Medical & Health Sciences Review

Transkrypt

1 e-issn Volume 1 Issue 2 Medical & Health Sciences Review

2 KOMITET NAUKOWY REDAKTOR NACZELNY: dr hab. Anna Lubkowska, prof. nadzw. PUM Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO: prof. dr hab. Beata Karakiewicz Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska KOMITET REDAKCYJNY: prof. Igor Bondarenko, North West Research Centre for Hygiene and Public Health, Rosja prof. Tomasz Burzykowski, Hasselt University, Belgia dr Mariano Chliz, University of Valencia, Hiszpania prof. Jürgen Deckert, Universität Würzburg, Niemcy prof. Nataliya Dorosh, National Medical University, Ukraina prof. dr hab. Olga Fedorciv, Tarnopolski Państwowy Uniwersytet Medyczny, Ukraina dr hab. Aleksandra Gaworska-Krzemińska, Gdański Uniwersytet Medyczny, Polska dr Marta Giezek, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Szczecinie, Polska dr hab. prof. PUM Elżbieta Grochans, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska dr Anna Jurczak, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska dr Dzmitry Khvoryk, The Grodno State Medical University, Białoruś prof. dr hab. Kornelia Kędziora-Kornatowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Polska prof. dr hab. Janis Kisis, Riga Stradins University, Łotwa prof. dr hab. Ludmila Klimackaya, Siberian State Aerospace University, Rosja prof. Jacek Kopeć MD PhD, School of Public Health UBC Vancouver, Kanada dr Nevenka Kregar Velikonja, Fakulteta za zdravstvene vede Novo mesto; Słowenia prof. dr hab. Maria Laszczyńska, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska dr Andrey Lukyanov, University College Zealand, Dania prof. Michal Masternak, University of Central Florida Burnett School of Biomedical Sciences College of Medicine Orlando, USA mgr Marzena Mikla, Universidad de Murcia, Hiszpania dr Maria Ponto, Kingston University and St George's, Wielka Brytania prof Ullrich Preuss, Hessen Clinical Director; Psychiatric hospital in Herborn, Niemcy prof. dr hab. Mariusz Ratajczak, Uniwersytet Stanowy Louisville, USA dr hab. Agnieszka Samochowiec, Uniwersytet Szczeciński, Polska prof. dr hab. Jerzy Samochowiec, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska prof. dr hab. Ewa Stachowska, Pomorski Uniwersytet Medyczny, Polska dr Loreta Strumylaitė, Lithuanian University of Health Sciences Kaunas, Litwa dr med. Andrzej Szpakow, Grodzieński Uniwersytet Państwowy im. Janki Kupały, Białoruś dr hab. prof. AWF Zbigniew Szyguła, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie, Polska prof. Hans Volker Ulmer, Facharzt für Physiologie, Inst. f. Sportwissenschaft, Niemcy prof. dr hab. Andrzej Wojtczak, Główny Inspektorat Sanitarny, Polska prof. Oksana Zayachkivska, National Medical University, Ukraina SEKRETARZ REDAKCJI: mgr Marta Bażydło REDAKTORZY TECHNICZNI: mgr Anna Karakiewicz mgr Aleksandra Radecka WYDAWCA: Instytut Rozwoju Nauk o Zdrowiu i Usług Medycznych ProLongaVita Adres Redakcji: Al. Wojska Polskiego 78/17, Szczecin Adres nadsyłania prac: mhsr@prolongavita.pl

3 e-issn Volume N umber Volume 1M 1 arch Issue ;1(2) Medical & Health Sciences Review Spis treści: Patrycja Kuźmicka, Marta Grabowska, Katarzyna Jakubowska, Dorota Pilch, Anna Reczyńska, Maria Olszewska, Elżbieta Grochans, Maria Laszczyńska, Dariusz Chlubek, Beata Karakiewicz Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat 45 Dorota Pilch, Anna Reroń, Joanna Owsianowska, Elżbieta Grochans Ocena wypalenia zawodowego pielęgniarek wg Aronson Scale w różnych placówkach opieki zdrowotnej 55 Wojciech Garczyński, Aleksandra Radecka, Anna Karakiewicz, Anna Lubkowska Ocena stopnia niesprawności podopiecznych Dziennego Domu Pomocy Społecznej nr 1 w Szczecinie badania wstępne 61 Elżbieta Baryła-Pankiewicz, Anna Karakiewicz, Paulina Zabielska, Beata Karakiewicz Wspieranie protekcji mózgu noworodka nowe zadania dla położnych 69 Marta Bażydło, Iwona Radlińska, Beata Karakiewicz Kultura fizyczna w polskiej Konstytucji i ustawodawstwie 79 Hanna Mosiejczuk, Grażyna Szreta, Magdalena Ptak, Natalia Tomska, Aleksandra Szylińska, Agnieszka Turoń, Iwona Rotter Aktywność fizyczna kobiet w I, II i III trymestrze ciąży 87 Kovalevskiy Valeriy A., Klimatckaia Liudmila G. Education for the quality of life improvement 95

