Rytm biologiczny okresowe natężenie procesów
|
|
- Zofia Orzechowska
- 7 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 CHRONOBIOLOGIA nauka zajmująca się analizą rytmów biologicznych Zegar biologiczny - autonomiczny oscylator, generujący wolne rytmy, którego oscylacje zostały ustalone w toku ewolucji, pod wpływem wielu czynników środowiskowych i utrwalone w genach. Wskazówki czasu time cues lub Zeitgeber dawca czasu są to sygnały środowiskowe istotne dla funkcji zegara biologicznego i będące odbiciem rytmów egzogennych. Pierwszy użył tego określenia fizjolog niemiecki Jurgen Aschoff w 1964 r., określając tym terminem światło. Rytm biologiczny okresowe natężenie procesów biologicznych i funkcji życiowych istot żywych uzależnione od czynników związanych z porą roku, obrotem Ziemi dookoła własnej osi oraz od czynników wewnątrzustrojowych
2 Wszystkie struktury i funkcje organizmów podlegają ciągłym cyklicznym zmianom. Zmiany te mogą być krótkie lub długie i bardzo długie - roczne i wieloletnie: Rytmy biologiczne sekundowe (np. fale mózgowe) minutowe (np. częstość akcji serca) godzinne (np. naprzemienność faz snu) dobowe (np. sen czuwanie, temperatura ciała, wydzielanie hormonów) tygodniowe (np. rytm wydolności fizycznej) miesięczne (np. miesięczny cykl kobiet) sezonowe i roczne (np. skład krwi, poziom hormonów; u zwierząt zmiany koloru futra, migracje) wieloletnie (np. cykle wzrostu roślin, cykl rozwojowy szarańczy) rytmy ultradialne okres rytmu krótszy niż 20 h rytmy infradialne (długookresowe) okres rytmu dłuższy niż 28 h circaseptan rytmy 7-dniowe, circatrigintan rytmy miesięczne, circannual rytmy roczne
3 Rytmy dobowe (okołodobowe czyli cirkadialne, łac. circa około; dies dni) rytm aktywności behawioralnej (śpimy nocą, czuwamy w dzień) stężenia hormonów hormon wzrostu, ACTH, prolaktyna melatonina, kortyzol i in. temperatura ciała wrażliwość wzrokowa koordynacja wzrokowo-ruchowa ciśnienie tętnicze i cz.a.s. ekspresja genów aktywność enzymów Rytmy są okołodobowe, a nie dobowe gdyż nie są dokładnie równe 24 godzinom (rzadko krótsze, zwykle dłuższe)
4 MATERIAŁY 1. Lewandowski M., 2011, Biologiczne mechanizmy percepcji i transdukcji sygnałów czasowych (temporalnych) przez organizmy żywe. W: Życie na Czas, G. Sędek, S. Bedyńska (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Skwarło-Sońta K., Majewski P. Melatonina, wielofunkcyjna cząsteczka sygnałowa w organizmie ssaka: miejsca biosyntezy, funkcje, mechanizmy działania. 2010, Folia Med. Lodz., 37(1): Zawilska J.B., Nowak J.Z. Rytmika okołodobowa i zegar biologiczny. 2002, Sen, 2: Chwełatiuk E. Melatonina u ssaków - związek o wielu funkcjach. 2008, Kosmos, 57, (1-2): Grygiel-Górniak B., Puszczewicz M Witamina D nowe spojrzenie w medycynie i reumatologii. 2014, Postepy Hig. Med. Dosw. 68: Koukkari W.L., Sothern R.B Introducing Biological Rhythms, Springer USA. 7. Konturek S Rytmika funkcji fizjologicznych. Fizjologia człowieka. Elsevier Urban & Partner
5 Proponowane tematy do opracowania przez studentów: Ciemna strona światła Dobry sen w złym czasie syndrom przyspieszonej lub opóźnionej fazy snu Depresja wiosenna i jesienna Okołodobowe zmiany ciśnienia krwi - nadciśnienie Zmiany poziomu hormonów w cyklu menstruacyjnym kobiet Zegar biologiczny i starzenie się
6 Rytmy egzogenne (zewnątrzpochodne) zależne od rytmiki zmian otoczenia, np. zakwitanie kwiatów o określonej porze dnia, wzrost cz.a.s. w trakcie aktywności ruchowej Rytmy endogenne (wewnątrzpochodne) utrzymujące się mimo braku sygnałów środowiska, sterowane zegarem biologicznym, np. rytm podnoszenia liści niektórych roślin w porze dziennej, rytm temperatury ciała Uwaga: rytmy endogenne podlegają zmianom pod wpływem czynników otoczenia!
7 Reguły J. Aschoffa: 1. W warunkach stałego oświetlenia (LL- light/light) rytm swobodnie biegnący endogenny ulega skróceniu, o ile gatunek prowadzi tryb życia dzienny. Jeżeli nocny, to ten endogenny rytm zwalnia. 2. W stałej ciemności (DD dark/dark) rytm swobodnie biegnący (endogenny) wydłuża się u gatunków aktywnych w dzień zwalnia; odwrotnie jest u gatunków aktywnych nocą, endogenny rytm aktywności ulega przyspieszeniu. 3. W warunkach stałego oświetlenia (LL) rośnie ilość czuwania u gatunków dziennych, a u nocnych maleje. Czyli w warunkach naturalnych dla aktywności danego gatunku rytmy endogenne przyspieszają i zwiększa się czas aktywności
8 Fotoperiod okres indukcji świetlnej Fotoperiodyzm reakcja organizmu na zmiany czasu trwania światła i ciemności; podstawa długoterminowego odmierzania czasu Fotoindukcja odpowiedź organizmu na zmiany długości dnia, zaprogramowana genetycznie Fotorefrakcyjność postępująca adaptacja organizmu (trwająca dnie, tygodnie) do wydłużania i skracania dnia
9 Rytmiczne procesy mają swoje minimum i maksimum, średnia to mezor = średnia dobowa mierzonego parametru amplituda rytmu - maksymalne odchylenie od średniej okres czas między wartościami maksymalnymi akrofaza przedział czasowy w ciągu doby, kiedy pojawia się wartość maksymalna
10 Wyznacznik czasu ( Zeitgeber ) działa bezpośrednio na przebieg endogennego rytmu okołodobowego, a w populacjach arytmicznych zapoczątkowuje taki rytm Synchronizatory rytmu czynniki otoczenia, prowadzace do wyrównania fazy rytmu biologicznego z rytmami astronomicznymi, geograficznymi lub środowiskowymi Znaczenie szumów biologicznych (przypadkowe bodźce środowiska) zmieniają przebieg procesów fizjologicznych, ale nie wpływają na endogenny rytm biologiczny, np. stany emocjonalne strach, złość
11 Zegar biologiczny u człowieka Jądro nadskrzyżowaniowe (SCN - suprachiasmatic nucleus) - reguluje rytmikę dobową, a nie ilość snu/czuwania; uszkodzenia zaburzają rytmikę, nie wpływając na proporcje snu i czuwania Model zegara biologicznego: właściwy zegar (odpowiedzialny za powstawanie rytmów dobowych) szlaki aferentne (doprowadzające informacje ze środowiska) szlaki eferentne (do efektorowych struktur organizmu) Funkcjonowanie zegara warunkuje nasz chronotyp biologiczny: typ poranny (skowronki) i wieczorny (sowy)
12 Jądro nadskrzyżowaniowe (SCN) - Struktura międzymózgowia, zaliczana do jąder podwzgórza. SCN położone jest w dnie komory trzeciej, nad skrzyżowaniem wzrokowym SCN wykazuje liczne projekcje do obszarów, uczestniczących w indukcji snu. Są to projekcje zarówno hamujące (GABA) jak i pobudzające (Glu NMDA i non-nmda) Wyładowania 3 pojedynczych neuronów jądra nadskrzyżowaniowego (SCN) w hodowli tkankowej (in vitro) ich występowanie wskazuje, że SCN jest autonomicznym oscylatorem (rola gap junction). Widoczne są okołodobowe oscylacje poziomu wyładowań, o różnej charakterystyce (amplituda, częstotliwość i okres). Komórki budujące zegar wykazują maksimum wyładowań w ciągu dnia i minimum w ciągu nocy. (F. Aujard i wsp. 2001)
13 Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego: Siatkówka (retina) odbiera bodźce świetlne; dla chronobiologii ważne są neurony amakrynowe (rodzaj kom. zwojowych) i ich barwnik melanopsyna oraz bezpośrednia droga siatkówkowopodwzgórzowa Szyszynka (pineal gland, epiphysis) syntetyzuje i wydziela melatoninę Ciało kolankowate boczne (LGN - lateral geniculate nucleus), a u zwierząt listek ciała kolankowatego (IGL - intergeniculate leaflet) element drogi wzrokowej; po uszkodzeniach przesunięcie zegara do przodu wczesne zasypianie i budzenie się Grzbietowo-przyśrodkowe jądro podwzgórza (DMH dorsomedial hypothalamic nucleus) integruje i przekazuje impulsy do wielu struktur
