ROŚLINY POKARMOWE I ZNACZENIE GOSPODARCZE POLSKICH GATUNKÓW KORNUTKI (EUCERA SCOPOLI, APOIDEA, ANTHOPHORIDAE) ORAZ OPIS NOWEGO GATUNKU

Transkrypt

1 PSZCZELNCZE ZESZYTY NAUKOWE Rom XXXVlll 1994 ROŚLNY POKARMOWE ZNACZENE GOSPODARCZE POLSKCH GATUNKÓW KORNUTK (EUCERA SCOPOL, APODEA, ANTHOPHORDAE) ORAZ OPS NOWEGO GATUNKU A n d r z ej R u s z k o w s k i, M i e c z y s ł a w B i l i ri s k i, A n d r z ej K o s i o r*, Kry s t y n a K a c z m a r s k a nstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, Puławy *Zakład Ochrony Przyrody PAN, ul. Lubicz 46, Kraków Streszczenie Na podstawie obserwacji własnych z łat oraz danych z literatury, zestawiono listę roślin pokarmowych kornutki koniczynowej - El/cera longicornis (L.), wykowej -E. interrupta Baer oraz komonicowej - Eituherculata (F.), obejmującej 67 gatunków roślin dla kornulki koniczynowej, 47 - dła wykowej i 32 - dla komonicowej. Wszystkie te trzy gatunki można uznać za potencjalnych zapylaczy koniczyny czerwonej, wyki kosmatej i siewnej oraz lucerny mieszańcowej, siewnej i sierpowatej. Należy chronić ich miejsca gniazdowania na miedzach i nieużytkach, zwłaszcza jeśli są to kolonie gniazdowe. W pobliżu takich kolonii należy też lokalizować uprawy nasienne roślin motylkowych. W pracy tej opisano również samice nowego gatunku pszczoły - kornutki polskiej - El/cera polonica Ruszkowski (nov.sp.) łowionej w Puławach w latach Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, kornutka. zapylanie, systematyka pszczół, koniczyna, wyka, lucerna, rośłiny pokarmowe, chów, ochrona środowiska, rejonizacja upraw. WSTĘP METODYKA Do rodzaju kornutka - Eucera Scop. zaliczamy duże pszczoły z rodziny Anthophoridae. Na terenie Europy występuje około 40 gatunków kornutki. Wiele z nich zapyla rośliny uprawne, szczególnie motylkowe. W obecnej pracy zajęliśmy się roślinami pokarmowymi i znaczeniem gospodarczym tych gatunków kornutek, które obserwowano na terenie Polski. Listę roślin pokarmowych zestawiono na podstawie obserwacji własnych z lat oraz dostępnej literatury. Za wiernie oblatywane przyjęliśmy gatunki roślin podane co najmniej przez trzech autorów, albo co najmniej z trzech miejscowości. Przy ustalaniu procentowego udziału poszczególnych rodzin czy gatunków roślin w liście roślin pokarmowych, braliśmy pod uwagę liczbę ogólną punktów, w których obserwowano oblot, liczne (m) występowanie przyjmując za równowartość trzech punktów o niewielkim lub nieokreślonym 155

2 nasileniu oblotu (R u s z k o w s k i i in. 1988). W pracy tej uwzględniliśmy: kornutkę koniczynową - Eucera longicornis (L.), wykową - Eiinierrupta Baer, i komonicową - E.tuberculata (F.) oraz nowy gatunek: kornutkę polską - Eipolonica (nov.sp.), którą łowiliśmy w Puławach w latach , początkowo uważając ją mylnie za kornutkę lucernową - Eucera clypeata Erichson, a kt6rej cechy różniące od gatunk6w pokrewnych opisane zostały na końcu niniejszej pracy. W późniejszych latach gatunku tego nie spotykaliśmy. Co prawda i inne kornutki występowały w tych latach rzadko, istnieje jednak obawa, że kornurka polska mogła wyginąć na terenie Puław w związku z zalesieniem oraz częściowym zaoraniem wydm leżących pomiędzy Górną Niwą, Włostowicami i Skowieszynem, na których występowało dawniej wiele kserotermicznych gatunków roślin i owadów. Wszystkie oznaczenia i opisy gatunk6w wykonane zostały przez A.Ruszkowskiego. WYNK WNOSK Kornutka koniczynowa - Eucera longicornis (L.) obserwowana była (tab. 1) na 67 gatunkach roślin z 20 rodzin, najczęściej na motylkowych (68,5 %), dość często też na wargowych (8 %), szorstkolistnych (7 %) i złożonych (5%). W Puławach latała od 23. V do 20. V (a w Dobużku we wschodniej Zamojszczyźnie A.Kosior łowił ją już 9.V). Główną rośliną pokarmową tej pszczoły jest niewątpliwie koniczyna czerwona (Trifollum pratense), choć wiernie i licznie były również oblatywane: wyka (zwłaszcza Vicia villosa i V.sepiumi, lucerna mieszańcowa (Medicago media) i groszek (zwłaszcza Lathyrus pratensisi. Do roślin wiernie, a czasem licznie oblatywanych przez nią, zaliczyć należy również: komonicę (Lotus), szczodrzeniec (Cytisus), cieciorkę (Coronilla), przelot (Anthyllis), traganek (Astragalus), żmijowiec (Echium), farbownik (Anchusai, żywokost (Symphytum), dąbrówkę (Ajuga), jasnotę (Lamtum), szałwię (zwłaszcza Salvia praiensisi, mniszek (Taraxacum) i smółkę (Viscaria vulgarisi. Czasem licznie oblatywane też były: peluszka tpisum arvensei i ostrożeń (Cirsiumy. Jest to więc gatunek mogący mieć największe znaczenie jako zapylacz pierwszego pokosu koniczyny czerwonej, ale częściowo prawdopodobnie także lucerny, wyki i lędźwianu (Lathyrus). Kornutkę wykową - E. iuterrupta Baer obserwowano na 47 gatunkach roślin z 12 rodzin, również najczęściej na motylkowych (55 %), szorstkolistnych (17%) i wargowych (15%), a dużo rzadziej (3%) na złożonych. W Puławach i okolicy latała ona od 22. V do 17.X. Wiernie i licznie przez nią oblatywana była lucerna, bardzo wiernie, choć rzadziej licznie: wyka (zwłaszcza kosmata), koniczyna (zwłaszcza Trifolium pratense) i szałwia (szczególnie Salvia praiensis i Sinemorosas; wiernie także, choć bardziej lokalnie: cieciorka, farbownik, 156