4 e-issn Volume 1 Issue ;1(2): Medical & Health Sciences Review Original Paper Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat The influence of exposition to tobacco smoke on concentrations of selected trace elements in serum and the intensity of healthy behaviours in men aged years Patrycja Kuźmicka *, 1; A,C,D,E,F, Marta Grabowska 2; B, Katarzyna Jakubowska 3; B, Dorota Pilch 4; B, Anna Reczyńska 4; B, Maria Olszewska 3; B, Elżbieta Grochans 4; B, Maria Laszczyńska 2; B, Dariusz Chlubek 3; B 1; A,G, Beata Karakiewicz 1. Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie 2. Zakład Histologii i Biologii Rozwoju Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie 3. Katedra Biochemii i Chemii Medycznej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie 4. Zakład Pielęgniarstwa Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie A koncepcja i przygotowanie projektu badań, B wykonanie analiz diagnostycznych, zbieranie danych, C analiza statystyczna, D interpretacja danych, E przygotowanie manuskryptu, F opracowanie piśmiennictwa, G pozyskanie funduszy, * Autor do korespondencji. Autor do korespondencji: Patrycja Kuźmicka, Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego PUM, ul. Żołnierska 48, Szczecin, pat.kuz@wp.pl, tel.: Streszczenie Wstęp. Niewiele wiadomo na temat wpływu narażenia na dym tytoniowy na stężenie magnezu, żelaza, cynku i selenu we krwi. Palenie tytoniu może być powiązane z wyższym nasileniem zachowań niesprzyjających zdrowiu. Cel pracy. Celem badań była ocena występowania zależności pomiędzy narażeniem na dym tytoniowy a stężeniem magnezu, żelaza, cynku i selenu w osoczu krwi oraz pomiędzy nasileniem zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat. Materiał i metody. Badaniem objęto 125 mężczyzn (śr. wieku 35,4+/-3 lat). Badania biochemiczne dotyczyły określenia stężeń kotyniny w osoczu krwi jako markera narażenia na dym tytoniowy, metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC). Oznaczeń stężeń magnezu, żelaza, cynku i selenu w osoczu krwi dokonano przy pomocy spektrometru mas ze wzbudzeniem w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS). W badaniu zastosowano również metodę sondażu diagnostycznego, w którym jako narzędzie badawcze użyto kwestionariusz Inwentarz Zachowań Zdrowotnych według Z. Juczyńskiego. Wyniki. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy stężeniem Mg, Fe, Zn i Se w osoczu krwi a narażeniem na dym tytoniowy. Mężczyźni, u których stężenie kotyniny wynosiło powyżej 15 µg/l, charakteryzowali się statystycznie niższym ogólnym nasileniem zachowań zdrowotnych w porównaniu do mężczyzn, u których stężenie kotyniny wynosiło 0-14,9 µg/l (p=0,03). Mężczyźni, u których stężenie kotyniny wynosiło powyżej 15 µg/l, charakteryzowali się wysoce statystycznie niższym nasileniem praktyk zdrowotnych w porównaniu do mężczyzn, u których stężenie kotyniny wynosiło 0-14,9 µg/l (p=0,0005). Powyższa zależność była nadal wysoce istotna statystycznie, gdy do grupy osób palących tytoń aktywnie włączono osoby palące tytoń biernie. Wnioski. Stężenie Mg, Fe, Zn i Se w osoczu krwi nie zależało od narażenia na dym tytoniowy. Narażenie na dym tytoniowy było powiązane z ogólnym nasileniem zachowań zdrowotnych i praktyk zdrowotnych. Słowa kluczowe: palenie tytoniu, zachowania zdrowotne, pierwiastki śladowe Summary Background. Little is known about the influence of exposition to tobacco smoke on concentrations of magnesium, iron, zinc and selenium in blood. Tobacco smoking might be connected with higher intensity of unhealthy behaviours. Objective. The aim of the study was to assess the occurrence of relationships between tobacco smoke exposition and concentrations of magnesium, iron, zinc and selenium in serum, and between the intensity of healthy behaviours in men aged Material and methods. The study included 125 men (mean age 35,4+/-3). Biochemical research concerned the determination of concentrations of cotinine in serum, as an indicator of exposition to tobacco smoke, using High Performance Liquid Chromatography (HPLC). Inductively coupled plasma mass spectrometry (ICP-MS) was used to determine concentrations of magnesium, iron, zinc and selenium in serum. In the study a diagnostic survey was used as a research method by means of the Health Behaviours Inventory (HBI) questionnaire according to Z. Juczynski. Results. There were no statistically significant differences between concentrations of Mg, Fe, Zn and Se in serum, and exposition to tobacco smoke. It was found that the men who had cotinine concentration above 15 µg/l had statistically lower overall outcome for health behaviours as compared to the men with cotinine concentration in the range of µg/l (p=0.03). The examined men who had cotinine concentration above 15.0 µg/l had highly statistically lower health practices as compared to the men with cotinine concentration in the range of µg/l (p=0.0005). The mentioned correlation was still highly statistically significant, when to the group of active smokers passive tobacco smokers were added. Conclusions. The concentrations of Mg, Fe, Zn and Se in serum did not depend on the tobacco smoke exposition. The exposition to tobacco smoke was connected with overall outcome for health behaviours and health practices intensity. Keywords: tobacco smoking, health behaviours, trace elements Otrzymano: , zaakceptowano: Źródła finansowania: środki uczelni