14 Komórki melanopsynowe są nieliczne (1-3% wszystkich kom. zwojowych) pełnią funkcje receptorowe (jak czopki i pręciki), a nie wyłącznie przekaźnikowe (jak inne zwojowe) Wykazują największą wrażliwość na światło o długości około 480 nm światło niebieskie i ono najsilniej tłumi wydzielanie melatoniny! Provencio I., 2011 The hidden organ in our eyes Sci. Am. 304 (5):
15 Czuć światło, a nie - widzieć światło Niewzrokowy układ fotodetekcji (ang. non-visual, non-classical photoreception system) wywołuje reakcję określaną jako niewzrokowa odpowiedź na światło (ang. non-visual response) Oko pełni podwójną rolę: poza zdolnością widzenia, kontroluje także wiele behawioralnych i fizjologicznych czynności Człowiek odbiera światło w zakresie nm, największa wrażliwość widzenia fotopowego (czopki) 555 nm Komórki zawierające melanopsynę reagują na światło o dł. fal nm - bezpośrednio pochłaniają fotony światła (intrisically photosensitive retinal ganglion cells, IpRGCs)
16 Światłoczułe komórki zwojowe zawierające melanopsynę (iprgc) wysyłają swoje aksony do ośrodków kontrolujących rytmy okołodobowe, tj. jąder nadskrzyżowaniowych (SCN) i szyszynki (Pineal), oraz do kompleksu ciała kolankowatego bocznego (LGN), obszaru przedpokrywowego (Pretectum) i wzgórków górnych (SuC). Światło pośrednio stymuluje wstępujący system aktywujący oraz korę Lockley S.W., Gooley J.J Circadian photoreception: spotlight on the brain. Curr. Biol. 16 (18): R
17 Bezpośrednia i niebezpośrednia odpowiedź niewzrokowa na światło: bezpośrednia hamowanie wydzielania melatoniny wydzielanie hormonu kortyzolu ekspresja genów zegarowych zmiana szerokości źrenic wzrost temperatury ciała i częstości akcji serca poziom wydajności poziom nastroju niebezpośrednia synchronizacja rytmów okołodobowych i 24- godzinnego cyklu solarnego (cykle wydzielania hormonów, sen-czuwanie, temperatura ciała)
18 W siatkówce, obie grupy komórek reagują przeciwstawnie na światło: w ciemności pręciki i czopki są zdepolaryzowane (a przecież ten stan odpowiada pobudzeniu komórki nerwowej). Światło powoduje ich hiperpolaryzację (hamowanie). Odpowiedź komórek jest natychmiastowa i krótka komórki zwojowe, zawierające melanopsynę w ciemności są w stanie hiperpolaryzacji, a na światło reagują depolaryzacją, pojawiającą się z pewnym opóźnieniem, ale długotrwałą. Ponadto kom. melanopsynowe wykazują desynsytyzację (adaptację do stałego bodźca świetlnego), której efektem jest spadek amplitudy potencjału Układ zegarowy, w od różnieniu od wzrokowego, ma wyższy próg pobudliwości, wymaga jaśniejszego światła i dłuższej ekspozycji Życie na czas red. Sędek G, Bedyńska S., 2010, rozdział Lewandowski M
19 Ciało kolankowate boczne (LGN - lateral geniculate nucleus), a u zwierząt ich odpowiednik: listek ciała kolankowatego (IGL - intergeniculate leaflet, u gryzoni) Jest to jądro drogi wzrokowej, jego głównym przekaźnikiem jest GABA. Po uszkodzeniach przesunięcie zegara do przodu wczesne zasypianie i budzenie się Jego doświadczalne uszkodzenia u zwierząt dają specyficzny obraz zaburzeń rytmiki, a mianowicie jedynie w okresie ciemności (Lewandowski 1999)
20 Projekcja DMH do neuronów oreksynowych ma zasadnicze znaczenie dla regulacji aktywności behawioralnej, regulowanej przyjmowaniem pokarmu (ang. food anticipatory activity) Schemat projekcji jądra grzbietowo przyśrodkowego podwzgórza (DMH), istotnych dla okołodobowej regulacji snu, czuwania oraz wydzielania hormonów VLPO- brzuszno-boczne pole przedwzrokowe, vspz-brzuszna okolica przykomorowa, PVH-jądro przykomorowe, LHA- boczne podwzgórze, SCN- jądro nadskrzyżowaniowe (T.C. Chou i wsp., 2003) transmitery pobudzające DMH (glu, TSH) aktywują boczne podwzgórze (źródło oreksyn) pobudzają również j. przykomorowe (PVH) element drogi wytwarzania melatoniny, tu wytwarzany jest również ACTH, h. kortykotropowy, stymulujący korę nadnerczy do produkcji sterydów GABA z tego jądra hamuje neurony ACh przedniego podwzgórza, prowadząc do snu otrzymuje impulsację z j. nadskrzyżowaniowego oraz brzusznej okolicy okołokomorowej podwzgórza (DA?)
21 MELATONINA cząsteczka o wielu funkcjach Zegar i kalendarz organizmu zegar regulacja rytmów dobowych, kalendarz regulacja rytmów sezonowych Wytwarzanie melatoniny zachodzi w szyszynce, w pinealocytach, w ciemnym okresie doby. W siatkówce działa miejscowo, regulując adaptacyjne reakcje fototropowe do ciemności ułatwia widzenie w nocy. Receptory melatoniny znajdują się w każdej żywej komórce organizmu.
22 Melatonina Melatonina (gr. melas = czarny, tonina pochodna serotoniny) - syntetyzowana jest w pinealocytach szyszynki z tryptofanu, przez etap serotoniny i tak samo jak ona jest aminą indolową Wyizolowana została w 1957 r. przez zespół A.B. Lernera Melatonina produkowana jest również w siatkówce (małe ilości) i w przewodzie pokarmowym (stężenie w tkankach przewodu pokarmowego jest x większe niż w szyszynce!) Melatonina nie jest gromadzona w szyszynce, jest natychmiast uwalniana do krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego, i dociera do różnych tkanek organizmu. Ekspozycja na światło natychmiast przerywa jej syntezę. Rozkładana jest głównie w wątrobie. Niezależnie od trybu życia (człowieka czy zwierzęcia) dzienny, nocny, mieszany wytwarzanie melatoniny jest zawsze największe w nocy. Czyli u jednych gatunków we śnie, a u innych w trakcie aktywności, np. polowania.
23 Najsilniejsze działanie tłumiące wydzielanie melatoniny wywiera światło zielone o długości fali nm, a najsłabsze światło czerwone >600nm; też nadfioletowe (UV-A) Człowiek odbiera światło w zakresie nm
24 Regulacja syntezy i wydzielania melatoniny pinealocyt siatkówka SCN L-tryptofan SCG camp aminokwasy 5- hydroksytryptofan PVN NA rec. ß NAT serotonina Synteza białek ATP N-acetyloserotonina rogi boczne rdzenia kręgowego melatonina (segm. piersiowe) Inne? kapilara SCN j. nadskrzyżowaniowe podwzgórza, PVN j. przykomorowe podwzgórza, SCG zwój szyjny górny
25 Okołodobowe zmiany poziomu melatoniny oraz kortyzolu we krwi, moczu i ślinie (n=19) Sothern i wsp. 1994, za Koukkari 2006 Stężenie melatoniny w nocy u dzieci wynosi ok. 250 pg/ml osocza, w trakcie dojrzewania 120 pg/ml, u młodych osób do 120 pg/ml, u starszych pg/ml. W ciągu dnia nie zmienia się i wynosi ok. 7 pg/ml
26 FUNKCJE MELATONINY reguluje rytmikę snu (sygnał nocy) obniża temperaturę ciała i mózgu (via ośrodek termoregulacji w podwzgórzu), zmniejsza metabolizm mózgowy reguluje spożywanie pokarmów reguluje funkcje rozrodcze (hamuje uwalnianie hormonów gonadotropowych w przysadce i rozwój gonad), hamuje popęd płciowy ma działanie antyoksydacyjne i onkostatyczne (modulacja wydzielania hormonów, modulację układu immunologicznego, bezpośrednie działanie antyproliferacyjne, oddziaływanie na wolne rodniki) w siatkówce - reguluje adaptacyjne reakcje fototropowe do ciemności (wydłużanie czopków i skracanie pręcików i in.)