3 żmijowiec, żywokost, zapłonka (Nonneai i oset (Carduus). Widać więc, że jest to również gatunek związany z motylkowymi (jak lucerna, koniczyna czerwona, wyka kosmata czy cieciorka), w zapylaniu których mógłby odegrać znaczną rolę. Kornutkę komouleową - E.tuberculata (F.) spotykano na 32 gatunkach roślin z 11 rodzin, głównie na motylkowych (31 %), wargowych (27 %), szorstkolistnych (14%) i złożonych (10%); przy tym wiernie oblatywane były: komonica, koniczyna czerwona, wyki, dąbrówka, szałwia (zwłaszcza Sal via pratensisi i oset. Także więc i ten gatunek oblatuje głównie motylkowe, zwłaszcza komonicę, koniczynę czerwoną i wyki, choć uderza u niego dużo większy udział roślin wargowych niż u innych polskich gatunków kornutek. Łowiliśmy ją tylko w początku maja, ale sądząc po gatunkach oblatywanych roślin lot jej musi trwać dłużej. Również i kornutkę polską - Eipolonica Ruszk. obserwowaliśmy (w latach ) na motylkowych - głównie na wyce kosmatej (Vicia villosai, ale pojedynczo także i na lucernie mieszańcowej. Ogólnie biorąc, wszystkie polskie gatunki kornutek można uznać za potencjalnych zapylaczy koniczyny czerwonej, wyki kosmatej i siewnej oraz lucerny mieszańcowej (Medicago media), siewnej (M.sativa) i sierpowatej (M.falcata), a prawdopodobnie także i wielu innych motylkowych. Gatunki te jednak do sztucznej hodowli na skalę przemysłową raczej się nie nadają, gdyż gnieżdżą się w ziemi, budując dość głębokie gniazda. W hodowlach naszych w szklarni w 1974 r. gniazda kornutki koniczynowej miały cm głębokości, kornutki wykowej 8-47 cm, a kornutki polskiej 8-14 cm (R u s z k o w s k i i in. 1979). Z części gniazd kornutki koniczynowej i wykowej udało nam się uzyskać potomstwo. Dla zwiększenia ich liczebności trzeba więc przede wszystkim chronić ich miejsca gniazdowania (głównie na miedzach i nieużytkach), zwłaszcza gdy są.to kolonie gniazdowe. Duże kolonie kornutki koniczynowej obserwowała np. S.Sowa w okolicach Olsztyna. W sąsiedztwie takich kolonii należy lokalizować uprawy nasienne roślin motylkowych. Rośliny pokarmowe polskich gatunków kornutek - El/cera Latr. Food plants of polish Ellcera-spccies Tabela 1 RODZNA i gatunek rośliny PLANT FAMLY and plant spccies Lo n Tu (Po) PAPUONACEAE 2, ,2 - Anthyllis vulneraria L. 40,5,62;A.sp.71 59;A.sp.71 - As/raga/lis onobrychis L. 52,62,70;A.sp.54 68;A.sp

4 Caragona arborescens L. 2-9 Coronilla varia L. 20a, 17,39a,40, ,20a,61, Ciemerus L. 63;C.sp Cytisus ruthenicus Fisch. 71;C.sp.18-20a;C.sp.19 C. ratisbonensis Schaeff. 48m,60m - Genisto Lathyrus mon/ws Bernh. 66m,51,63-66 Lipratensis L. 63m,65m,2,39a,51, L.silvester L. 40, Lituberosus L. 15,20a - - Lotus Licomiculatus L. 6311,-2,39a,40a, 2,24, ,65-66, Medicago falcata L M.media Pers. 3111,\ Om,56m, 1-2,4, 12a, 13a, 2-3m,1 Po: ,20a,28 Misativa L. 69a 68m,69,69a, 70 - Onobrychis arenaria L O. viciacfolia Scop. 63, Oxytropis pi/osa L Pisum arvense L. 2m - Sarothamnus scoparius (L.) Wimm Trifolium medium L. 32m,65 48,60,70 - T. incamatum L Tipratense L. 2111,7111,\1111,73111, 1-2,13,17,20a, 62,68, m,4,8,12-14, 66, ,20a,26-3, 34-39,4\-46,57, 49-52,62-64,70 Tirepens L. 5\, Tirubens L. T.sp.40m,48, Vicia eraeea L ,65-66, V.O/,g/ls/ifnlia Grulb. 65 6K - Y.cassubica L. 59 V.sp.64,70 V.sp.62 V.jaba L Y.grandiflora Scop. V.sp.52,60,62, V.pannoniea Cr V. sativa L V.sepiul L. 73m,48,5,65, vsilvattca L V. villosa Roth. 2m,67m,56, ,68m,3,23 Po:2m LABATAE Ajuga rep/ans L. 66m,51-52,62-62,66,69-70 A. cliamaepitys Schrcb A.gellevellsis L Glechoma hederacea L Lallemantia iberica F. et M. - 6K - Lamium album L. 63, L. amplexicaulc L Lipurpureum L Marrubium peregrinum L