5 Patrycja Kuźmicka i wsp., Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat WSTĘP Analiza danych epidemiologicznych wskazuje na tendencję spadkową częstości palenia tytoniu przez mężczyzn w Polsce, nadal jednak pali więcej mężczyzn niż kobiet w Polsce (33% vs. 20%) [1,2,3]. Według danych GUS w 2009 r. paliło codziennie 33% mężczyzn w grupie wiekowej lat, w porównaniu do 1996 r., kiedy odsetek ten wynosił 52,6% [2]. Częściej narażeni na ETS (ang. Environmental Tobacco Smoke, środowiskowy dym tytoniowy) są mężczyźni w porównaniu do kobiet [4]. Z badania GATS (ang. Global Adult Tobacco Survey) przeprowadzonego na reprezentatywnej próbie populacji Polaków powyżej piętnastego roku życia w 2009 i 2010 r. wynika, że wśród mężczyzn codziennie paliło tytoń 33,5%, okazjonalnie paliło (rzadziej niż codziennie) 3,3%, byli codzienni palacze stanowili 21,8%, a nigdy niepalący 36,6% [5]. Palenie tytoniu jest szczególnie nasilone w województwie zachodniopomorskim, zarówno w populacji kobiet, jak i mężczyzn [1,6]. Oznaczenie kotyniny metabolitu nikotyny w płynach ustrojowych, pozwala na dokonanie obiektywnej i wiarygodnej oceny narażenia na dym tytoniowy oraz weryfikację deklaracji badanych przykładowo podawanych w trakcie prowadzonego sondażu diagnostycznego - dotyczących statusu palenia tytoniu [7]. Niewiele badań naukowych porusza problematykę wpływu narażenia na dym tytoniowy na stężenie magnezu, żelaza i cynku w organizmie [8]. Jeśli chodzi o selen - w niektórych badaniach wykazano związek pomiędzy paleniem tytoniu a niższym stężeniem tego biopierwiastka w organizmie [8]. Niekorzystne dla zdrowia zachowania (zwane też problemowymi lub ryzykownymi) mogą współwystępować ze sobą, co w szczególności dotyczy młodych osób [9,10]. Niewiele wiadomo na temat wpływu palenia tytoniu na nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku od 30. do 40. roku życia. Celem pracy jest ocena występowania zależności pomiędzy narażeniem na dym tytoniowy a stężeniem wybranych biopierwiastków magnezu, żelaza, cynku i selenu - w osoczu krwi oraz pomiędzy nasileniem zachowań zdrowotnych a narażeniem na dym tytoniowy u mężczyzn w wieku lat. MATERIAŁ I METODY Badaniem objęto 125 mężczyzn w wieku lat, urodzonych w latach , którym oznaczono stężenie magnezu, żelaza, cynku i selenu oraz kotyniny w osoczu krwi żylnej. Średnia wieku badanych wynosiła 35,4+/-3 lat. Badani mężczyźni byli zdrowi i aktywni zawodowo. Badania biochemiczne polegały na oznaczeniu stężenia kotyniny w osoczu krwi żylnej metodą wysoko sprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) z detekcją nadfioletu (UV). Oznaczeń stężeń magnezu, żelaza, cynku i selenu dokonano przy pomocy spektrometru mas ze wzbudzeniem w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS). Przed rozpoczęciem oznaczeń niezbędne było wykonanie krzywych kalibracyjnych. Odczynniki do krzywych przygotowywano każdego dnia, używając wzorca wielopierwiastkowego (czystość do ICP-MS) o stężeniu 10 mg/l (PerkinElmer). Wzorzec do stężenia roboczego (100 μg/l) rozcieńczano 0,65% roztworem kwasu azotowego SUPRAPUR (Merck) przygotowywanego w ultraczystej wodzie dejonizowanej o oporności >18 MΩ. Następnie z roztworu roboczego wzorca wykonywano 44