27 Antykancerogenne działanie melatoniny Funkcja Właściwości antyoksydacyjne Modulacja układu immunologicznego Regulacja przebiegu cyklu komórkowego Właściwości antyestrogenowe Blokowanie pobierania kwasów tłuszczowych Mechanizm zwiększenie aktywności i ekspresji enzymów antyoksydacyjnych (dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy, peroksydazy glutationowej) zmniejszenie aktywności enzymów prooksydacyjnych (syntazy tlenku azotu) reakcja z reaktywnymi formami tlenu: (rodnik hydroksylowy, tlen singletowy, nadtlenek wodoru) zwiększenie aktywności enzymów związanych z syntezą i regeneracją glutationu zwiększenie aktywności komórek NK oraz innych komórek układu immunologicznego regulacja sekrecji IL-2, IL-6, IL-12 oraz IFN-γ hamowanie apoptozy komórek układu immunologicznego opóźnianie lub zatrzymanie inicjacji fazy S cyklu komórkowego zwiększenie długości cyklu komórkowego zwiększenie poziomu białek p53 oraz p21 nasilenie różnicowania komórek zmniejszenie ekspresji ERα blokowanie asocjacji kompleksu estradiol-er z miejscem ERE na DNA zmniejszenie poziomu camp zmniejszenie aktywności aromatazy blokowanie pobierania przez komórki kwasu linolowego, które zapobiega tworzeniu się związku indukującego mitozę (kwasu 13-hydroksyoktadekadienowego) Według: Bukowska A. 2011, Rola melatoniny w procesach antynowotworowych potencjalne mechanizmy, Med. Pr. 62 (4):
28 Receptory melatoniny (wg nazewnictwa International Union Pharmacology z 1998 r., J. Zawilska, 2004): receptory błonowe (działające za pośrednictwem białek G): MT 1 - hamowanie camp MT 2 - hydroliza fosfatydyloinozytolu MT 3 - udział reduktazy chinonowej receptory jądrowe (wewnątrzkomórkowe): RZR i RZR (rec. retinoidowe, tzw. sieroce brak endogennego liganda) w cytozolu - białko kalmodulina łatwo wiąże melatoninę (za pośrednictwem jonów Ca 2+ ) Melatonina jest związkiem hydrofilowym i lipofilowym, stąd łatwo wnika do wnętrza komórki, łatwo rozpuszcza się nie tylko w tłuszczach, ale i w wodzie
29 prowitamina D kalcydiol nieaktywny biologicznie, ale marker poziomu wit. D 1α25(OH) 2 D kalcytriol Poznań, zmodyfikowane
30 Poziom 25(OH)D ng/ml w surowicy 10 Ocena poziomu 25(OH)D severe deficiency - znaczny niedobór deficiency - niedobór insufficient - niewystarczający poziom 30 sufficient wystarczający (30 80) (recommended zalecany) > 150 toxicity - toksyczny Zapotrzebowanie na witaminę D Według: Lee J.H. et al Vitamin D deficiency. An important, common, and easily treatable cardiovascular risk factor? J. Am. Coll. Cardiol. 52 (24):
31 Kosińska J. i wsp Nowe nieznane funkcje witaminy D. Medycyna Rodzinna 2:
32 FAZY SNU U CZŁOWIEKA (na podstawie rejestracji poligraficznych: EEG, EOG, EMG, EKG) sen wolnofalowy (SWS, NREM) - ma 4 stadia, coraz głębsze 90 min sen paradoksalny (PS, REM) - cykle powtarzają się kilka razy w ciągu nocy - w kolejnych cyklach epizody SWS skracają się, a epizody PS wydłużają
33 Stadia SWS PS czas - kolejne godziny snu Hipnogram wykres stadiów i faz snu w ciągu nocy Zapisy elektroencefalograficzne, charakterystyczne dla czuwania oraz różnych faz snu (zmodyfikowane wg P. Hauri, 1987)
34 Model indukcji snu wg Borbely ego (1984): proces S - senność, jest zależny od poprzedzającego snu i czuwania proces C (circadian- okołodobowy) próg czuwania Odstęp między krzywymi potrzeba snu
35 ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO jet lag syndrom - choroba transatlantycka (zaburzenia snu, bóle głowy, nerwowość lub apatia, zab. ze strony układu pokarmowego) praca zmianowa syndrom opóźnionej fazy snu (ang. DSPS, delayed sleep phase syndrome) syndrom przyspieszonej fazy snu (ang. ASPS, advanced sleep phase syndrome) zaburzenia wynikające ze zbyt dużego lub zbyt małego wydzielania melatoniny (depresja jesienna i wiosenna) inne: - rytm różny od 24-godz. (krótszy lub dłuższy) - fragmentaryczny sen (przypomina sen niemowląt lub sen po uszkodzeniach jądra nadskrzyżowaniowego, SCN)
36 Wpływ pracy zmianowej: sen w dzień po pracy nocnej przypada na najmniej korzystną porę (najniższa skłonność do snu, wpływy synchronizatorów społecznych) pracownicy po zmianie nocnej statystycznie śpią krócej o 2 godziny, niekiedy skracają ten czas nawet o 4 godziny sen w porze dziennej posiada inną strukturę Praca zmianowa (zaburzenia wydzielania melatoniny) szczególnie szkodliwa dla kobiet, ale i mężczyzn: rak piersi - zwiększone ryzyko zachorowań wykazano u pielęgniarek, operatorek radia i telegrafu, u stewardess oraz wśród kobiet zatrudnionych w zakładach, w których ponad 60% załogi pracuje na zmiany nocne rak prostaty, rak jelita grubego, rak endometrium. Brudnowska J., Pepłońska B. Medycyna Pracy 62, 3, 2011 Uwaga: u osób wykonujących pracę zmianową częste są choroby układu pokarmowego, stany depresyjne i in.
37 Dobry sen, ale w złym czasie: Syndrom opóźnionej fazy snu (ang. DSPS, delayed sleep phase syndrome) Nawet do 7% pacjentów zgłaszających się po poradę z powodu bezsenności uskarża się na DSPS. Senność pojawia się dopiero około 2.00 Częstszy u osób młodych, nawet 7-16% młodzieży wykazuje DSPS. Uwaga: u osób młodych opóźniony cykl wydzielania melatoniny. Należy rozróżniać prawdziwy i nawykowy zespół opóźnionej fazy snu Syndrom przyspieszonej fazy snu (ang. ASPS, advanced sleep phase syndrome) Częsty u osób w podeszłym wieku.
38 Zaburzenia wydzielania melatoniny: depresja wiosenna migreny + fotofobie, trudności z zasypianiem (zbyt mało melatoniny) depresja jesienna (ang. seasonal affective disorder, SAD) senność, obniżenie nastroju, wzmożony apetyt i wzrost masy ciała (zbyt dużo melatoniny)
39 Zaburzenia snu w depresji: skrócenie stadiów 3. i 4. SWS, zmniejszenie ilości całkowitego snu skrócenie latencji REM (uwaga może sygnalizować wystąpienie depresji) wydłużenie epizodów REM Leczenie zaburzeń snu w depresji: środki antydepresyjne - skracają REM i wydłużają SWS deprywacja snu, głównie REM podobne działanie, poprawia również nastrój
40 Zespół niespokojnych nóg (RLS, restless legs syndrome) choroba Ekboma Objawy: 1. uczucie przymusu poruszania kończynami dolnymi, którym towarzyszą inne, nieprzyjemne doznania w obrębie nóg (parestezje i dysestezje) 2. występowanie lub nasilanie objawów w okresie spoczynku, wieczorem i w nocy 3. ustępowanie objawów po rozpoczęciu ruchu Częstość występowania 5-10% wszystkich zaburzeń snu (4,1-5.9% u młodych, 10,7% - w wieku lat, >14% po 60. roku życia) w chorobie Parkinsona w reumatoidalnym zapaleniu stawów
41 Zaburzenia rytmów biologicznych w innych schorzeniach: astma reumatoidalne zapalenie stawów alergie choroby układu krążenia choroby układu pokarmowego
42 Zmiany aktywności lokomotorycznej w ciągu doby Zmiany aktywności zależne od wieku u myszy domowej (A) 9 miesięcy, (B) 22 miesiące. Gorsza (wolniejsza) adaptacja do zmiany warunków otoczenia (w warunkach przyspieszenia fazy ciemnej) Valentinuzzi W. et al, 1997
43 Aktywność ruchowa zdrowego człowieka, pracującego w systemie zmianowym * - praca nocna Pracka D., Pracki T., 2002
44 Krzywe aktywności dobowej: a) człowieka zdrowego, b) chorego w dobrej kondycji fizycznej, c) chorego ze złym stanem sprawności (zmodyfikowane wg Mormont M C, Levi F. Circadian system alterations during cancer processes: a review. Int J Cancer, 1997, za Szutowicz i wsp. 2000)