5 2 3 4 Ncpeta cataria L Phlomis p/mgens Prunella Sa/via neniorosa L m,69 69 Ss pratensis L. 1,58,59,62, m,5,9, m,69 Scsllvestris L. S.sp BORAGNACEAE: Anohusa 48 48,64 - Acofficinalis L. 208, ,2,66, Borago officinalis L Cynog/ossum officinale L Echium E. vulgare L. 58, ,59, Lithospermum arvense L L.PllPllreo-coeru/eul L. '69-69 Nonnea pulla L. 69;N.sp ;N.sp SymphYl1 officinale L. 1-2,63;S.sp SCROPHULARlACEAE Alectorolophus Rhinanthus serminus (Schonh.) Oborny 20a - - Yeronica chnmaedrys L COMPOSTAE Carc///s nutans L ;C.sp.70 C.acanthoides L Centaurea rhenana Bor. - 3 C.sp Cirsium canum (L.) M.B. 62m - - Crepis biennis L Hieracium pilosella L Leoniodon Senecio vernalis L Taraxacum officinale Web. 208,52-53,58,62, CARYOPHYUACEAE Dian/hl/s dcltaides L. - 17=20a - Lychnis flos-cuculi L ,69 Yiscaria vulgaris Rohl. 1-2,6,48,51,53 2,6 - ROSACEAE Crataegus oxyacantha L Geum rivale L Potentilla argentea L RANUNCULACEAE Aquilegia vulgaris L. - 6B - Consolida orientalis Gray Ran/liC/l/S CRUCFERAE Capsella bursa-pastoris L Brassica napus L. Oa,57a,58.59a - - Raphanus raphanistrum L ORCHDACEAE Orchis 1110";0 L Oilatifolia L Ounaculata L CAPRlFOUA CEAE Lonicera taiaria L

6 Symphoricarpo s albus (L.) Blaze NNE (OTHER FAMLES) Aesculus hippocastanum L Asphodelus albus 69 - Convolvulus 70 - Erodium ctcutarium (L.) L'Hcrit Euphorbia Geraniul robertłanum L Knautia arvensis (L.) Coult Lycium halimifolium Mili Lythrum salicaria L Phacelia tanacaetifolia Benth Plantago media L Polygala vulgaris L Reseda lutea L. - 6!1 - SY'711ga vulgaris L Odnośniki - Notes: a) Symbole gatunków kornutek - Symbols of the Eucera-species: Lo - kornulka koniczynowa (AR 1985) - Eucera longicornis (L.) (E.diflicilis Fricsc); n - k.wykowa (AR 1985) - Eiinterrupta Baer (Exonfusa Kricchb., Eisemlstrigosa Dours.); Tu - k.komonicowa (AR 1989) - E.tuberclllala (F.) (E.lolgicornis Friese); Po - k.polska - Eipolonica nov.sp.; AR 1985 = A.Ruszkowski (R u s z k o w s k i i in. 1985); AR 1989 = A.Ruszkowski (Encyklopedia Pszczelarska 1989). b) Liczby oznaczające teren badań, lata i autorów: The numbers indicating the investigated regions, years and authors: POLSKA - POLAND: Lubelszczyzna - Lublin-region:. Pulawy, woj. Lublin leg. A.Ruszkowski i M.Zadura; 2. Puławy, woj. Lublin (R u s z k o w s k i i in. 1979) oraz leg. M.Biliński, K.Kaczmarska i A.Ruszkowski; 3. Puławy, woj. Lublin w izolowanej hodowli - in the renring cagcs (R u s z - k o w s k i i in. 1979); 4. Parchatka. woj. Lublin leg. M.Biliński; 5. Bochotnica, woj. Lublin 1974 leg. A.Ruszkowski; 6. Witoszyn. woj. Lublin 1985 leg. M.Bilillski; 7. Komaszyce, woj. Lublin 1973 leg. A.Kosior, A.Kaczmarski; 8. Skrudki, woj. Lublin 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 9. Męćrnierz, woj. Lublin 1983 i 1986 leg. M.Bilillski; 10. Elizówka, woj. Lublin (A n a s i e w i c z 1973); 10a. woj. Lublin (M i e z u s k i 1967 cit. B a n a s z ak 1982); 11. Niewirków, woj. Zamość 1967 leg. A.Ruszkowski; 12. Tomaszówka, woj. Zamość 1967 leg. M.Bilillski; 12a. Tomaszówka (D y c w sk a i in. 1970); 13. Nowosiólki, woj. Zamość 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, 1.Partyka, K.Czarnecka; 14. Wożuczyn, woj. Zamość 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 15. Gródek, woj. Zamość 1985 leg. A.Kosior; 16. Cichobórz, woj. Zamość 1985, leg A.Kosior; 160

7 17. Glinisku. wuj. ZUllUŚĆ1985 leg. A.Kosior; 18. Dobużek, woj. Zamość 1986 leg. A.Kosior; 19. Wo1ica Uchańska, woj. Zamość 1986 leg. A.Kosior; 20. Łabunie, woj. Zamość (A n a s i c w i c z 1973); 20a. woj. Zamość (K o s i o r, F i j a 1992); 21. Chełm, woj. Chełm (A n a s i e w i c z 1973); 22. woj. Zamość: Komarów, Tornaszówka, Białopole, Nowosiółki; woj. Lublin: Truszków i woj. Chełm: Leszczany (S o wa 1973). Kielecczyzna oraz zawiślańska część Lubelszczyzny - Kielce-region and the part of Lublinregion ying west of Vistula: 23. Janowiec, woj. Lublin 1986 leg. M.Biliński; 24. Celestynów, woj. Lublin 1976 leg. M.Biliński; 25. Szczęście, woj. Radom 1974 leg. A.Ruszkowski, B.Jabłoński, M.BiliJiski, J.Gosek; 26. Korzecko, woj. Kielce 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, LPartyka, K.Czarnecka; 27. Błogoszów, woj. Kielce 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 28. woj. Kielce: Chańcza, Jasień, Koluszów (S o wa 1973). Mazowsze - Mazovia: 29. Kloczew. woj. Siedlce 1974 leg. A.Kosior, 1.Partyka, Z.Mirek; 30. Jamielnik Stary, woj. Siedlec 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 31. Trzebieszów, woj. Siedlec 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 32. Rudzików, woj. Warszawa 1989 leg. M.Biliński; 33. Puszcza Kampinoska (B a n a s z a k, P e w k a 1981). Polska południowa - South Poland: 34. Równia, woj. Krosno 1973 leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka; 35. Zagórz, woj. Krosno 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, 1.Partyka, K.Czarnecka; 36. Myczków, woj. Krosno 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, 1. Partyka, K.Czarnecka; 37. Nowosielce. woj. Przemyśl 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, J.Partyka, K.Czarnecka; 38. Lęki Górne, woj. Tarnów 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, 1.Parlyka, K.Czarnecka; 39. Źelazówka, woj. Tarnów 1973 leg. A.Kosior, K.Kaczmarska, J.Partyka, K.Czarnecka; 39a. Ojców (D y e w s k a 1988); 40. Pieniny (D y l e w s k a 1962); 40a.Tatry(Dy1 e w s k a 1991). Śląsk - Silesia: 41. Jenków, woj. Wrocław 1974 leg. M.Biliłlski; 42. Nowa Ruda, woj. Wałbrzych 1973 leg. M.Biliłlski; 43. Bielanka, woj. Jelenia Góra 1974 leg. M.Biliński; 44. Żarska Wieś, woj. Jelenia Góra 1974 leg. MiBiliriski; 45. Rudzica, woj. Bielsko-Biała 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 46. Głębowiec. woj. Bielsko-Biała 1974 leg. A.Kosior, J.Partyka, Z.Mirek; 47. Babia Góra (D y l c w s k a 1966); 48. (Dittrich 1903). Pornorze - Pomerania: 49. Moczkowo, woj. Gorzów 1974 leg. M.Biliłlski; 50. Barcino, woj. Słupsk 1974 leg. M.BiliJiski; 51. (A l f k e n 1909, 1912a); 52. (Bllithgen 1919); 161