6 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): serię rozcieńczeń celem przygotowania krzywej kalibracyjnej (poszczególne punkty o stężeniu 0,1; 1; 5 i 10 μg/l dla wszystkich pierwiastków oraz dodatkowe punkty o stężeniu 50 i 100 μg/l dla magnezu). Do pomiarów przystępowano, gdy współczynnik korelacji dla krzywej wynosił 0,999. Podczas prowadzonego sondażu diagnostycznego korzystano z kwestionariusza - Inwentarza Zachowań Zdrowotnych według Z. Juczyńskiego i kwestionariusza narażenia na dym tytoniowy własnego autorstwa. Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej z użyciem programu statystycznego Statistica Pl 10 (firma StatSoft). Do testowania hipotez zastosowano testy uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetycznej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. WYNIKI Narażenie na dym tytoniowy u badanych Na podstawie prowadzonego sondażu diagnostycznego stwierdzono, że ponad połowa badanych mężczyzn - 55,2% nigdy nie paliła tytoniu. Badanych 21,6% mężczyzn nie paliło tytoniu obecnie, lecz paliło w przeszłości. Codzienne palenie tytoniu deklarowało 18,4% badanych mężczyzn. Sporadycznie (rzadziej niż codziennie) paliło tytoń 4,8% badanych. Badania biochemiczne osocza krwi Tabela 1. Narażenie na dym tytoniowy na podstawie pomiaru stężeń kotyniny w osoczu krwi (n=125). Lp. Liczba badanych (n=125) Średnie stężenie kotyniny Min-Max Przedziały stężeń kotyniny [µg/l] Opis ,0 0,0 0-1,6 µg/l ,8 1,7-14,1 1,7-14,9 µg/l ,1 16,1-561,7 15 µg/l osoby niepalące i nienarażone na ETS palący tytoń biernie, narażeni na ETS palący tytoń aktywnie - średnia arytmetyczna ETS - środowiskowy dym tytoniowy (ang. Environmental Tobacco Smoke) nieparametryczne: test U Manna-Whitney a dla porównań między dwoma grupami niepowiązanymi oraz test Kruskala-Wallisa dla wielu prób niepowiązanych. W testach przyjęto 5% błąd wnioskowania tzn. poziom istotności alpha=0,05 wskazujący na wynik istotny statystycznie. Projekt badań - uchwałą nr KB-0012/18/11 z dnia 21 marca 2011 r. - wykazały obecność kotyniny u 25,6% spośród badanych mężczyzn (Tabela 1.). W badanej grupie 20,8% mężczyzn paliło tytoń aktywnie (stężenie kotyniny wynosiło 15 µg/l). Średnie stężenie kotyniny w osoczu krwi u czynnych palaczy tytoniu wynosiło 216,1 µg/l. Najwyższe stężenie kotyniny wynosiło 561,75 µg/l. Niepalących tytoniu, lecz narażonych 45

7 Patrycja Kuźmicka i wsp., Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat na bierne palenie (ETS) w badanej grupie było 4,8% mężczyzn (stężenie kotyniny w przedziale 1,7-14,9 µg/l) (Tabela 1.). Średnie stężenie kotyniny u tych osób wynosiło 5,8 µg/l. Oznaczenia stężeń kotyniny jedynie u czterech osób, które podczas sondażu diagnostycznego określiły się jako osoby niepalące lub sporadycznie palące tytoń, wskazywały na palenie aktywne. Ocena narażenia na dym tytoniowy w powiązaniu z nasileniem zachowań zdrowotnych. Wśród badanych mężczyzn stwierdzono istotną statystycznie różnicę pomiędzy ogólnym nasileniem zachowań zdrowotnych (ZZ) a narażeniem na dym tytoniowy, ocenianym na podstawie stężenia kotyniny w osoczu krwi. Mężczyźni, u których stężenie kotyniny wynosiło powyżej 15 µg/l, charakteryzowali się statystycznie niższym ogólnym nasileniem zachowań zdrowotnych w porównaniu do mężczyzn, u których stężenie kotyniny wynosiło od 0 do 14,9 µg/l (p=0,03) (Ryc. 1.). Powyższa zależność była nadal istotna statystycznie, gdy do grupy osób palących tytoń aktywnie (stężenie kotyniny wynosiło 15 µg/l) włączono osoby palące tytoń biernie, u których wykryto kotyninę w przedziale wartości od 1,7 do 14,9 µg/l (p=0,04). Podobne wyniki uzyskano w oparciu o odpowiedzi udzielone przez badanych w trakcie prowadzonego sondażu diagnostycznego. W badanej grupie mężczyzn stwierdzono istotną statystycznie różnicę pomiędzy ogólnym nasileniem zachowań zdrowotnych ZZ Mediana 25% - 75% Min - Maks Rycina 1. Ogólne nasilenie zachowań zdrowotnych u badanych względem stężeń kotyniny. 46