45 Okołodobowe zmiany ciśnienia tętniczego krwi Przypomnienie: Tętno - jest to odkształcenie elastycznej ściany tętnicy, pod wpływem krwi tłoczonej do naczynia, które rozchodzi się na obwód w postaci fali tętna około 70/min Ciśnienie tętnicze - jest to siła wywierana przez krew na jednostkę powierzchni ściany tętnicy, zmienia się podczas skurczu i rozkurczu serca. Prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi jest niższe niż 140/90 mmhg wartość graniczna Ciśnienie tętna różnica miedzy ciśnieniem skurczowym a rozkurczowym 50 mmhg Średnie ciśnienie tętnicze = rozkurczowe + (około 90, ale nie mniej niż 60 mmhg) skurczowe - rozkurczowe 3 Przy niższych wartościach średniego ciśnienia (krwotok, niewydolność serca) niedotlenienie mózgu i mięśnia sercowego Średnia wartość ciśnienia w ciągu całej doby mierzona automatycznymi aparatami do całodobowej oceny ciśnienia powinna być niższa niż 130/80
46 Typy okołodobowej zmienności ciśnienia tętniczego krwi dipper- z nocnym spadkiem c.t., non-dipper bez wyraźnego spadku c.t.; morning surge poranny wzrost c.t. Morning surge różnica między średnim ciśnieniem skurczowym w pierwszych 2 godz. po przebudzeniu a ciśnieniem skurczowym w tej godzinie snu, kiedy było ono najniższe dosłownie dipper (ang.) to dip spadać; nurek, chochla; surge (ang.) przyplyw, fala Andrys-Wawrzyniak I., Jabłecka A., Chronobiologia, chronofarmakologia i ich miejsce w medycynie (Część I), 2008
47 Rytm temperatury ciała człowieka: typowy krzywa zmian: minimum 36,5 0 C (trzy godz. przed obudzeniem się), maksimum 37,4 o C w godz różnica 0,9 0 C (uwaga: brak tej różnicy w depresji) Rytm endogenny, mało podatny na zmiany
48 Termodetekcja - termoreceptory znajdują się: w skórze w mięśniach, żyłach, górnych drogach oddechowych, w rdzeniu kręgowym Na obwodzie przeważają receptory zimna termoregulacja w odpowiedzi na zimno W podwzgórzu - ośrodek utraty ciepła - przednie podwzgórze i obszar przedwzrokowy, obecność neuronów termodetekcyjnych - ośrodek grzania tylne podwzgórze (brak termodetektorów, integracja informacji, zwłaszcza z rec. w skórze) - ośrodek drżenia - tylna część podwzgórza, dogrzbietowo W przednim podwzgórzu przeważają receptory ciepła termoregulacja w odpowiedzi na ciepło
49 Zmiany temperatury ciała i poziomu hormonów w cyklu menstruacyjnym
50 Woroń J. Korbut R. Wpływ starzenia na rytmy biologiczne czlowieka implikacje terapeutyczne, Endokr. Pol. 2005, 6 (56):
51 Wydzielanie ACTH u osób śpiących długo (long, od 24 do 9), krótko (short, od 24 do 6) oraz nieoczekiwanie wybudzonych o 6 rano (suprise) J. Born i wsp Doświadczenie przeprowadzono na 2 grupach ludzi, uprzedzonych że wstaną odpowiednio o 6 i o 9 rano, położyli się spać o godz. 24. W trakcie kolejnej nocy osoby z jednej z tych grup wybudzono nieoczekiwanie o 6 rano. W grupie, która miała wstać o 6 rano (short sleepers) około 1godz. przed wybudzeniem rozpoczął się wyrzut ACTH, podczas gdy u long sleepers wydzielanie ACTH nasiliło się dopiero około 7-8 rano. Wyrzut ACTH u osób wybudzonych nieoczekiwanie miał miejsce dopiero w momencie wybudzenia, ze szczytem około 1/2 godz. po wybudzeniu. Co ciekawe (nie przedstawione na rycinie) wzrostowi ACTH nie towarzyszył równoległy wzrost wydzielania kortyzolu.
52 Zmiany stężenia hormonu wzrostu (GH), melatoniny (MEL) i dehydroepiandrosteronu (DHEA) z wiekiem Karasek M. 2007, Hormony młodości?
53 Woroń J. Korbut R. Wpływ starzenia na rytmy biologiczne czlowieka implikacje terapeutyczne, Endokr. Pol. 2005, 6 (56):
54 = chronoergia okołodobowe zmiany w sile działania leków CHRONOFARMAKOLOGIA nauka o zależnościach pomiędzy pomiędzy porą podania leku a jego działaniem - wykorzystuje wiedzę o rytmach biologicznych w opracowaniu najbardziej efektywnych schematów stosowania leków chronestezja dobowa wrażliwość receptorów na lek chronofarmakokinetyka dobowa rytmika procesów biodostępności, dystrybucji, metabolizmu i wydalania. Rytmiczność procesów fizjologicznych wpływa na parametry farmakokinetyczne, zwłaszcza na: biodostępność zależy od rytmu wydzielania śliny, soków żołądkowych, perystaltyki, wchłaniania w jelitach metabolizm i eliminacja/wydalanie leku zależy od aktywności enzymów trawiennych, przepływu krwi w wątrobie i nerkach
55 Nasilenie wybranych stanów patologicznych w okresie doby (r.z.s reumatoidalne zapalenie stawów, ch.z.s choroba zwyrodnieniowa stawów) Andrys-Wawrzyniak I., Jabłecka A., Chronobiologia, chronofarmakologia i ich miejsce w medycynie (Część I), 2008
56 Różnice farmakokinetyczne miedzy chronoterapeutykiem a lekiem o przedłużonym działaniu Andrys-Wawrzyniak I., Jabłecka A., Chronobiologia, chronofarmakologia i ich miejsce w medycynie (Część I), 2008
57 Sezonowość występowania chorób neurologicznych: depresja endogenna okres jesienno-zimowy dystymie, choroba afektywna sezonowa zima ataki padaczki najwięcej - grudzień, styczeń, najmniej marzec, kwiecień, czerwiec, lipiec (Wołk, 2003) udary niedokrwienne mózgu styczeń i luty, też przed frontem atmosferycznym; mało - latem migreny szczyt zachorowań w styczniu Ogólnie mniejsza podatność na choroby w miesiącach letnich (z wyjątkiem następstw upałów); ale spadek temperatury w okresie zimowym jest kojarzony z nasileniem wzrostyu ciśnienia tętniczego (i chorób z tym związanych) Według Klimaszewska K. i wsp., 2008 Sezonowość występowania chorób neurologicznych
58 Podstawowe geny zegara u ssaków: Clock, Bmal1, Per1, Per2, Per3, Cry1 i Cry2 Model transkrypcyjno-translacyjny okołodobowego zegara biologicznego: Heterodimery białek Clock-Bmal przyłączają się do promotora genów Per1, Per2 i indukują ich transkrypcję. Po osiągnięciu przez gromadzące się w cytoplazmie białka Period1 i Period2 odpowiednio wysokiego poziomu, dochodzi do powstawania ujemnych kompleksów transkrypcyjnych, w skład których, obok białek Period, wchodzą kryptochromy i tzw. białko Timeless (produkt genu TIM). Kompleksy te wiążą się z heterodimerami Clock- Bmal i uniemożliwiając im aktywację transkrypcji genów Per, zamykają pętlę transkrypcyjno-translacyjną Poza SCN geny zegarowe występują w innych rejonach mózgu, a także w tkankach obwodowych (np. w wątrobie, płucach, nerkach, mięśniach szkieletowych). Ich funkcje podlegają nadrzędnej kontroli ze strony SCN
59 Każda komórka ciała ma swój własny zegar, jest on synchronizowany przez główny, sterowany genowo: U ssaków, a także u niektórych ptaków funkcje nadrzędne pełni jądro nadskrzyżowaniowe. U innych kręgowców u ryb, płazów, gadów i ptaków taką nadrzędną funkcję pełni szyszynka, albo obie te struktury (szyszynka i j. nadskrzyżowaniowe)
Biorytmy, sen i czuwanie
Biorytmy, sen i czuwanie Rytmika zjawisk biologicznych określana jako biorytm przyporządkowuje zmiany stanu organizmu do okresowych zmian otaczającego środowiska. Gdy rytmy biologiczne mają charakter wewnątrzustrojowy
Bardziej szczegółowoSen i czuwanie rozdział 9. Zaburzenia mechanizmów kontroli ruchowej rozdział 8
Sen i czuwanie rozdział 9 Zaburzenia mechanizmów kontroli ruchowej rozdział 8 SEN I CZUWANIE SEN I RYTMY OKOŁODOBOWE FAZY SNU CHARAKTERYSTYKA INDUKOWANIE SNU MECHANIZM I STRUKTURY MÓZGOWE RYTMY OKOŁODOBOWE
Bardziej szczegółowoRytm biologiczny okresowe natężenie procesów
Rytm biologiczny okresowe natężenie procesów biologicznych i funkcji życiowych istot żywych uzależnione od czynników związanych z porą roku, obrotem Ziemi dookoła własnej osi oraz od czynników wewnątrzustrojowych.