8 53. (Bricschkc 1888); 54. (Banaszak 1980); 55. (P a w i k o w s k i 1978). Mazury - Masuria: 56. woj. Olsztyn: Pozorty, Bartążek (S o wa 1973); 57. Bartążek, woj. Olsztyn leg. et observ. S.Sowa; 57a. woj. Olsztyn (Wen g T i s 1973 cit. B a n a s z a k 1982). Wielkopolska: 58. (B a n a s z a k 1973); 59. (ToTka 1912); 59a. Wierzenica (B a n a s z a k 1982). CZECHY - CZECH: 60. Śląsk - Silesia (D u c k e 1898); 61. Morawy (P t li c e k, H o f b a u e r 1973). SŁOWACJA - SLOVAKA: 62. (B e li k o v li 1967,1968, 1971, 1977). NEMCY - GERMAN Y: 63. (Muller 1873); 64. (FTiese 1926); 65. (A1fkcn 1912b); 66. (S t o e c k h c r t 1932); 67. (Schelhorn 1946). WĘGRY - HUNGARY: 68. (B e n e d e k 1969ab,1970); 68a. (F r i e s e 1896); 69. (M o c z a r 1954); 69a. (T a n li c s 1977). RUMUNA - ROUMANA: 70. ( u g a 1958). UKRANA: 71. Lwowskie (N o s k i e w i c z 1922). LTWA - LTHUANA: 72. Wileńszczyzna (A d o P h 1934). AZJATYCKA CZĘŚĆ ZSRR - Thc ASATC PART of USSR 73. Nowosibirsk 1977 leg. M.Biliński; 74. Bieregowoje (Kazachstan) 1977 leg. M. Biliński; 75. Gornoaltajsk (Ałtaj - Altai Mountains) 1977 leg. M.Biliński. RAN - PERSlA: 76. Sari 1964 leg. S.Tirgari. 162

9 Opis samicy nowego gatunku kornutki Eucera polonica nov.sp. (wykonany przez A.Ruszkowskiego) A. Cechy wspólne dla samic E.polonica nov.sp. i E.clypeata Erichson. Tergity odwłoka bez przednich przepasek przylegającego owłosienia; punktowane drobno i gęsto; prawie matowe. Tergity 2-3 bez długich, odstających włosów, które występują tylko na nasadzie tergitu l. Tergity 3-4 z szerokimi nie przerwanymi jasnymi tylnymi przepaskami przylegających włos6w. Tergity 1-2 z tylnymi plamami bocznymi. Tylne brzegi tergitów nie punktowane, słabo błyszczące, płytka pygidialna ciemna, matowa, z bardzo drobną, ziarnistą mikrorzeźbą. : Śródplecze pośrodku punktowane rzadziej i mniej równomiernie niż u Elongicomis (Linnaeus), a punkty ułożone częściowo rzędami. Tarczka punktowana równomiernie, drobno i gęsto. Pole środkowe zatułowia matowe, jego część pionowa niepunktowana. Człon 3 czułków tak długi jak człony 4 i 5 razem lub nieco krótszy. Nadustek gęsto punktowany, odstępy międzypunktowe tylko pośrodku wyraźne i błyszczące. Owłosienie ciała żółtobrązowe, krótkie, jak przystrzyżone. Nogi czarne (także nadstopia), stopy (co najmniej tylne) rozjaśnione, ostrogi tylnych goleni jasne. Skrzydła średnio przyciemnione, brązowawe, żyłki ich i nakrywki skrzydłowe jaśniej lub ciemniej brązowe. Cechy samic E.clypeata podane zostały według opisu w pracach: Friese 1896 (F), Schmiedeknecht 1930(5), Ponomariew a 1978 (P) i T k a l c li (T) oraz na podstawie cech okazu (C) z Francji (l.v.1963 Villefranche H.G.F. -leg. J.Lecomte), znajdującego się w zbiorach Oddziału Pszczelnictwa SK w Puławach. Cechy samic Eipolonica opisane zostały na podstawie trzech samic z Puław (leg. A.Ruszkowski), znajdujących się również w zbiorach Oddziału Pszczelnictwa: 8. V Puławy-Włostowice, holotyp (2); l. Vll1.l975 Puławy- Włostowice, paratyp (3); 6. V Puławy-Górna Niwa, paratyp (1). B. Cechy gatunkowe samicy E.clypeata. Tylne udo od spodu bez ostrej krawędzi podłużnej (T - cecha podrodzaju Stilbeucera Tkalcu) lub z nieostrą krawędzią, podłużną (C); w przekroju poprzecznym równomiernie zaokrąglone (T) lub zaokrąglone odwrotnie - kroplowato (C). Śródplecze punktowane drobniej niż u Eilongicornis (C), a trochę grubiej (P) niż u E.dalmatica Lepeletier. Pośrodku punkty głębokie, jak nakłuwane, a 163