8 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): (ZZ) a statusem palenia tytoniu: - w dwóch kategoriach palenia tytoniu: niepalący obecnie, ale palący w przeszłości i palący codziennie (p=0,007); - w trzech kategoriach palenia tytoniu: nigdy niepalący, niepalący obecnie, ale palący a narażeniem na dym tytoniowy, ocenianym na podstawie stężenia kotyniny w osoczu krwi. Mężczyźni, u których stężenie kotyniny wynosiło powyżej 15 µg/l charakteryzowali się wysoce statystycznie niższym nasileniem praktyk zdrowotnych w porównaniu do mężczyzn, Odch. std. Rycina 2. Ogólne nasilenie zachowań zdrowotnych u badanych względem deklarowanego statusu palenia tytoniu. w przeszłości, palący codziennie tytoń (p=0,03); - w czterech kategoriach palenia tytoniu: nigdy niepalący, niepalący obecnie, ale palący w przeszłości, palący okazjonalnie i palący codziennie tytoń (Ryc. 2.). Ponadto u badanych mężczyzn stwierdzono istotną statystycznie różnicę pomiędzy nasileniem praktyk zdrowotnych (PZ) u których stężenie kotyniny wynosiło od 0 do 14,9 µg/l (p=0,0005). Powyższa zależność była nadal wysoce istotna statystycznie, gdy do grupy osób palących tytoń aktywnie (stężenie kotyniny wynosiło 15 µg/l) włączono osoby palące tytoń biernie, u których wykryto kotyninę w przedziale wartości od 1,7 do 14,9 µg/l (p=0,004). Wykazano istotną statystycznie różnicę, 47

9 Patrycja Kuźmicka i wsp., Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat gdy wartości stężeń kotyniny badanych przyporządkowano do trzech grup: 1) od 0 do 1,6 µg/l osoby niepalące i nienarażone na ETS, 2) od 1,7 do 14,9 µg/l - palący tytoń biernie, narażeni na ETS, 3) 15 µg/l palący tytoń aktywnie (p=0,01) (Ryc. 3.). Osoby narażone na środowiskowy dym 4,8 stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy narażeniem na dym tytoniowy, ocenianym na podstawie stężeń kotyniny i prowadzonego sondażu diagnostycznego, a nasileniem prawidłowych nawyków żywieniowych (średnia: 3,43+/-0,78), zachowań profilaktycznych (średnia: 3,38+/- 0,72) i pozytywnych nastawień psychicznych (średnia: 3,62+/-0,65). 4,6 4,4 4,2 4,0 3,8 3,6 PZ 3,4 3,2 3,0 2,8 2,6 2,4 2,2 2,0 1,8 Odch. std. Rycina 3. Nasilenie praktyk zdrowotnych u badanych względem stężeń kotyniny. tytoniowy (ETS) charakteryzowały się najwyższym średnim nasileniem praktyk zdrowotnych (PZ) w porównaniu do osób niepalących i nienarażonych na ETS oraz osób palących tytoń aktywnie (Ryc. 3.). W badanej grupie mężczyzn nie Ocena narażenia na dym tytoniowy, na podstawie stężeń kotyniny, w powiązaniu ze stężeniem wybranych składników mineralnych w osoczu krwi. Średnie wartości stężeń składników mineralnych w osoczu krwi badanych 48