Bardziej szczegółowoRytm biologiczny okresowe natężenie procesów
CHRONOBIOLOGIA nauka zajmująca się analizą rytmów biologicznych Zegar biologiczny - autonomiczny oscylator, generujący wolne rytmy, którego oscylacje zostały ustalone w toku ewolucji, pod wpływem wielu
Bardziej szczegółowoRytmy biologiczne człowieka
Rytmy biologiczne człowieka Rytmy biologiczne okresowe zmiany natężenia procesów fizjologicznych istot żywych uzależnione od czynników zewnętrznych (pora roku) oraz od czynników wewnątrzustrojowych Chronobiologia
Bardziej szczegółowoRytm biologiczny okresowe natężenie procesów
CHRONOBIOLOGIA nauka zajmująca się analizą rytmów biologicznych Zegar biologiczny - autonomiczny oscylator, generujący wolne rytmy, którego oscylacje zostały ustalone w toku ewolucji, pod wpływem wielu
Bardziej szczegółowoRytmy biologiczne uniwersalny system odczytywania czasu
NAUKA 4/2006 129-133 JOLANTA B. ZAWILSKA 1, JERZY Z. NOWAK 2 Rytmy biologiczne uniwersalny system odczytywania czasu Ruchy rotacyjne Ziemi obrót planety dokoła własnej osi oraz obieg Ziemi wokół Słońca
Bardziej szczegółowoSEN I CZUWANIE NEUROFIZJOLOGIA
SEN I CZUWANIE NEUROFIZJOLOGIA Sen i Czuwanie U ludzi dorosłych występują cyklicznie w ciągu doby dwa podstawowe stany fizjologiczne : SEN i CZUWANIE SEN I CZUWANIE Około 2/3 doby przypada na czuwanie.
Bardziej szczegółowoROLA ZEGARA BIOLOGICZNEGO W SYNCHRONIZACJI PROCESÓW ODPORNOŚCIOWYCH. KRYSTYNA SKWARŁO-SOŃTA 11 grudnia 2014
ROLA ZEGARA BIOLOGICZNEGO W SYNCHRONIZACJI PROCESÓW ODPORNOŚCIOWYCH KRYSTYNA SKWARŁO-SOŃTA 11 grudnia 2014 Warunki życia na Ziemi Są określone przez powtarzające się zmiany dobowe, miesięczne i roczne;
Bardziej szczegółowoUkład wewnątrzwydzielniczy
Układ wewnątrzwydzielniczy 1. Gruczoły dokrewne właściwe: przysadka mózgowa, szyszynka, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza 2. Gruczoły dokrewne mieszane: trzustka, jajniki, jądra 3. Inne
Bardziej szczegółowoNieprawidłowe odżywianie jest szczególnie groźne w wieku podeszłym, gdyż może prowadzić do niedożywienia
Nieprawidłowe odżywianie jest szczególnie groźne w wieku podeszłym, gdyż może prowadzić do niedożywienia Niedożywienie może występować u osób z nadwagą (powyżej 120% masy należnej) niedowagą (poniżej 80%
Bardziej szczegółowoRola witaminy D w praktyce lekarza rehabilitacji medycznej. dr n. med. Anna Pacholec prof. dr hab. n. med. Krystyna Księżopolska-Orłowska
Rola witaminy D w praktyce lekarza rehabilitacji medycznej dr n. med. Anna Pacholec prof. dr hab. n. med. Krystyna Księżopolska-Orłowska Rehabilitacja medyczna Rehabilitacja medyczna to dziedzina medycyny
Bardziej szczegółowoZagadnienia: Wzrost i rozwój
Zagadnienia: Wzrost i rozwój 1. Definicja wzrostu i rozwoju. 2. Fazy wzrostu i rozwoju (embrionalna, juwenilna, wegetatywna, generatywna). 3. Wpływ czynników środowiska na wzrost i rozwój roślin. 4. Kiełkowanie
Bardziej szczegółowoBIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II MÓZGOWE MECHANIZMY FUNKCJI PSYCHICZNYCH 1.1. ZMYSŁY CHEMICZNE (R.7.3) 1.2. REGULACJA WEWNĘTRZNA (R.10) Zakład Psychofizjologii UJ ZMYSŁY CHEMICZNE Chemorecepcja: smak,
Bardziej szczegółowoZaliczenie na ocenę: test z materiału prezentowanego na wykładach
Wybrane slajdy z wykładów 2015/2016 Zaliczenie: 80% obecności na wykładach Zaliczenie na ocenę: test z materiału prezentowanego na wykładach Zaliczenie po ostatnim wykładzie 1 Literatura: - Koukkari W.
Bardziej szczegółowoFIZJOLOGIA CZŁOWIEKA
FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Daniel McLaughlin, Jonathan Stamford, David White FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA Daniel McLaughlin Jonathan Stamford David White Przekład zbiorowy pod redakcją Joanny Gromadzkiej-Ostrowskiej
Bardziej szczegółowoJAKOŚĆ ŚWIATŁA. Piotr Szymczyk. Katedra Automatyki i Inżynierii Biomedycznej, AGH
JAKOŚĆ ŚWIATŁA Piotr Szymczyk Katedra Automatyki i Inżynierii Biomedycznej, AGH Kraków, 2017 Źródła światła -podział Żarowe źródła światła Żarówki tradycyjne Żarówki halogenowe Wyładowcze źródła światła
Bardziej szczegółowoUkład dokrewny. Hormony zwierzęce związki chemiczne wydzielane przez gruczoły i tkanki układu dokrewnego; mają funkcję regulacyjną.
Układ dokrewny (hormonalny, wewnątrzwydzielniczy, endokrynny) układ narządów u zwierząt składający się z gruczołów dokrewnych i pojedynczych komórek tkanek; pełni funkcję regulacyjną. Hormony zwierzęce
Bardziej szczegółowoCzłowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu.
RUCH TO ZDROWIE Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. P A M I Ę T A J Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na
Bardziej szczegółowoBIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA I SYSTEMY PERCEPCYJNE UKŁAD WZROKOWY ŹRENICA ROGÓWKA KOMORA PRZEDNIA TĘCZÓWKA SOCZEWKI KOMORA TYLNA MIĘŚNIE SOCZEWKI
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA I SYSTEMY PERCEPCYJNE UKŁAD WZROKOWY MIĘŚNIE SOCZEWKI TĘCZÓWKA ŹRENICA ROGÓWKA KOMORA PRZEDNIA KOMORA TYLNA SOCZEWKA MIĘŚNIE SOCZEWKI NACZYNIÓWKA TWARDÓWKA CIAŁKO SZKLISTE
Bardziej szczegółowoWYBRANE SKŁADNIKI POKARMOWE A GENY
WYBRANE SKŁADNIKI POKARMOWE A GENY d r i n ż. Magdalena Górnicka Zakład Oceny Żywienia Katedra Żywienia Człowieka WitaminyA, E i C oraz karotenoidy Selen Flawonoidy AKRYLOAMID Powstaje podczas przetwarzania
Bardziej szczegółowoSen wpływa na nasze emocje, reakcje i gwarantuje dobre zdrowie. Dobrze przespana noc zapewnia jasność myślenia, szybsze reakcje i dobry nastrój.
TIENS SLEEPING DUO DLACZEGO SEN its influence JEST TAKI WAŻNY? on human body Sen wpływa na nasze emocje, reakcje i gwarantuje dobre zdrowie. Dobrze przespana noc zapewnia jasność myślenia, szybsze reakcje
Bardziej szczegółowoINDUKOWANIE SNU MECHANIZM I STRUKTURY MÓZGOWE
RYTMY OKOŁODOBOWE SEN I CZUWANIE FAZY SNU CHARAKTERYSTYKA INDUKOWANIE SNU MECHANIZM I STRUKTURY MÓZGOWE Karolina Świder, Zakład Psychofizjologii UJ BMZ II BMZ II Wprowadzenie Zegar biologiczny autonomiczny
Bardziej szczegółowoLeczenie bezdechu i chrapania
Leczenie bezdechu i chrapania Bezdech senny, to poważna i dokuczliwa choroba, dotykająca ok. 4% mężczyzn i 2% kobiet. Warto więc wykonać u siebie tzw. BADANIE POLISOMNOGRAFICZNE, które polega na obserwacji
Bardziej szczegółowoHormony Gruczoły dokrewne
Hormony Gruczoły dokrewne Dr n. biol. Urszula Wasik Zakład Biologii Medycznej HORMON Przekazuje informacje między poszczególnymi organami regulują wzrost, rozwój organizmu efekt biologiczny - niewielkie
Bardziej szczegółowoEkstrakt z Chińskich Daktyli
Ekstrakt z Chińskich Daktyli Ekstrakt z Chińskich Daktyli TIENS Lekarze z Chin uważają, że owoce głożyny znane jako chińskie daktyle Pomagają zachować sprawność Poprawiają odporność Wspomagają pracę żołądka
Bardziej szczegółowoCHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ. www.california-fitness.pl www.calivita.com
CHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ Co to jest cholesterol? Nierozpuszczalna w wodzie substancja, która: jest składnikiem strukturalnym wszystkich błon komórkowych i śródkomórkowych wchodzi w
Bardziej szczegółowoUkład limbiczny. Przetwarzanie informacji przez mózg. kognitywistyka III. Jacek Salamon Tomasz Starczewski
Jacek Salamon Tomasz Starczewski Przetwarzanie informacji przez mózg kognitywistyka III Co to takiego? Inaczej układ rąbkowy lub układ brzeżny. Jest zbiorczą nazwą dla różnych struktur korowych i podkorowych.