10 ich dno niewidoczne (C). Odstępy między punktami gładkie i błyszczące (FSC), pośrodku tarczy 2-4x szersze (tylko w rzędach 2x węższe) niż punkty (C). Tarczka z tyłu zwykle grubiej punktowana i silniej marszczona niż u nasady (SC). Pole środkowe zatułowia z częścią pionową nieco krótszą niż część nasadowa (C), która jest grubo punktowana (F) lub cała (także i pośrodku) drobno marszczono-punktowana (C) i nie jest zwężona pośrodku (C).. Pola boczne całe drobno punktowane, choć płycej i mniej wyraźnie niż pole środkowe (C). Boki tułowia prawie nagie, z wyraźną rzeźba (C). Nakrywki skrzydłowe ledwie dostrzegalnie punktowane, w przedniej części ciemnobrunatne i matowe, w tylnej - żółtawo przeświecające i błyszczące (C). Nadustek na końcu czerwonawo (F) lub ciemnobrunatno (C) obrzeżony; punktowany (C) podobnie jak u Eipolonica, ale odstępy nie są żeberkowate. Płytka czołowa (C) lekko błyszcząca, punktowana gęsto (zwłaszcza po bokach) i nie grubiej niż nadustek; odstępy nie szersze (tylko na samym środku dużo szersze) niż punkty. Czułki czarne, często od spodu brązowe (F) lub brunatne z jasnobrązowym spodem i wąskim czarnym grzbietem (C). Człony biczyka walcowate, nie zgrubiale na końcach (C). Ostrogi tylnych goleni (C) prawie proste, bladordzawe z ciemniej czerwonawą krawędzią przednią i tyl ną. Sternity z tylną częścią szeroką i bladą (F), żółtobrązową, półprzejrzystą, zajmującą 0,4 długości sternitu (C); przed tylną częścią z wąską przepaską odstających długich, czerwonawych włosów (FC). Tylne części tergitów brązowawoczarne, a ich niepunktowany tylny brzeg bardzo wąski, ciemnobrunatny i dość błyszczący (C). Przepaski tylne żółtawe (S), biale (C) lub szarobiałe, zajmujące zwykle pół długości tergitu (czasem więcej, zwłaszcza pośrodku), a u SJp. similis Lepeletier tylko ćwierć tej długości (P). Tergit 5 z tylną przepaską czerwonawoszarą (F), brązowopłowa (C), złocistą (P) lub (u ssp. similisi prawie czerwoną (S). Tergit 6 owłosiony czerwonobrązowo (FSP), ciemnobrunatno (C), złocisto (P), albo (u ssp. similis) prawie czerwono (P). Płytka pygidialna brązowa (F) lub szarobrunatna (C). Długość ciała mm (FSC), mm (P) lub (u ssp. similisi 9-11 mm (SP). C. Cechy samicy Eipolonica różniące ją od samicy E.clypeata. Tylne udo od spodu z ostrą krawędzią podłużną; w przekroju poprzecznym prawie w kształcie rombu, górą silnie zaokrąglonego. Śródplecze punktowane pośrodku grubiej niż u E. clypeata (C) i u E.longicomis. Punkty na jego środku bardzo płytkie i szerokie (ca 2x szersze 164

11 niż u Eilonglcomls, a kilka razy szersze niż u C); dna ich mają wyraźna ziarnistą strukturę, przez co punkty te przypominają wyglądem kratery księżycowe. Odstępy między punktami zupełnie matowe lub ze słabym tłustym połyskiem, pośrodku tarczy tak szerokie jak punkty, albo do 2x szersze, a w rzędach zwykle zupełnie bez odstępów. Tarczka z tyłu raczej drobniej i gęściej punktowana niż u nasady. Pole środkowe zatułowia z części a pionową dłuższa niż nasadowa, która jest pośrodku niepunktowana i silnie zwężona, a po bokach bardzo grubo punktowana. Pola boczne bliżej pionowej części pola środkowego nie punktowane, z matową mikrorzeźbą i tłustym połyskiem, po bokach - głęboko punktowane, ale drobniej niż połe środkowe. Boki tułowia gęsto owłosione, rzeźba tylko miejscami dostrzegalna. Nakrywki skrzydłowe całe gęsto, drobno punktowane (ale dużo grubiej i wyraźniej niż u C i wyraźnie grubiej niż u Elongicornisi, bardziej jednolitej barwy, jasno lub ciemno brązowe. Nadustek grubo punktowany (ale drobniej niż u E.longicomis), międzyrzędzia miejscami żeberkowate; na końcu równie czarny (u 1-2) lub nieco bardziej brunatny (u 3) niż pośrodku. Płytka czołowa zupełnie matowa (u 3 z wyraźną mikrorzeźbą), cała bardzo rzadko punktowana i wyraźnie grubiej niż nadustek; odstępy wszędzie kilkakrotnie szersze niż na nadustku. Czułki jednolitej barwy, ciemnobrunatne. Człony biczyka na końcach wyraźnie pierścieniowato zgrubiałe. Ostrogi tylnych goleni silnie na końcu wygięte, prawie esowate; bladożółte lub bardziej rdzawe, zwłaszcza na końcu. Stopy żółtobrązowe lub czerwonawe całe (u 3) lub nasadowe ich człony ciemniejsze (u 1-2). Sternity z tylną częścią ciemniejszą i zwykle zajmującą tylko 0,3 długości sternitu; a owłosienie ich dłuższe, rzadsze i jaśniejsze. Tylne części tergitów 1-4 złotawobrązowo prześwitujące; ich tylny brzeg szeroki (2x szerszy niż u C), prawie matowy, żółtawy. Przepaski tergitów płowobiałe (u 2-3) lub ciemnopłowe (u l); zajmujące zwykle (zwłaszcza po bokach) dużo więcej niż pół długości tergitu. Tergit 5 na tylnym brzegu z przepaską białopłową (u 1-2) lub złocistą (u 3), pośrodku sięgającą prawie przedniego brzegu tergitu, na końcu intensywniej ubarwioną, a u nasady przechodzącą w gęste, białopłowe (u 3 rzadkie i brązowozłociste) opilśnienie. Tergit 6 owłosiony jasnozłocisto z ciemniejszym, czerwonobrązowym zakończeniem ofrędzlenia. Płytka pygidialna czarna. Długość ciała mm. 165