10 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): mężczyzn, w zależności od narażenia na dym tytoniowy, przedstawiono w Tabeli 2. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy stężeniem magnezu, żelaza, cynku i selenu w osoczu krwi a narażeniem i mężczyzn) wynosił 28,1% (wśród nich odsetek okazjonalnych palaczy - 4,4%), nigdy niepalący stanowili 47,5%, a niepalący obecnie, lecz palący w przeszłości 24,4% [11]. Pomiar kotyniny w osoczu krwi w badanej Tabela 2. Średnie stężenia składników mineralnych w osoczu krwi badanych (n=125). Parametr Magnez [mg/l] Żelazo [mg/l] Cynk [mg/l] Selen [mg/l] Niepalący 19,29 ±4,6 1,08±0,8 1,05±0,3 81,83±18,4 Grupa Narażeni na ETS 18,61±2,7 1,05±1,1 1,11±0,4 81,42±14,7 Palący 19,32±4,1 1,09±1,0 1,04±0,5 80,96±20,2 Poziom istotności NI NI NI NI NI - nieistotne statystycznie ETS - środowiskowy dym tytoniowy (ang. Environmental Tobacco Smoke) na dym tytoniowy u mężczyzn niepalących tytoniu, palących tytoń biernie i czynnie palących (Tabela 2.). Podobnie, nie wykazano istotnych statystycznie różnic pomiędzy stężeniem analizowanych biopierwiastków w grupie mężczyzn nienarażonych na dym tytoniowy, u których nie wykryto kotyniny a grupą mężczyzn, którzy byli narażeni na dym tytoniowy i palili tytoń aktywnie lub biernie (stężenie kotyniny wynosiło 1,6 µg/l). Stężenie składników mineralnych nie różniło się również w grupie osób niepalących tytoniu i biernie wdychających dym tytoniowy (stężenie kotyniny wynosiło od 0 do 14,9 µg/l) w porównaniu do palących tytoń aktywnie (stężenie kotyniny wynosiło 15 µg/l). DYSKUSJA W Raporcie z badań ankietowych przeprowadzonych w województwie zachodniopomorskim w 2010 r. czytamy, że odsetek osób palących tytoń (kobiet grupie mężczyzn w wieku lat pokazał, że 20,8% badanych paliło tytoń aktywnie (stężenie kotyniny wynosiło 15 µg/l). U 74,4% badanych mężczyzn nie wykryto kotyniny w osoczu krwi. W badaniach Chądzyńskiego R. i wsp. całkowita ekspozycja na środowiskowy dym tytoniowy (ETS) u ankietowanych zdrowych osób wynosiła 89,5% [12]. Według ogólnopolskich badań GATS z 2009/10 r. narażonych na bierne palenie tytoniu było 44,2% osób dorosłych w domu i 33,6% w miejscu pracy [5]. We wspomnianych badaniach nie oznaczano stężenia kotyniny w materiale biologicznym. W niniejszym badaniu, narażenie na środowiskowy dym tytoniowy (ETS) mężczyzn, oceniane na podstawie stężeń kotyniny, było zdecydowanie mniejsze. Szacuje się, że bierne palenie tytoniu dotyczyło do 25,6% badanych mężczyzn (w tym 4,8% mężczyzn niepalących tytoniu). W zakresie wpływu narażenia na 49

11 Patrycja Kuźmicka i wsp., Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat dym tytoniowy na stężenie wybranych biopierwiastków - magnezu, żelaza, cynku i selenu - u badanych mężczyzn nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic. Autorzy polskiej pracy o zbliżonej tematyce Suliburska J. i wsp. również nie wykazali istotnych statystycznie różnic w stężeniach żelaza i cynku w surowicy krwi pomiędzy osobami palącymi i niepalącymi papierosów, w wieku lat [13]. W pracy Kocyigit A. i wsp. stężenie żelaza i cynku w plazmie nie różniło się istotnie pomiędzy osobami palącymi i niepalącymi papierosów [14]. W badaniu Gonzalez-Reimers E. i wsp. zawartość cynku i żelaza we włosach nie była powiązana z paleniem tytoniu [15]. W badaniu Erguder I. i wsp., przeprowadzonym wśród studentów, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w stężeniach cynku w surowicy krwi pomiędzy osobami palącymi i niepalącymi tytoniu [16]. Podobnie Galan P. i wsp. nie stwierdzili wpływu palenia tytoniu na poziom cynku, jednakże zaobserwowali niższe stężenie tego biopierwiastka u starszych mężczyzn [17]. W niektórych badaniach naukowych wykazano wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie selenu. W badaniu Lloyd B. i wsp., przeprowadzonym na południu Anglii wśród zdrowych osób, wykazano wysoce istotną różnicę w stężeniach selenu w pełnej krwi, plazmie i erytrocytach u mężczyzn powyżej 30 roku życia, którzy palili papierosy, w porównaniu do mężczyzn niepalących [18]. Ellingsen D. i wsp., w badaniu przeprowadzonym wśród zdrowych mężczyzn w wieku lat, pracowników fizycznych w Norwegii, wykazali, że palenie tytoniu było powiązane z niższym stężeniem selenu we krwi i surowicy w porównaniu do mężczyzn niepalących [19]. Osoby palące tytoń miały o ok. 13% niższe stężenie selenu w surowicy krwi. Ponadto zaobserwowano, że 1/3 badanych z najniższym stężeniem selenu w surowicy krwi charakteryzowała się niższą aktywnością peroksydazy glutationowej w surowicy krwi. Osoby palące tytoń miały o 0,14 i 0,20 µmol/l niższe stężenie selenu, odpowiednio we krwi i w surowicy w porównaniu do osób niepalących [19]. W badaniu Kocyigit A. i wsp. stwierdzono, że zawartość selenu w plazmie i erytrocytarna aktywność peroksydazy glutationowej były znacząco niższe u osób palących tytoń w porównaniu do osób niepalących [14]. W wyniku przeprowadzonych Narodowych Badań nad Zdrowiem i Odżywianiem w Stanach Zjednoczonych (NHANES III ) wśród zdrowych kobiet i mężczyzn w wieku lat, stwierdzono, że stężenie kotyniny w surowicy krwi i konsumpcja alkoholu, znacząco wpływają na stężenie selenu [20]. Poziom kotyniny był negatywnie skorelowany z poziomem selenu w surowicy krwi, zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet (p<0,0001). Palący tytoń w małych ilościach (kotynina ng/ml), umiarkowanie palący (kotynina > ng/ml) i palący w dużych ilościach (kotynina >200 ng/ ml) mieli znacząco niższe stężenie selenu w surowicy krwi w porównaniu do osób niepalących, zarówno mężczyźni jak i kobiety [20]. Podobnie Galan P. i wsp. oraz Swanson Ch. i wsp. wykazali niższy poziom selenu w surowicy krwi u osób dorosłych palących tytoń, w porównaniu do osób niepalących [17,21]. Z kolei w badaniu Luty-Frąckiewicz A. i wsp. stężenie selenu w surowicy krwi kobiet i mężczyzn z Dolnego Śląska było niższe u osób palących tytoń w porównaniu do niepalących, jednakże bez różnicy istotnej statystycznie [22]. W zakresie wpływu narażenia na dym 50

