazmaferezę (pobieranie osocza) i trombaferezę (pobieranie krwinek płytkowych). Metody te uznawane są powszechnie za bezpieczne i dobrze tolerowane, jednak w przypadku wieloletnich donacji niezbędna jest systematyczna kontrola stanu klinicznego i wyników badań laboratoryjnych dawców. Praca niniejsza miała na celu przeprowadzenie analizy retrospektywnej wpływu różnych sposobów donacji (krew pełna, plazmafereza i trombafereza) na niektóre wyniki badań laboratoryjnych i badania przedmiotowego osób oddających długoterminowo krew i jej składniki. MATERIAŁY I METODY Badania przeprowadzono u zdrowych dawców, spełniających standardowe kryteria kwalifikacyjne (1). Byli to: 1) dawcy oddający krew pełną (450 ml na donację) określani dalej jako grupa KP, 2) dawcy oddający osocze metodą plazmaferezy (400 do 600 ml na donację) określani dalej jako grupa PLF. Zabiegi plazmaferezy przeprowadzano metodą manualną lub przy użyciu separatorów osocza (PCS Haemonetics, Autopheresis Baxter), 3) dawcy oddający metodą trombaferezy koncentraty krwinek płytkowych (KKP), zawierające 3 4x10 11 płytek/koncentrat określani dalej jako grupa PLT.

3 Oddawanie krwi, osocza i koncentratów krwinek płytkowych 77 KKP otrzymywano przy użyciu separatorów o przepływie ciągłym (CS 3000 Plus - Baxter albo Cobe Spectra - Gambro). U dawców wykonywano pełne badanie morfologiczne krwi obwodowej i A1AT z krwi pobranej każdorazowo przed rozpoczęciem donacji, poziom białka całkowitego badano kilka razy w roku, a frakcje białkowe raz do roku. Badanie morfologiczne krwi dawcy wykonywano metodą automatyczną (analizator hematologiczny K-4500, Sysmex, lub Cell-Dyn 1500, Seąuoia Turner). Aktywność aminotransferazy alaninowej w surowicy i w osoczu heparynizowanym (A1AT) oznaczano, stosując metodę Reitmana-Frankla (2), a poziom białka całkowitego metodą biuretową. Rozdział frakcji białkowych przeprowadzano metodą elektro forezy na żelu agarowym, przy zastosowaniu systemu Paragon z komorą elektroforetyczną Beckmann i densytometru Appraise firmy Beckmann. Analizę statystycz ną wyników przeprowadzono przy użyciu programu Statistica for Windows (Stat Soft). WYNIKI Ze względów organizacyjnych i retrospektywny charakter badań niemożliwe było w większości przypadków przypisanie dawcy na 10 lat do jednego tylko sposobu donacji. Jako kryterium zaliczenia dawcy do jednej z grup przyjęto więc zdecydowaną przewagę jednego ze sposobów donacji (76,78% w grupie PLT, 91,48% w grupie KP i 97% w grupie PLF). W badanym, 10-letnim okresie dawcy z grupy KP (11 osób) oddali krew łącznie 408 razy, ponadto przeprowadzono u nich 38 zabiegów plazmaferezy. Dawcy z grupy PLF (10 osób) oddali krew pełną łącznie 15 razy, ponadto przeprowadzono u nich 1032 zabiegi plazmaferezy i 17 zabiegów trombaferezy, natomiast u dawców z grupy PLT (10 osób) przeprowadzono 96 donacji krwi pełnej, 142 zabiegi plazmaferezy i 787 zabiegów trombaferezy. Wszystkie zabiegi były na ogół dobrze tolerowane nie zaobserwowano żadnych poważnych powikłań. W grupie PLT występowały najczęściej przejściowe objawy hipokalcemii, związane ze stosowaniem antykoagulantu, a w dwóch pozostałych grupach łagodne reakcje wazowagalne. Najwięcej czasowych dyskwalifikacji zastosowano w grupie KP (łącznie 66), w grupie PLF 23, a w grupie PLT 31. Najczęstszymi przyczynami dyskwalifikacji były: nieprawidłowe wartości