12 LTERATURA A d o P h W. (1934) - Materiały do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny. Prace Tow. Przyj. Nauk, Wilno 1933,8: A f k e n 1.D. (1909) - Beltrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Westpreussen (Sammelbericht). Ber. Weslpr.Bol.-Zool. Ver., Danzig ; 31: A f k e n J.D. (1912) - Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Weslpr.Bot.-Zool. Ver., Danzig, 34:1-96. A fk e n J.D. (1914) - Die Biencnfaunu von Bremen. Abh.Naturwiss. Ver., Bremen 1912,22: A n a s i e w i c z A. (1973) - Błonkówki pszczołowate iapoidea, Hymenoptera) występujące na plantacjach lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.) i skład florystyczny zebranego przez nie pyłku. Rozpr.Nauk. AR Lublin, 5:1-39. B a n a s z ak J. (1973) - Pszczołowate (Apowea) okolie Poznania. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 26: B a n a s z a k J. (1981') - Pszczoły iapoidea, Hymenopterai siedlisk kserotermicznych rejonu dolnej Wisły. Fragm. FO//l., 25(19): B a n a s z a k J. (1982) - Występowanie i liczebność pszczół (Hymenoptera, Apoideai na rzepaku ozimym. Bad.Fizjogr.Pot.Zacl:., C, 33: B a n a s z ak. J., P e w kat. (1981) - Apoidea (Hymenopteray Kampinoskiego Parku Narodowego. Fragm. F{///l., 25(24): B e ł li k o v li A. (1967) - Vćclovitc-Apoiclea u:l.clllillhudticcj rctcnćnej nńdr:1.cpod Vihorlatom. Acta Fac.Rer.Univ.Comen, Zoo/agia, 12:105-1l3. B e li k o v li A. (1968) - Apoidea budiiccj vodncj nadrze pri Liptovskej Mare. Acta Fac. Rer. Univ.Comen, Zoologia, 14:l B e l li k o v a A. (1971) - Vćely (Apoidea) z niektórych wyznamnych oblasti Slovenska. Ent.Probl., Bratislava, 10: B e li k o v a A. (1977) - Vćely (Apoidea) okolia ZempHnskej śfravy. Acla Fac.Rer.Univ. Comen, Zoo/agia, 22: B e n e d e k P. (1969a) - Flower visiting habits of lucernę pollinating wild becs and the increasing of wild bee population by providing unbroken feeding possibilities. Z. Angew.Ent., 63(2): B e n e d e k P. ( 969b) - Exarninations on lucerne pollinating wild bees (HY., Apoidea) in the Hungarian Great Plain. Fol.Ent.Hung.; 22: B e n e d e k P. (1970) - Vizsgalatok a vorosheret megporzó vadmćheken a Nagy-es Kisalfoldon. Novenytermeles, 19(4): B li t h g c n P. (1919) - Die Bienenfauna Pommerns. Steu.Ent.Z., 80: B r i s c h k e C.S.A. (1888) - Hymenopiera Aculeata der Provinzen West- und Ostpreussen. Schrift. Naturforscli. Ges. Donzig, 7: D i t t r i c h R. (1903) - Vcrzeichnis der bisher in Schlcsien aufgefundenen Hyrncnopteren.. Apidae. Z. e«breslau, 28: D u c k e A. (1898) - Dic Bienenfauna Osterreich-Schlesicns. Ent.Nachricht., Berlin, 24: D Y ł e w s kam. (1962) - Apoidea Picnińskiego Parku Narodowego.. Megachilidae i Apidae (partim). Acta Zool. Crac., 7: D y e w s kam. (1966) - Apoidea Babiej Góry. Acta Zoo/.Crac., 11: D y e w s k ł M. (1988) - Apoidea of the Ojców National Park. Part. Colletidae, Halictidae, Andrenidae, Melittidae, Megachilidae, Anthophoridae.Acta Biol. Crac. Zool., 30: l) Y l e w s kam. (1991) - Apoidea of the Tatra Mountains and thc adjaeent area. Part. Colletidae, Andrenidae, Halictidae, Megachilidae, and Anthophoridae. ACla Biol. Crac., 34(1):