Bardziej szczegółowoElektryczna aktywność mózgu. Polisomnografia
Elektryczna aktywność mózgu Polisomnografia Badanie polisomnograficzne elektroencefalografia(eeg) rejestracja bioelektrycznej aktywności mózgu elektromiografia(emg) rejestracja napięcia mięśniowego elektrookulografia(eog)-
Bardziej szczegółowoAntyoksydanty pokarmowe a korzyści zdrowotne. dr hab. Agata Wawrzyniak, prof. SGGW Katedra Żywienia Człowieka SGGW
Antyoksydanty pokarmowe a korzyści zdrowotne dr hab. Agata Wawrzyniak, prof. SGGW Katedra Żywienia Człowieka SGGW Warszawa, dn. 14.12.2016 wolne rodniki uszkodzone cząsteczki chemiczne w postaci wysoce
Bardziej szczegółowoAutonomiczny układ nerwowy - AUN
Autonomiczny układ nerwowy - AUN AUN - różnice anatomiczne część współczulna część przywspółczulna włókna nerwowe tworzą odrębne nerwy (nerw trzewny większy) wchodzą w skład nerwów czaszkowych lub rdzeniowych
Bardziej szczegółowoTIENS L-Karnityna Plus
TIENS L-Karnityna Plus Zawartość jednej kapsułki Winian L-Karnityny w proszku 400 mg L-Arginina 100 mg Niacyna (witamina PP) 16 mg Witamina B6 (pirydoksyna) 2.1 mg Stearynian magnezu pochodzenia roślinnego
Bardziej szczegółowoCo to są wzorce rytmów?
Sieci neuropodobne XII, Centralne generatory wzorców 1 Co to są wzorce rytmów? Centralne generatory rytmów są układami neuronowymi powodujących cykliczną aktywację odpowiednich mięśni, mogą działać w pewnym
Bardziej szczegółowoV REGULACJA NERWOWA I ZMYSŁY
V REGULACJA NERWOWA I ZMYSŁY Zadanie 1. Na rysunku przedstawiającym budowę neuronu zaznacz elementy wymienione poniżej, wpisując odpowiednie symbole literowe. Następnie wskaż za pomocą strzałek kierunek
Bardziej szczegółowoWYKŁAD XIII ROŚLINY WZROST I ROZWÓJ
WYKŁAD XIII ROŚLINY WZROST I ROZWÓJ Podstawowe objawy życia: Przemiana materii (metabolizm) WZROST I ROZWÓJ Wzrost - nieodwracalny przyrost rozmiarów rośliny Rozwój - zmiany jakościowe zachodzące w ciągu
Bardziej szczegółowoSYLABUS. Fizjologia Wydział Lekarski I Lekarski magisterski stacjonarne polski. obowiązkowy. 155, w tym: 35 - wykłady, 48 seminaria, 72 ćwiczenia
SYLABUS Nazwa przedmiotu/modułu Wydział Nazwa kierunku studiów Poziom kształcenia Forma studiów Język przedmiotu Rodzaj przedmiotu Fizjologia Wydział Lekarski I Lekarski magisterski stacjonarne polski
Bardziej szczegółowobiologia w gimnazjum OBWODOWY UKŁAD NERWOWY
biologia w gimnazjum 2 OBWODOWY UKŁAD NERWOWY BUDOWA KOMÓRKI NERWOWEJ KIERUNEK PRZEWODZENIA IMPULSU NEROWEGO DENDRYT ZAKOŃCZENIA AKSONU CIAŁO KOMÓRKI JĄDRO KOMÓRKOWE AKSON OSŁONKA MIELINOWA Komórka nerwowa
Bardziej szczegółowoTEST - BIOLOGIA WERONIKA GMURCZYK
TEST - BIOLOGIA WERONIKA GMURCZYK Temat: Układ nerwowy i hormonalny Zadanie 1. Zaznacz poprawną odpowiedź. Co to są hormony? a) związki chemiczne wytwarzane w gruczołach łojowych, które regulują pracę
Bardziej szczegółowoBIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II JĄDRA PODSTAWY KRESOMÓZGOWIA I KONTROLA RUCHOWA
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II JĄDRA PODSTAWY KRESOMÓZGOWIA I KONTROLA RUCHOWA MECHANIZMY KONTROLI RUCHOWEJ SYSTEMY ZSTĘPUJĄCE Korowe ośrodki motoryczne Kora motoryczna (planowanie, inicjacja i kierowanie
Bardziej szczegółowoKierunek Lekarski II rok Fizjologia z elementami fizjologii klinicznej
Kierunek Lekarski II rok Fizjologia z elementami fizjologii klinicznej Fizjologiczne mechanizmy funkcjonowania organizmu człowieka, zarówno na poziomie komórkowym, jak i narządowym. Integracyjne funkcjonowanie
Bardziej szczegółowoKompartmenty wodne ustroju
Kompartmenty wodne ustroju Tomasz Irzyniec Oddział Nefrologii, Szpital MSWiA Katowice Zawartość wody w ustroju jest funkcją wieku, masy ciała i zawartości tłuszczu u dzieci zawartość wody wynosi około
Bardziej szczegółowoZegar biologiczny w oddziaływaniach neuroendokryno-immunologicznych: rola szyszynki i melatoniny
Zegar biologiczny w oddziaływaniach neuroendokryno-immunologicznych: rola szyszynki i melatoniny 20.10.2016 Krystyna Skwarło-Sońta Jak funkcjonuje szyszynka? środowisko zewnętrzne czynniki psychiczne,
Bardziej szczegółowoMolekuły Miłości. Borys Palka Katarzyna Pyzik. www.agh.edu.pl
Molekuły Miłości Borys Palka Katarzyna Pyzik www.agh.edu.pl Zakochanie Przyczyną Hormonalnych Zmian Grupa zakochanych, 24 osoby (12 mężczyzn, 12 kobiet ) Grupa kontrolna, 24 osoby (12 mężczyzn, 12 kobiet)
Bardziej szczegółowo2. Plan wynikowy klasa druga
Plan wynikowy klasa druga budowa i funkcjonowanie ciała człowieka ział programu Materiał kształcenia L.g. Wymagania podstawowe Uczeń: Kat. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Kat. Pozycja systematyczna 3
Bardziej szczegółowoNutraceutyki wpływające na zachowanie zwierząt. Nutraceutyki-
Nutraceutyki wpływające na zachowanie zwierząt. Nutraceutyki- środki spożywcze łączące w sobie wartości żywieniowe i cechy środków farmaceutycznych. Są to poszczególne składniki żywności, jak i substancje
Bardziej szczegółowoVI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości
VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Szacuje się, że wysokie ciśnienie krwi jest przyczyną
Bardziej szczegółowoZadania egzaminacyjne obejmujące materiał z klasy II gimnazjum
Zadania egzaminacyjne obejmujące materiał z klasy II gimnazjum Informacje do zadań 1. i 2. A C D B Schemat przedstawia szkielet kończyny górnej. Zadanie 1. (0 2) Podaj nazwy kości oznaczonych literami
Bardziej szczegółowoBudowa i zróżnicowanie neuronów - elektrofizjologia neuronu
Budowa i zróżnicowanie neuronów - elektrofizjologia neuronu Neuron jest podstawową jednostką przetwarzania informacji w mózgu. Sygnał biegnie w nim w kierunku od dendrytów, poprzez akson, do synaps. Neuron
Bardziej szczegółowoBudowa i funkcje komórek nerwowych
Budowa i funkcje komórek nerwowych Fizjologia Komórki nerwowe neurony w organizmie człowieka około 30 mld w większości skupione w ośrodkowym układzie nerwowym podstawowa funkcja przekazywanie informacji
Bardziej szczegółowoProf. dr hab. Jerzy Z. Nowak
Prof. dr hab. Jerzy Z. Nowak MELATONIN - TIME IN A BOTTLE TRIBUTE TO PROFESSOR JOSEPHINE ARENDT W dniu 18 maja, po uroczystym posiedzeniu Senatu Uniwersytetu Medycznego w Łodzi poświęconemu nadaniu tytułu
Bardziej szczegółowo// // Zastosowanie pól magnetycznych w medycynie. Wydanie drugie. Autor: Aleksander Sieroń.
// // Zastosowanie pól magnetycznych w medycynie. Wydanie drugie. Autor: Aleksander Sieroń. Prof. Aleksander Sieroń jest specjalistą z zakresu chorób wewnętrznych, kardiologii i medycyny fizykalnej. Kieruje
Bardziej szczegółowoVITA-MIN Plus połączenie witamin i minerałów, stworzone z myślą o osobach aktywnie uprawiających sport.