morfologii, nadciśnienie tętnicze, infekcje, urazy, nieprawidłowe wartości A1AT, nadużycie alkoholu. Wyniki badań niektórych wartości morfologicznych (wartości średnie w każdej grupie w badanym okresie 10-letnim) przedstawiają ryciny 1 4. Liczba erytrocytów, jak również stężenie hemoglobiny i hematokryt były znacząco niższe w grupie KP (liczba erytrocytów średnio 4,56 + 0,45 x /l), niż w pozostałych dwóch grupach (p < 0,05). Grupy PLT i PLF nie różniły się w sposób istotny (liczba erytrocytów w grupie PLT 4,92 ±0,31, a w grupie PLF 4,91 ± 0,40 x /l), (Ryc. 1). Liczba leukocytów we wszystkich grupach była prawidłowa przez cały okres

4 78 A. ROSIEK, L. RZYMKIEWICZ, K. OWCZARSKA, M. ŁĘTOWSKA Liczba erytrocytów x /l lat -9 lat -8 lat -7 lat -6 lat -5 lat -4 lata -3 lata -2 lata -1 rok ostatnio Okres badany KP PLT PLF Ryc 1. Liczba erytrocytów u dawców oddających krew pełną (KP) koncentraty krwinek płytkowych (PLT) lub osocze metodą plazmaferezy (PLF) w ciągu ostatnich 10 lat donacji (wartości średnie dla danego roku) Fig. 1. Mean erythrocyte counts in whole blood donors (KP), platelet donors (PLT) and plasmaphersis donors (PLF) during 10-year study period Odsetek limfocytów % lat -9 lat -8 lat -7 lat -6 lat -5 lat -4 lata -3 lata -2 lata -1 rok ostatnio Okres badany KP PLT PLF Ryc. 2. Odsetek limfocytów u dawców oddających krew pełną (KP) koncentraty krwinek płytkowych (PLT) lub osocze metodą plazmaferezy (PLF) w ciągu ostatnich 10 lat donacji (wartości średnie dla danego roku) Fig. 2. Mean percentage of lymphocytes in whole blood donors (KP), platelet donors (PLT) and plasmaphersis donors (PLF) during 10-year study period

5 Oddawanie krwi, osocza i koncentratów krwinek płytkowych 79 Liczba plytek x 10 9 /l lat -9 lat -8 lat -7 lat -6 lat -5 lat -4 lata -3 lata -2 lata -1 rok ostatnio Okres badany Ryc 3. Liczba krwinek płytkowych u dawców oddających krew pełną (KP) koncentraty krwinek płytkowych (PLT) lub osocze metodą plazmaferezy (PLF) w ciągu ostatnich 10 lat donacji (wartości średnie dla danego roku) Fig. 3. Mean platelet counts in whole blood donors (KP), platelet donors (PLT) and plasmaphersis donors (PLF) during 10-year study period KP PLT PLF Okres badany Ryc. 4. Wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u dawców oddających krew pełną (KP) koncentraty krwinek płytkowych (PLT) lub osocze metodą plazmaferezy (PLF) w ciągu ostatnich 10 lat donacji (wartości średnie dla danego roku) Fig. 4. Mean diastolic and systolic blood pressure values in whole blood donors (KP), platelet donors (PLT) and plasmaphersis donors (PLF) during 10-year study period

6 80 A. ROSIEK, L. RZYMKIEWICZ, K. OWCZARSKA, M. ŁĘTOWSKA oceniany (w grupie PLT średnio 7,5 ± 1,33 x 10 9 /l, KP 6,78 ± 1,63 x 10 9 /l, PLF 6,51 + 1,47 x 10 9 /l) i w żadnej z badanych grup nie wykazywała znaczącej zależności od okresu donacji. Skład odsetkowy krwinek białych pozostawał we wszystkich grupach w granicach prawidłowych, jakkolwiek u dawców z grupy PLT występował, w porównaniu z pozostałymi dwiema grupami, mniejszy udział procen towy limfocytów (p < 0,05) (Ryc. 2). Liczba krwinek płytkowych nie wykazywała zależności od okresu donacji i była zbliżona we wszystkich grupach (PLT - średnio 243,9 ± 50,04, KP 243,8 ± 52,8, PLF 220,88 ± 34,75 x 10 9 /l) (Ryc. 3). Wartości OB były nieco niższe w grupie PLT, niż w obu pozostałych (p < 0,05), jakkolwiek