13 D Y e w s k M., J h li 1\ s k i B., S l W S., 13i i 1\ M k i M., W r o n S. (1970) - Próba określenia liczby pszczół (Hym., Apoideai potrzebnych do należytego zapylenia lucerny. Pol.Pis.Ent., 40: Encyklopedia Pszczelarska (1989) - PWRiL, Warszawa: 80. F r i e s e H. (1896) - Die Bienen Europas (Apidae Europaeaev, 11. Solitare Apiden. El/cera. Berlin. F r i e s e H. (1926) - Die Bienen, Wespen, Grab- und Goldwespen. Die nsectcn Mittcleuropas, insbesondre Deutschlands. Stuttgart. l u g a V.G. (1958) - Hymenopiera Apoidea fam. Apidae subfam. Anthophorinae. Fauna Republicii Populare Romine, lnsecta, Vol. 9, fasc. 3. K o s i o r A., F i j a ł J. (1992) - Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Sld. Ośr. Dok/. Fizjogr., 20: M ó c z li r M. (1954) - Systemutik. Vcrbrcitung und Okolegie der Gauungcn El/cera Latr. und' Tetralonia Spin. (Hymenopteray. Anll. Histor=Natur. Mus. Nation. H/ligar. (ser. nova), 5: M ii e r H. (1873) - Die Befruchtung der Blumen durch nsecten 'und die gegenseitigen Anpassungen beidcr, Leipzig. N o s k i e w i c z 1. (1922) - Pszczołowate okolic Lwowa. Spraw.Kom.Fizj., P a w i k o w s kit. (1978) - Związki pokarmowe pszczołowatych (Hymenoptera, Apoideai występujących na uprawach rzepaku ozimego - Brassica napl/s L. z innymi roślinami zielnymi w okolicy Torunia. Pol. PLl'.Ent., 48: P o n o m a r i e w a A.A. (1978) - Apoidea-Megachilidae. Opriedielitiel nasiekornych Ewropejskoj Czasti SSSR, t. 3, Pierieponczatokryłyjc, Leningrad, er: 1: P t li c e k V.,' H o f b a u e r 1. (1973) - PfedbCimi pozorovani opylovaću (Hvmenoptera: Apoidea) ćićorky pcstrć tcoronilla varia L.) cv. Chemung. Sbornik Vedeckych Praci, 3: R u s z k o w s k i A., B i i ń s k i M., J a b ł o 11 s k i B., G o s e k 1. (1985) - Liczba kwiatów lucerny otwierana w jednostce czasu przez różne gatunki pszczołowatych. Pszczeln.Zesz.Nauk., 29: R u s z k o w s k i A., B i i ń s k i M., K a c z m a r s k a K. (1988) - Railiny pokarmowe i znaczenie gospodarcze pszczół spójnieowatych iapoidea, Meliuidaei oraz nowe formy spójnicy (Melila Kirby). Pszczeln.Zesz. Nal/k., 32: R u s z k o w s k i A., J a b ł o ń s k i B., B i i ń s k i M., G o s e k J., K u n a K., C Y b u a A. (1979) - The scarch for the methods to incrcase population of insects pollinating alfalfa. (project PL-ARS-42). Final rescarch report. Puławy (replicated typescript). S c h e h o r n M. (1946) - Blntenbiologie und Sarnensatz bei Vicia vii/osa. Der Zuchter 1:23-24, (cit. Młyniec, Wójtowski 1962). S c h m i c d c k n c e h t O. (1930) - Dic Hymcnoptcrcn Nord- li. Miuclcuropus. 11 Aufl., Jena.. S o was. (1973) - Z badań nad owadami zapylającymi lucernę w Polsce. Zesz. Probl. Post.Nauk Ro/., 131: S t o e c k h e r t F.K. (1933) - Die Bicnen Frankcns (Hyl. Apid.). Deutsch.Eru.Zs, Berlin T a n li c s L. (1977) - Flower-visiting bces in lucerne ficlds near Szcgcd. Acla Agronom.Acad. Scient. Hung., 26: T k a c u B. (1978) - Beitrage zur Kenntnis der Fauna Afganistan. Melitturga Latr., El/cera Scop., Apidae, Lithurge Latr., Stelis Pz., Creightonella Cockll., Megachilidae, Apoidea, Hym. Ćas.Moravskeho M/z., 63: T o r k a V. (1912) - Die Bienen der Provinz Posen. Naturwiss.Abt, Posen, 20:

14 FOOD PLANTS AND AN ECONOMC MPORTANCE OF POLlSH SPECES OF EUCERA SCOP. (APODEA, ANTHOPHORDAE) AND CHARACTERSTCS OF A NEW EUCERA-SPECES A. R u s z k o w s k i, M. B i i ń s k i, A. K o s i o r, K. K a c z m a r s k a Summary The list of food plants for El/cera longicornis (L.) (67 plant spccies), E. interrupta Baer (47 plant species) and Euuberculata (F.) (32 plant spccies) was compilcd on the basis of own observations carricd out in the years and of the literaturc. Ali thc three bee species may be accepted as the potential pollinators of red clover ttrifolium pratensei, vetch (Vicia villosa and V.sa/iva) and luceme (Medicago sativa, M.fa/ca/a and M.media). The nesting places of these bees (especially their colonies), should be protected. The neighbourhood of a such colony is an prolitable locality for seed production of papilionaceous plants. The females of a new bee species - El/cera polonica Ruszkowski were also described in this publication. Keywords: Solitary bees, El/cera, pollination, bec systematics, red clover, vetch, lucernc, lood plants, rearing, protection of nature, regionalization. Description of the female of El/cera polonica nov.sp. (by A.Ruszkowski) A. Commonable characteristics of E.polonica and Eicłypeata Erichson. Melasomailerga without any basal bands of ying hair, line and dense pointcd, nearly lustreless. Terga ł and without any long erected hair, whieh appeares only on the base of tergum. Tergum and V each with a wide unintcrrupted hind band of ying light coloured hair. Terga and with hind lalerai hair spots. Hind edges of terga are unpointed and feebly shining. Pygidial plate is dark, lustreless with very fine granular microsculpture. Mesonotum is less regular and less dense pointed centrally than mesonotum of E.longicornis (Linnaeus) and the poirus arc partially arranged by ranks. Seutellum is regular, smali and densc pointed. Medial area of propodeum is lustreless unpointcd in its vertical part. Segment of antenna is as long as the segments V and V together or just shorter. Clypeus is very dense pointed, the point intervals (distinct only in the cenlre) are shining. Hair of body is ycllow-brown, short likc trimed. Lcgs (also basitarsus) are black, tarsal segments (at kast of hind lcgs) - clcarcd and the spurs of hind tibia - elear colourcd. Wings are moderate brownish darkcncd; their veins and tegulac arc dark brown or yellow-brown. The characteristics of Eiclypeata females are given according to descriptions in publications: F r i e s c 1896 (F), S c h m i e d e k n e c h t 1930 (C), P o n o m a r i e - wa 1978 (P) and T k a c li 1978 (T) and also on the base of fcaturcs of a Freneh specunon (leg. J.Lecomie.V.1963, Willefranche H.G.F.), whieh (C) is in eolleetion of Bel' Division at Puławy. The characleristics of Eipolonica fcmales arc dcscribed bas ing on three specimcns in collection of Bec Division, which werc captured al Puławy (leg. A.Ruszkowski): 8. V Puławy-Włoslowice, holotyp (2); l.vl1.l975 Puławy-Włostowiec, paratyp (3); 6.Vl Puławy-Górna Niwa, paratyp (). 168