12 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): tytoniowy na nasilenie zachowań zdrowotnych, u badanych mężczyzn stwierdzono istotne statystyczne zależności w kategoriach: ogólnego nasilenia zachowań zdrowotnych i praktyk zdrowotnych. W badaniu przeprowadzonym wśród osób zgłaszających się na badania okresowe do Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy w Lublinie (średnia wieku 40,7 lat), osoby niepalące oraz byli palacze charakteryzowali się wyższym nasileniem zachowań zdrowotnych w ogólnej ocenie (p<0,05) oraz w kategoriach: prawidłowych nawyków żywieniowych (p<0,05), pozytywnych nastawień psychicznych (p<0,05) i praktyk zdrowotnych (p<0,001) w porównaniu do osób palących tytoń [23]. Jednocześnie badane kobiety przejawiały istotnie statystycznie wyższe nasilenie zachowań zdrowotnych od mężczyzn (we wszystkich kategoriach IZZ Juczyńskiego). Andruszkiewicz A. i wsp. w badaniu przeprowadzonym wśród osób palących papierosy (o średniej wieku 41,7 lat) stwierdzili, że u mężczyzn, typ uzależnienia od nikotyny miał wpływ na częstość podejmowania zachowań zdrowotnych. Mężczyźni uzależnieni od nikotyny w sposób behawioralny byli bardziej skłonni do prozdrowotnych zachowań od mężczyzn uzależnionych od nikotyny w sposób farmakologiczny [24]. Warto zauważyć, że nasilenie zachowań zdrowotnych u badanych mężczyzn było najwyższe we wszystkich analizowanych kategoriach (prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, pozytywne nastawienia psychiczne i praktyki zdrowotne) w porównaniu do wyników badań uzyskanych przez innych autorów, które prowadzono wśród dorosłych Polaków o zbliżonym wieku [23,24]. Jednocześnie średnia wartość wskaźnika zachowań zdrowotnych u badanych mężczyzn była najwyższa - 82,4, dla porównania u mężczyzn w badaniach Andruszkiewicz A. i wsp. wynosiła 69,4, a w badaniach Ślusarskiej B. i wsp. - 74,6 [23,24]. WNIOSKI Stężenie magnezu, żelaza, cynku i selenu w osoczu krwi nie zależy od narażenia na dym tytoniowy u badanych mężczyzn w wieku lat. Nasilenie zachowań zdrowotnych jest istotnie zależne od narażenia na dym tytoniowy, w kategoriach ogólnego nasilenia zachowań zdrowotnych i praktyk zdrowotnych, u badanych mężczyzn w wieku lat. Narażenie na dym tytoniowy nie jest powiązane z nasileniem prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych i pozytywnych nastawień psychicznych u badanych mężczyzn w wieku lat. Przeprowadzenie badań laboratoryjnych oznaczenie stężeń magnezu, żelaza, cynku i selenu w osoczu krwi zostało sfinansowane przez Pomorski Uniwersytet w Szczecinie, Katedrę i Zakład Zdrowia Publicznego. PIŚMIENNICTWO 1. Wojtyniak B., Goryński P. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski [online]. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny; 2008 [przeglądany: ]. Dostępny w: < gov.pl/page/fileadmin/user_upload/pzh_ Raport_2008.pdf>. 2. Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania [online]. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny; 2012 [przeglądany: 31 stycznia 2014]. Dostępny w:< fileadmin/user_upload/statystyka/raport_ 51