w każdej grupie pozostawały w granicach prawidłowych (PLT średnio 3 + 1, KP 6 + 5, PLF mm/h). Nie stwierdzono zależności wartości OB od czasu oddawania. Wartości ciśnienia tętniczego zarówno skurczowego, jak rozkurczowego wykazywały ogólną tendencję wzrostową, przy czym względnie najwyższe wartości obserwowano w grupie KP (p < 0,05) (Ryc. 4). Aktywność A1AT we wszystkich grupach badanych pozostawała w granicach zgodnych z przepisami o kwalifikacji dawców (1) (PLT średnio 24,3 + 16,3, KP 17,1 + 11,2, PLF 27,6 + 18,1 j. R.F.) i nie wykazywała znaczącej zależności od okresu donacji. Stężenie białka całkowitego we wszystkich grupach nie wykazywało zależności od czasu i sposobu donacji (PLT - średnio 71,6 + 4,7, KP 71,6 + 3,9, PLF 71,5 + 2,9 g/l). Również wartości poszczególnych frakcji białkowych pozostawały w granicach prawidłowych. OMÓWIENIE WYNIKÓW Pomimo trwających od lat badań i wielu niewątpliwych osiągnięć, nie ma obecnie realnych perspektyw całkowitego zastąpienia krwi i jej składników sztucznymi preparatami (3 5). Służba krwi wielu krajów stoi więc nadal przed koniecznością pokrycia zapotrzebowania na krew i jej składniki. W tej sytuacji opieka nad krwiodawcą stanowi wciąż problem medyczny o istotnej skali. Powszechnie uważa się, że oddawanie krwi pełnej nie wiąże się ze znaczącym ryzykiem poważniejszych powikłań (6), jakkolwiek mogą niekiedy występować niepożądane reakcje (omdlenie, krwiak, bolesność w miejscu wkłucia) (7). Nie opisano dotychczas negatywnego wpływu wieloletniego oddawania krwi na stan zdrowia dawców. Od kilku lat mówi się nawet o korzystnym wpływie częstych i wieloletnich donacji na obniżenie, szczególnie u mężczyzn, ryzyka rozwoju choroby wieńcowej. Efekt ten przypisywany jest zmniejszeniu zasobów żelaza w organizmie (8 10), lecz również obniżeniu hematokrytu i lepkości krwi (11). W tej sytuacji niższe wartości stężenia hemoglobiny, hematokrytu i liczby erytrocytów stwierdzone w grupie osób oddających krew pełną należałoby uznać za zjawisko korzystne dla dawcy. Z drugiej strony, wielu autorów zwraca uwagę na związane z długotrwałym oddawaniem krwi niebezpieczeństwo nadmiernego zubożenia ustrojowych zasobów

7 Oddawanie krwi, osocza i koncentratów krwinek płytkowych 81 żelaza, które w konsekwencji doprowadzić może do wystąpienia zaburzeń gospodarki żelazowej i do rozwoju niedokrwistości (12 14). Z uwagi na retrospektywny charakter badań nie istniała niestety możliwość analizy zmian zasobów żelaza w ocenianym okresie (badania takie nie wchodzą w zakres rutynowej oceny dawców). Obecnie jednak planowane jest przeprowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań, mających na celu ocenę stanu gospodarki żelazem i ewentualnego zagrożenia niedokrwistością u polskich wielokrotnych dawców krwi. Uzyskane wyniki posłużą zminimalizowaniu ryzyka stałego niedoboru żelaza u dawców wielokrotnych, np. poprzez zmianę częstości oddawania krwi i/lub profilaktyczne podawanie preparatów żelaza. Również techniki aferezy uważane są w zasadzie za bezpieczne dla dawców (15 18), istnieją jednak wątpliwości dotyczące długofalowego wpływu wieloletniego oddawania składników krwi metodą aferezy na organizm dawcy. Przykładowo, wpływ długotrwałego oddawania krwinek płytkowych na trombopoezę i liczbę krwinek płytkowych u dawcy pozostaje nadal przedmiotem badań. Jak stwierdzono, w ciągu