15 B. The specific characteristics nf female of Eictypeata Erichson. Hind femur without any sharp edge along lower sides (T - a feature of subgenus Stilbencera Tkalcu) or (C) with un unsharp cdgc, A cross-section of hind emus is regular rounded (T) or in a form of a rounded reverscd drop (C). Mesonotum is smaller pointed (C) than of Eilongicornis, bul just bigger (P) than of Eidalmatica Lepe1etier. The points (in the centre of mesonotum) are deep like pricked and their bottom is invisible (C). Poinl intervals are even and shining (FSC), 2-4 tirnes wider (only in ranks 2 timcs narrower) lhan thc points (e) in centrurn of mesonotum. Scutellurn is usuully bigger pcintcd uno more oldcd in hind part lhan at the basis. Medial area or propodeum with just shorter vertical part than basal part (C), which is big pointed (F) and folded also centrally (C) and it is not narrowed in the middle (e). Lateral areas are as a who le pointed but [lat ano more undistinct. Sides of thorax are nearly maked, their seulpiure is distinct (C). Tegulae are just perceptible pointed, dark brown and lustreless in the forder part but yellowish subpellucid in the hind part. Clypeus is reddish (F) or dark brown (C) apically marginated. t is (C) similarly pointed as in E.polonica but without ribbel intervals. Supraclypear area (C) is feebly shining and derrsc (not bigger than in c1ypeus) pointed, with intervals which are in majority not wider than the poirus. Antennae arc black, frequcnlly brown bclow (F) or they are brown with light brown lowcr part and with narrowly black spine (e). Flagellar segments are cylindrical, not thickened apically (C). Spurs of hind tibia near straight, pale rusty, with more dark reddish hind and forder edge (C). Metasomal sterna each with wide, pale (F), yellow-brown, subpellucid hind part, which occupies 0,4 of sternum lcngth and with a narrow band of erected, long reddish hair (FC). Hind parts of metasomal terga brownish-black. The unpointed hind edge of each tergum is very narrow, dark brown and enough shining (C). Hind bands of terga are yellowish (S), white (e) or grcy-whitc and thcy occupy usually 0,5 of tergum lcngth (sometimcs morc, cspecial cenlrally), but in ssp. sitnilis Lepelcticr only one ourth of its length (P). Tergum V with band of reddish-grey (F), brown-yellow (C), golden (P) or (in ssp. simitisi nearly red (S) hair at the hind edgc. Tergum V is red-brown (FSP), dark brown (C), golden (P) or (in ssp. sonilisi nearly red (P) haired. Pygidial plate is brown (F) or grey-brown (C).. Body's length of mm (FSC), mm (P) or (in ssp. similis) 9-11 mm (SP). e. The characterislics of Eipolonica female, which distinguish this species from E.clypeala. Hind fernur with sharp edge along lower sides. A cross-section of hind femur is nearly rhomb-shaped (with strong rounded upper side). Mesonotum is bigger pointed centrally than in E. clypeata (C) and Edangicornis, The central points very wid e and shallow (about two times wider than in Eilongicornis and several times wider than in e), with distinct granulated bouom, thercforc they seem like lunar craters (C). The point intervals are completely lustreless or with a feebly fat lustre, as width as 1-2 points in centre of mesonotum. but the points in ranks are arranged usually without any intervals. Scutellum is rathcr smallor and more derrsc pointcd at thc back side than at the basis. Medial area of propodeurn with longcr vertical part than basa part, which is unpointed centrally but very big pointed at thc sides and it is slrongly narrowed in the middle. Lateral areas are unpointed near lo vertical part of medial area, with lustreless microsculpture and with a feeble fat lustre, but deep (smaller than medial area) pointed al the sides. 169

16 Sidcs of thorux urc dcnsc hnircd, their seulpiure is only localły visiblc, Tcgulae urc smull (but much biggcr and more distinct than in C and distinet bigger than in Eilongicornis) pointed, more uniform (ight or dark brown) eoloured. Clypeus is quite blaek (in and 2) ar just more brow - marginated apicaly (in 3). lt is big (but less big than in Eilongicornisv pointed with loealły ribbet intervals. Supracłypear area is quite lustreless (in 3 with a distinet mieroseulpture). lt is as the whole very rare (distinet bigger than in elypeus) pointed. All the point intervals are several times wid er than in cłypeus. Antennae are dark brown (usualły more reddish underneath). Flagelar segments with ring-shaped thickened apex. Spurs of hind tibia are strongly, nearly S-shaped apiealły curved, pale yellowish or more rusty, espeeial apiealły. Melasomai sterna with more dark hind parts, which usualły oecupy only 0,3 of sternum length, and with longer, more rare and more light hair.! Hind parts of metasomal terga l-v are goldish-brown subpelueid, with wide (WO limes wider than in C), nearly lustreless and yelłowish hind edges. Hind bands of these terga are brownish-white (in 2-3) or more dark yellow-brown (in l), and they oeeupy usualy (espeeialy at the sides) mueh more than 0,5 of tergum length. Tergum V with band of brownish-white (in 1-2) or golden (in 3) hair at the hind edge. This band riehes centraiły nearly the basa edge of tergum. and it is more intensive coloured apiealy and transformed in a dense, brownish-white felt (but rare and nearly golden in 3) at forder part of tergum. Tergum V is light-golden haired with more dark, red-brown haired apieal edge. Pygidial plate is black. Body's length of mm. 170