Witaminy i minerały > Model : Producent : Olimp VITAMIN Plus połączenie witamin i minerałów, stworzone z myślą o osobach aktywnie uprawiających sport. DZIAŁA PROZDROWOTNIE WZMACNIA SYSTEM ODPORNOŚCIOWY
Bardziej szczegółowoSubiektywne objawy zmęczenia. Zmęczenie. Ból mięśni. Objawy obiektywne 2016-04-07
Zmęczenie to mechanizm obronny, chroniący przed załamaniem funkcji fizjologicznych (wyczerpaniem) Subiektywne objawy zmęczenia bóle mięśni, uczucie osłabienia i wyczerpania, duszność, senność, nudności,
Bardziej szczegółowoOcena ogólna: Raport całkowity z okresu od 04.05.2007 do 15.11.2007
W Niepublicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej ABC medic Praktyka Grupowa Lekarzy Rodzinnych w Zielonej Górze w okresie od 04.05.2007-15.11.2007 została przeprowadzona ocena efektów klinicznych u pacjentów
Bardziej szczegółowoREGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW
REGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW Regulacja nerwowa wpływ układu wegetatywnego na czynność endokrynną gruczołów wydzielania dokrewnego wytwarzanie i uwalnianie hormonów z zakończeń neuronów np.wazopresyny
Bardziej szczegółowoBIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II ZABURZENIA PSYCHICZNE DEPRESJA
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II ZABURZENIA PSYCHICZNE DEPRESJA DEPRESJA CHARAKTERYSTYKA ZABURZENIA Epizod depresyjny rozpoznaje się gdy pacjent jest w stanie obniżonego nastroju, anhedonii oraz występują
Bardziej szczegółowoCMC/2015/03/WJ/03. Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca
CMC/2015/03/WJ/03 Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca Dane pacjenta Imię:... Nazwisko:... PESEL:... Rozpoznane choroby: Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Przebyty zawał
Bardziej szczegółowoYou created this PDF from an application that is not licensed to print to novapdf printer (http://www.novapdf.com)
Rytmy biologiczne Większość procesów w organizmach żywych podlega cyklicznej zmienności w postaci samopodtrzymujących się oscylacji zjawisk fizjologicznych, trwających od milisekund do fluktuacji rocznych
Bardziej szczegółowoRok akad. 2013/2014 Semestr zimowy, czwartek,
PROWADZĄCY: Prof. Nadzieja Drela Prof. Krystyna Skwarło-Sońta dr Magdalena Markowska dr Paweł Majewski Rok akad. 2013/2014 Semestr zimowy, czwartek, 8.00-10.30 Osiągnięcia i postępy w dziedzinie neuroendokrynoimmunologii
Bardziej szczegółowoZanieczyszczenie świetlne jako czynnik desynchronizujący oddziaływania neuro-endokryno-immunologiczne. Krystyna Skwarło-Sońta w. 13;
Zanieczyszczenie świetlne jako czynnik desynchronizujący oddziaływania neuro-endokryno-immunologiczne Krystyna Skwarło-Sońta w. 13; 12.01.2017 SKAŻENIE ŚWIATŁEM ALAN: Artificial Light At Night Zakłóca
Bardziej szczegółowoHormony roślinne ( i f t i o t h o or o m r on o y n )
Hormony roślinne (fitohormony) Hormony roślinne: To związki chemiczne syntetyzowane w pewnych częściach rośliny służące do "komunikacji" pomiędzy poszczególnymi jej częściami. Działają w bardzo małych
Bardziej szczegółowoZAKRES WIEDZY WYMAGANEJ PRZED PRZYSTĄPIENIEM DO ZAJĘĆ:
UKŁAD NERWOWY Budowa komórki nerwowej. Pojęcia: pobudliwość, potencjał spoczynkowy, czynnościowy. Budowa synapsy. Rodzaje łuków odruchowych. 1. Pobudliwość pojęcie, komórki pobudliwe, zjawisko pobudliwości
Bardziej szczegółowoWykaz Ebook dostępnych w bibliotece WSNoZ zakupionych w 2012 r.
Wykaz Ebook dostępnych w bibliotece WSNoZ zakupionych w 2012 r. 1. Refleksoterapia stóp. Porady lekarza rodzinnego 2. Refleksoterapia. Stopy, uszy. Encyklopedia zdrowia 3. Jak leczyć reumatoidalne zapalenie
Bardziej szczegółowoPatofizjologia - opis przedmiotu
Patofizjologia - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Patofizjologia Kod przedmiotu 12.9-WL-Lek-Pato Wydział Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kierunek Lekarski Profil praktyczny Rodzaj studiów
Bardziej szczegółowoUNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie
Bardziej szczegółowoDo moich badań wybrałam przede wszystkim linię kostniakomięsaka 143B ze względu na jej wysoki potencjał przerzutowania. Do wykonania pracy
Streszczenie Choroby nowotworowe stanowią bardzo ważny problem zdrowotny na świecie. Dlatego, medycyna dąży do znalezienia nowych skutecznych leków, ale również rozwiązań do walki z nowotworami. Głównym
Bardziej szczegółowoBIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II JĄDRA PODSTAWY KRESOMÓZGOWIA I KONTROLA RUCHOWA
BIOLOGICZNE MECHANIZMY ZACHOWANIA II JĄDRA PODSTAWY KRESOMÓZGOWIA I KONTROLA RUCHOWA MECHANIZMY KONTROLI RUCHOWEJ SYSTEMY ZSTĘPUJĄCE Korowe ośrodki motoryczne Kora motoryczna (planowanie, inicjacja i kierowanie
Bardziej szczegółowoFotoperiod 2015-05-19. Wpływ fotoperiodu na preferencję termiczną pojedynczych osobników
Materiał: dorosłe robotnice pszczoły miodnej rasy Apis mellifera carnica (pszczoła krainka), Wiek pszczół - 19 dni od osiągnięcia stadium dorosłego: Czym się zajmuję? robotnice broniące dostępu do gniazda
Bardziej szczegółowoWitaminy rozpuszczalne w tłuszczach
Jaką rolę pełnią witaminy w organizmie? I dlaczego są niezbędnymi składnikami w żywieniu świń? Dowiedz się o roli poszczególnych witamin w żywieniu trzody chlewnej. Witaminy są niezbędne do prawidłowego
Bardziej szczegółowoWiadomości naukowe o chorobie Huntingtona. Prostym językiem. Napisane przez naukowców. Dla globalnej społeczności HD.
Wiadomości naukowe o chorobie Huntingtona. Prostym językiem. Napisane przez naukowców. Dla globalnej społeczności HD. Słownik agregaty grudki białka tworzące się wewnątrz komórek, występują w chorobie
Bardziej szczegółowoZaburzenia snu klasyfikacja i diagnostyka
Zaburzenia snu klasyfikacja i diagnostyka Dyssomnie bezsenność nadmierna senność Klasyfikacja zaburzenia rytmu snu i czuwania Parasomnie MARCIN GRABICKI KLINIKA PULMONOLOGII, ALERGOLOGII I ONKOLOGII PULMONOLOGICZNEJ
Bardziej szczegółowoRegulacja nerwowo-hormonalna. 1. WskaŜ strzałkami na rysunku gruczoły i napisz ich nazwy: przysadka mózgowa, tarczyca, jajniki, nadnercza.
Regulacja nerwowo-hormonalna 1. WskaŜ strzałkami na rysunku gruczoły i napisz ich nazwy: przysadka mózgowa, tarczyca, jajniki, nadnercza. 2. Zaznacz nazwę struktury, która koordynuje działalność wszystkich
Bardziej szczegółowoukładu krążenia Paweł Piwowarczyk
Monitorowanie układu krążenia Paweł Piwowarczyk Monitorowanie Badanie przedmiotowe EKG Pomiar ciśnienia tętniczego Pomiar ciśnienia w tętnicy płucnej Pomiar ośrodkowego ciśnienia żylnego Echokardiografia
Bardziej szczegółowoMelatonina w leczeniu zaburzeń snu
lekwpolsce.pl Farmakoterapia Melatonina w leczeniu zaburzeń snu Melatonin in the treatment of sleep disorders mgr farm. Katarzyna Iwanek PDF FULL-TEXT www.lekwpolsce.pl Oddano do publikacji: 02.06.2014
Bardziej szczegółowoŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE Katowice 2007 Śl.C.Z.P Dział Chorobowości Hospitalizowanej 23 luty Ogólnopolski
Bardziej szczegółowoZAGADNIENIA DO PRZYGOTOWANIA DO ĆWICZEŃ Z BIOFIZYKI DLA STUDENTÓW I ROKU WYDZIAŁU LEKARKIEGO W SEMESTRZE LETNIM 2011/2012 ROKU.
ZAGADNIENIA DO PRZYGOTOWANIA DO ĆWICZEŃ Z BIOFIZYKI DLA STUDENTÓW I ROKU WYDZIAŁU LEKARKIEGO W SEMESTRZE LETNIM 2011/2012 ROKU. B1 CIŚNIENIE JAKO WIELKOŚĆ BIOFIZYCZNA, CIŚNIENIE A FUNKCJE PODSTAWOWYCH
Bardziej szczegółowoZakres materiału nauczania biologii dla 3-letniego liceum ogólnokształcącego- klasy stacjonarne i zaoczne SEMESTR IV
Zakres materiału nauczania biologii dla 3-letniego liceum ogólnokształcącego- klasy stacjonarne i zaoczne Zakres rozszerzony Obowiązujący podręcznik: Biologia na czasie 1, Biologia na czasie 2, Podręczniki
Bardziej szczegółowoUzależnienia. Nabyta silna potrzeba zażywania jakiejś substancji.