kilku dni po zabiegu następuje wzrost poziomu osoczowej trombopoetyny (19), trombafereza nie prowadzi jednak do trwałego podwyższenia poziomu osoczowych czynników wzrostu (20). W przypadku intensywnych trombaferez (co 2 tygodnie przez 18 miesięcy) stwierdzono natomiast na podstawie liczby młodych postaci płytek (reticulated platelets) relatywne osłabienie zdolności wzrostu poziomu trombopoezy po zabiegu (21). Jednak nawet trombafereza powtarzana co 2 tygodnie nie powoduje trombocytopenii ani trombocytozy u dawców o normalnych wyjściowych poziomach płytek (22), jakkolwiek niektórzy autorzy opisali utrzymujące się obniżenie liczby płytek (23). Uzyskane wyniki zdają się potwierdzać przedstawione powyżej obserwacje, ponieważ liczba krwinek płytkowych w grupie dawców PLT nie zmieniała się w sposób istotny przez cały 10-letni okres obserwacji, pozostając przy tym w granicach prawidłowych. Nie oznacza to, że wpływ systematycznej utraty krwinek płytkowych na organizm dawcy należy lekceważyć. Jak opisano wcześniej, u niektórych wieloletnich dawców obserwuje się znaczący wzrost aktywności enzymów będących wskaźnikiem intensywności trombopoezy (24). Innym nie do końca wyjaśnionym zagadnieniem jest wpływ długotrwałych donacji metodą aferezy na liczbę i skład limfocytów. U zdrowych dawców poddawanych częstym zabiegom stwierdzano obniżenie liczebności niektórych subpopulacji limfocytów, na ogół bez wpływu na całkowitą ich liczbę (25), jakkolwiek niektórzy autorzy obserwowali jej obniżenie (26). W tej sytuacji zaobserwowany w niniejszym badaniu niższy udział procentowy limfocytów u dawców z grupy PLT wydaje się zrozumiały. Nie opisano do tej pory żadnych znaczących klinicznie następstw wspomnianych zmian, jednak stanowią one jeden z argumentów za zachowaniem odpowiednio długich przerw między donacjami (wg obowiązujących w Polsce przepisów min. 4 tygodnie) (1). Być może problem ten straci na znaczeniu dzięki wprowadzeniu do użytku separatorów nowej generacji, umożliwiających otrzymywanie ubogoleukocytarnych KKP, a co za tym idzie także zmniejszenie utraty leukocytów przez dawcę (27).

8 82 A. ROSIEK, L. RZYMKIEWICZ, K. OWCZARSKA, M. ŁĘTOWSKA W przypadku długotrwałego oddawania osocza metodą plazmaferezy jednym z istotnych zagadnień jest wpływ donacji na poziom białka całkowitego i jego frakcji, przy czym opinie na ten temat nie są jednoznaczne. W niektórych doniesieniach opisano zarówno obniżenie stężenia białka całkowitego, jak i poszczególnych jego frakcji, szczególnie globulin (25, 28, 29). Niektórzy autorzy obserwują zależność nasilenia obserwowanych zmian od intensywności donacji (28), inni kwestionują istnienie takiego związku (30). Przeprowadzona w Kanadzie retrospektywna analiza dotycząca dawców oddających ml osocza co 2 3 tygodnie na przestrzeni 10 lat nie wykazała znaczących zmian stężenia białka całkowitego, albumin i immunoglobulin G i M w porównaniu z grupą kontrolną, złożoną z dawców pierwszorazowych (31). Według przepisów obowiązujących w Polsce, rocznie od jednego dawcy pobrać można do 15 litrów osocza (1), co jest wartością zbliżoną do opisanej we wspomnianych badaniach kanadyjskich. W praktyce ilości te są mniejsze (w badanej grupie 400 do 600 ml osocza co 4 tygodnie, czyli do około 7 litrów osocza rocznie). Być może temu przypisać należy brak zauważalnego wpływu oddawania osocza na zmianę stężenia białka całkowitego i poszczególnych jego frakcji w grupie PLF. Na wyniki przedstawione w niniejszym opracowaniu poza czynnikami czysto transfuzjologicznymi wpływają niewątpliwie także okoliczności niezależne, przykładowo zmiany związane z naturalnymi procesami starzenia się, przebyte choroby, różnice osobnicze i inne. Przykładem mogą być wyniki wskazujące na tendencję wzrostową wartości ciśnienia zarówno skurczowego, jak rozkurczowego. Zmiany te przypisać należy procesom starzenia się, nie zaś wpływowi oddawania krwi. Wbrew panującym na ten temat obiegowym poglądom, wartości ciśnienia tętniczego u osób systematycznie oddających krew mogą, zdaniem niektórych autorów, być nawet niższe niż u ich rówieśników nie będących krwiodawcami (32). Innym czynnikiem wpływającym na omawiane wyniki było przypisywanie poszczególnych dawców do określonego sposobu donacji, będące w znacznej mierze sprawą uznaniową, uzależnioną m.in. od ich wcześniejszych wyników i problemów zdrowotnych, a także od dyspozycyjności i systematyczności w oddawaniu krwi. Podsumowując, uzyskane wyniki wydają się potwierdzać opinię o braku szkodliwego wpływu wieloletniego oddawania krwi, przynajmniej w zakresie badanych, podstawowych parametrów. Wieloletnie donacje krwi i jej składników wymagają jednak, niezależnie od stosowanej metody donacji, stałego monitorowania odpowiednich wyników badań laboratoryjnych. PIŚMIENNICTWO 1. Łętowska M. Zasady kwalifikowania kandydatów na dawców oraz dawców do oddania krwi lub jej składników. Krwiodawstwo i krwiolecznictwo. Red. Sabliński J, Łętowska M, Warszawa 2000; Kujawa R. Oznaczanie aktywności aminotransferaz (transaminaz): asparaginianowej (ASPAT) = kwasu szczawiooctowego (GOT) i alaninowej (ALAT) = kwasu pirogronowego (GPT) w surowicy metoda Reitmana i Frankla. Laboratoryjne metody diagnostyczne. Red. Krawczyński J, Osiński J: PZWL, Warszawa 1967;

9 Oddawanie krwi, osocza i koncentratów krwinek płytkowych Prowse CV. Alternatives to standard blood transfusion: availability and promise. Transfusion Med 1999; 9: Stowell CP. What ever happened to blood substitutes? Transfusion 2004; 44: Rosiek A. Sztuczna krew" i inne preparaty krwiozastępcze. Blok Operacyjny 2000; 3: Newman BH. Donor reactions and injuries from whole blood donation. Transfus Med Rev 1997; 11: Newman BH, Pichette S, Pichette D, Dzaka E. Adverse effects in blood donor after whole-blood donation: a study of 1000 blood donors interviewed 3 weeks after whole-blood donation. Transfusion 2003; 43: Salonen JT, Tuomainen TP, Salonen R, Lakka TA, Nyyssonen K. Donation of blood is associated with reduced risk of myocardial infarction. The Kuopio Ischaemic Heart Disease Risk Factor Study. Am J Epidemiol 1998; 148: Meyers DG, Strickland D, Maloley PA, Seburg JK, Wilson JE, McManus BF. Possible association of a reduction in cardiovascular events with blood donation. Heart 1997; 78: Meyers DG, Jensen KC, Menitove JE. A historical cohort study of the effect of lowering body iron through blood donation on incident cardiac events. Transfusion 2002; 42: Sloop GD. Possible association of a reduction in cardiovascular events with blood donation. Heart 1998; 79: Alvarez-Ossorio L, Kirchner H, Kluter H, Schlenke P. Low ferritin levels indicate the need for iron supplementation: strategy to minimize iron-depletion in regular blood donors. Transfus Med 