Uzależnienia Nabyta silna potrzeba zażywania jakiejś substancji. Termin uzależnienie jest stosowany głównie dla osób, które nadużywają narkotyków, alkoholu i papierosów. Używki Wszystkie używki stanowią
Bardziej szczegółowoFizjologia człowieka
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Katedra: Promocji Zdrowia Zakład: Biomedycznych Podstaw Zdrowia Fizjologia człowieka Osoby prowadzące przedmiot: Prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Jastrzębski
Bardziej szczegółowoFale dźwiękowe - ich właściwości i klasyfikacja ze względu na ich częstotliwość. dr inż. Romuald Kędzierski
Fale dźwiękowe - ich właściwości i klasyfikacja ze względu na ich częstotliwość dr inż. Romuald Kędzierski Czym jest dźwięk? Jest to wrażenie słuchowe, spowodowane falą akustyczną rozchodzącą się w ośrodku
Bardziej szczegółowoOcena ekspresji genu ABCG2 i białka oporności raka piersi (BCRP) jako potencjalnych czynników prognostycznych w raku jelita grubego
Aleksandra Sałagacka Ocena ekspresji genu ABCG2 i białka oporności raka piersi (BCRP) jako potencjalnych czynników prognostycznych w raku jelita grubego Pracownia Biologii Molekularnej i Farmakogenomiki
Bardziej szczegółowoUkład wydalniczy (moczowy) Osmoregulacja to aktywne regulowanie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych w celu utrzymania homeostazy.
Układ wydalniczy (moczowy) Osmoregulacja to aktywne regulowanie ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych w celu utrzymania homeostazy. Wydalanie pozbywanie się z organizmu zbędnych produktów przemiany
Bardziej szczegółowoVIDEOMED ZAKŁAD ELEKTRONICZNY
y przeznaczone do diagnostyki różnych rodzajów zaburzeń snu. Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Snu (ICSD) opisuje różne rodzaje zaburzeń, takich jak zespół obturacyjnego lub centralnego bezdechu sennego,
Bardziej szczegółowoTAF TEMPERATURE ADAPTED FEEDS. - Odpowiednia pasza na daną porę roku TEMPERATURE ADAPTED FEEDS TM
TEMPERATURE ADAPTED FEEDS - Odpowiednia pasza na daną porę roku TEMPERATURE ADAPTED FEEDS - Odpowiednia pasza na daną porę roku Ryby to organizmy zmiennocieplne. Temperatura środowiska wpływa na pobieranie
Bardziej szczegółowoBartosz Horosz. Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego Warszawa. Sopot, 17 kwietnia 2015r.
Bartosz Horosz Klinika Anestezjologii i Intensywnej Terapii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego Warszawa Sopot, 17 kwietnia 2015r. Zjawisko Śródoperacyjną hipotermię definiuje się jako obniżenie
Bardziej szczegółowoOPTYMALNY POZIOM SPOŻYCIA BIAŁKA ZALECANY CZŁOWIEKOWI JANUSZ KELLER STUDIUM PODYPLOMOWE 2011
OPTYMALNY POZIOM SPOŻYCIA BIAŁKA ZALECANY CZŁOWIEKOWI JANUSZ KELLER STUDIUM PODYPLOMOWE 2011 DLACZEGO DOROSŁY CZŁOWIEK (O STAŁEJ MASIE BIAŁKOWEJ CIAŁA) MUSI SPOŻYWAĆ BIAŁKO? NIEUSTAJĄCA WYMIANA BIAŁEK
Bardziej szczegółowoFizjologia czlowieka seminarium + laboratorium. M.Eng. Michal Adam Michalowski
Fizjologia czlowieka seminarium + laboratorium M.Eng. Michal Adam Michalowski michal.michalowski@uwr.edu.pl michaladamichalowski@gmail.com michal.michalowski@uwr.edu.pl https://mmichalowskiuwr.wordpress.com/
Bardziej szczegółowoEEG Biofeedback. Metoda EEG-Biofeedback wykorzystuje mechanizm sprzężenia zwrotnego do treningu i usprawniania pracy mózgu
EEG Biofeedback Metoda EEG-Biofeedback wykorzystuje mechanizm sprzężenia zwrotnego do treningu i usprawniania pracy mózgu EEG Biofeedback to skuteczna metoda terapeutyczna zwiększająca skuteczność funkcjonowania
Bardziej szczegółowoROLA WAPNIA W FIZJOLOGII KOMÓRKI
ROLA WAPNIA W FIZJOLOGII KOMÓRKI Michał M. Dyzma PLAN REFERATU Historia badań nad wapniem Domeny białek wiążące wapń Homeostaza wapniowa w komórce Komórkowe rezerwuary wapnia Białka buforujące Pompy wapniowe
Bardziej szczegółowoAby można było mówić o zaburzeniach snu ważne jest to, aby poznać kilka najistotniejszych cech jego prawidłowości.
Problem zaburzeń snu staje się coraz bardziej powszechny i obejmuje coraz szerszą populację. Dotyczy to również populacji dzieci i młodzieży. Wielokrotnie rodzice zgłaszają ten problem na wizytach lekarskich.
Bardziej szczegółowoDiagnostyka różnicowa omdleń
Diagnostyka różnicowa omdleń II KATEDRA KARDIOLOGII CM UMK 2014 Omdlenie - definicja Przejściowa utrata przytomności spowodowana zmniejszeniem perfuzji mózgu (przerwany przepływ mózgowy na 6-8sek lub zmniejszenie
Bardziej szczegółowoBiologiczne mechanizmy zachowania - fizjologia. zajecia 5 :
Biologiczne mechanizmy zachowania - fizjologia zajecia 5 : 5.11.15 Kontakt: michaladammichalowski@gmail.com https://mmichalowskiuwr.wordpress.com/ I gr 08:30 10:00 (s. Cybulskiego; 08.10. 19.11.) II gr
Bardziej szczegółowoPracownicy samodzielni: dr hab. Piotr Bębas Kierownik Zakładu prof. dr hab. Krystyna Skwarło-Sońta pracownik emerytowany
Pracownicy samodzielni: dr hab. Piotr Bębas Kierownik Zakładu prof. dr hab. Krystyna Skwarło-Sońta pracownik emerytowany Adiunkci: dr Jan Jabłonka dr Joanna Kotwica - Rolińska dr Paweł Majewski dr Magdalena
Bardziej szczegółowoSPRAWNY JAK SENIOR! RZECZ O AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WIEKU PODESZŁEGO. Mgr Radosław Perkowski
SPRAWNY JAK SENIOR! RZECZ O AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ WIEKU PODESZŁEGO. Mgr Radosław Perkowski Starość jest więc wynikiem procesu starzenia się, który charakteryzują zmiany: biologiczne psychiczne społeczne
Bardziej szczegółowoŻywienie a aktywność tarczycy. prof. dr hab. Danuta Rosołowska-Huszcz Katedra Dietetyki SGGW
Żywienie a aktywność tarczycy prof. dr hab. Danuta Rosołowska-Huszcz Katedra Dietetyki SGGW Podwzgórze TRH Przysadka Oś podwzgórzowo przysadkowo - tarczycowa TSH Tarczyca T 4, T 3, rt 3 Osoczowe białka
Bardziej szczegółowoFizjologia CZŁOWIEKA W ZARYSIE PZWL. Wydawnictwo Lekarskie
W ł a d y s ł a w Z. T r a c z y k Fizjologia CZŁOWIEKA W ZARYSIE Wydawnictwo Lekarskie PZWL prof. dr hab. med. WŁADYSŁAW Z. TRACZYK Fizjologia CZŁOWIEKA W ZARYSIE W ydanie VIII - uaktualnione M Wydawnictwo
Bardziej szczegółowoHIPOTERMIA definicje, rozpoznawanie, postępowanie
HIPOTERMIA definicje, rozpoznawanie, postępowanie dr med. Maciej Sterliński Szkolenie z zakresu ratownictwa lodowego WOPR Województwa Mazowieckiego Zegrze, 19.02.2006 Główne cele działania zespołów ratowniczych
Bardziej szczegółowo7 IV ŚWIATOWY DZIEŃ ZDROWIA
7 IV ŚWIATOWY DZIEŃ ZDROWIA DEPRESJA Depresja: przyczyny, objawy, rodzaje depresji, leczenie Przyczyny depresji są różne. Czasem chorobę wywołuje przeżycie bardzo przykrego zdarzenia najczęściej jest to
Bardziej szczegółowoZewnątrzwydzielnicza niewydolność trzustki u psów
Zewnątrzwydzielnicza niewydolność Roman Lechowski Katedra Chorób Małych Zwierząt z Klinika, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie Niewystarczajace wytwarzanie enzymów trawiennych przez trzustkę
Bardziej szczegółowoProfil metaboliczny róŝnych organów ciała
Profil metaboliczny róŝnych organów ciała Uwaga: tkanka tłuszczowa (adipose tissue) NIE wykorzystuje glicerolu do biosyntezy triacylogliceroli Endo-, para-, i autokrynna droga przekazu informacji biologicznej.
Bardziej szczegółowo