2000; 10: Szymczyk-Nużka M, Wołowiec D. Badania gospodarki żelazowej u wielokrotnych dawców krwi. Poi Arch Med Wewn 2003; 110: Radtke H, Tegtmeier J, Rocker L, Salama A, Kiesewetter H. Compensating for iron loss in regular blood donors using ferrous gluconate and ascorbic acid. Transfusion 2005; 45: Heal JM, Horan PK, Schmitt TC, Bailey G, Nusbacher J. Long-term foliow-up of donors cytapheresed morę than 50 times. Vox Sang 1983; 45: McLeod BC, Price TH, Owen H, et al: Freąuency of immediate adverse effects associated with apheresis donation. Transfusion 1998; 38: Strauss RG. Mechanisms of adverse effects during hemapheresis. J Clin Apheresis 1996; 11: Sniecinski IJ. Safety of apheresis donation. Infusionsther Klin Ernahr 1987; 14 Suppl 4: Dettke M, Hlousek M, Kurz M, et al: Increase in endogenous thrombopoietin in healthy donors after automated plateletpheresis. Transfusion 1998; 38: Schoffski P, Tackę F, Ganser A, et al: Plateletpheresis does not lead to a lasting increase in serum thrombopoiesis growth factor levels. Transfusion 1999; 39: Stohlawetz P, Stiegler G, Jilma B, Dettke M, Hocker P, Panzer S. Measurement of the levels of reticulated platelets after plateletpheresis to monitor activity of thrombopoiesis. Transfusion 1998; 38: Offner R, Worschech W, Sanger W, Pachmann U. Regular platelet donors no risk to the donor. Beitr Infusionsther Transfusionsmed 1994; 32: Lazarus EF, Browning J, Norman J, Oblitas J, Leitman SF. Sustained decreases in platelet count associated with multiple, regular plateletpheresis donations. Transfusion 2001; 41: Rosiek A, Antoniewicz-Papis J, Kościelak J: Serum alpha-6-l-fucosyltransferase activity in cytapheresed blood donors; Proceedings of the ISBT 5th Regional (4th European) Congress. Red.: Rossi U, Massaro AL, Sciorelli G. SIMTI Servizi Srl, Milano (Italy) 1997, Lewis SL, Kutvirt SG, Bonner PN, Simon TL. Plasma proteins and lymphocyte phenotypes in long-term plasma donors. Transfusion 1994; 34: Prior CR, Coghlan PJ, Hali JM, Jacobs P. In vitro study of immunologie changes in long-term cytapheresis donors. J Clin Apheresis 1991; 6: Lewis SL, Kutvirt SG, Bonner PN, Simon TL. Effect of long-term platelet donation on lymphocyte subsets and plasma protein concentrations. Transfus Sci 1997; 18: Ciszewski TS, Ralston S, Acteson D, Wasi S, Strong SJ. Protein levels and plasmapheresis intensity. Transfus Med 1993; 3:

10 84 A. ROSIEK, L. RZYMKIEWICZ, K. OWCZARSKA, M. ŁĘTOWSKA 29. Burgin M, Hopkins G, Moore B, Nasser J, Richardson A, Mincbinton R. Serum IgG and IgM levels in new and regular long-tenn plasmapheresis donors. Med Lab Sci 1992; 49: Tran-Mi B, Storch H, Seidel K, et al: The impact of different intensities of regular donor plasmapheresis on humoral and cellular immunity, red celi and iron metabolism, and cardiovascular risk markers. Vox Sang 2004; 86: Wasi S, Santowski T, Murray SA, Perrault RA, Gili P. The Canadian Red Cross plasmapheresis donor safety program: changes in plasma proteins after long-term plasmapheresis. Vox Sang 1991; 60: Casiglia, Biasin R, Cavatton G, et al: Lower blood pressure values in blood donors? Jpn Heart J 1996; 37: Praca wpłynęła do Redakcji 3O r. i została zakwalifikowana do druku r. Adres Autorów: Aleksandra Rosiek Instytut Hematologii i Transfuzjologii Zakład Transfuzjologii i Organizacji Służby Krwi Warszawa ul. Chocimska 5