13 Patrycja Kuźmicka i wsp., Wpływ narażenia na dym tytoniowy na stężenie wybranych składników mineralnych w osoczu krwi i nasilenie zachowań zdrowotnych u mężczyzn w wieku lat stanuzdrowia_2012.pdf>. 3. TNS Polska, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie: Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu [online]. Warszawa 2013 [przeglądany: ]. Dostępny w: < userfiles/files/pz/materia%c5%82y%20 PT/GiS_Raport_2013.pdf>. 4. Łobaszewski J., Przewoźniak K., Zatoński W.: Raport badawczy z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu w 2009 r Fundacja Promocja Zdrowia. 5. Globalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe (GATS) Polska [online]. Ministerstwo Zdrowia; 2010 [przeglądany: ]. Dostępny w: < download/pdf/gats/raport_pol.pdf>. 6. Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce [online]. World Health Organization; 2009 [przeglądany: ]. Dostępny w: < uktura/docs/raport_epidemia_ pdf>. 7. Nowak J.M., Żuryń A., Grzanka A.: Kotynina metabolizm, zastosowanie jako biomarker i wpływ na organizm człowieka. Postepy Hig Med Dosw 2012;66: Kuźmicka P., Karakiewicz B., Rotter I.:Wpływ palenia tytoniu na wybrane składniki mineralne: wapń, magnez, żelazo, cynk i selen przegląd badań. Med Og Nauk Zdr 2012;18(4): Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. Wyd. I. Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN; Mazur J., Woynarowska B.: Współwystępowanie palenia tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowań ryzykownych u młodzieży szkolnej; tendencje zmian w latach Alkohol Narkom 2004;17(1-2): Sierosławski J.: Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w województwie zachodniopomorskim w 2010 r. Urząd Marszałkowski Woj. Zachodniopomorskiego w Szczecinie; Szczecin 2011: Chądzyński R., Woźniak K., Nowogórska A., i wsp.: Narażenie na palenie bierne wśród czynnych palaczy tytoniu i osób niepalących. Pneumon Alergol Pol 2009;77: Suliburska J., Duda G., Krejpcio Z.: Wpływ palenia papierosów na stężenie wybranych mikroelementów w surowicy krwi i włosach osób dorosłych. Prz Lek 2007; 64: Kocyigit A., Erel O., Gur S.: Effects of tobacco smoking on plasma selenium, zinc, copper and iron concentrations and related antioxidative enzyme activities. Clin Biochem 2001;34: Gonzalez-Reimers E., Martin-Gonzalez M.C., Galindo-Martin L., et al.: Hair zinc, copper and iron: relationships with quality of diet, tobacco smoking and nutritional status. Trace Elem Electrol 2008;25: Erguder I., Ucar A., Ariturk I., et al.: The effects of cigarette smoking on serum oxidant status, and cholesterol, homocysteine, folic acid, copper, and zinc levels in university students. Turk J Med Sci 2009;39: Galan P., Viteri F.E., Bertrais S., et al.: Serum concentrations of beta-carotene, vitamins C and E, zinc and selenium are influenced by sex, age, diet, smoking status, alcohol consumption and corpulence in a general French adult population. Eur J Clin Nutr 2005;59: Lloyd B., Lloyd R.S., Clayton B.E.: Effect of smoking, alcohol, and other factors on the selenium status of a healthy population. J Epidemiol Community Health 1983;37(3): Ellingsen D., Thomassen Y., Rustad P.: The time-trend and the relation between smoking and circulating selenium concentrations in 52

14 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): Norway. J Trace Elem Med Biol 2009;23(2): Kafai M., Ganji V.: Sex, age, geographical location, smoking, and alcohol consumption influence serum selenium concentrations in the USA: Third National Health and Nutrition Examination Survey, J Trace Elem Med Biol 2003;17(1): Swanson Ch., Longnecker M., Veillon C., et al.: Selenium intake, age, gender and smoking in relation to indices of selenium status of adults residing seleniferous area. Am J Clin Nutr 1990;52(5): Luty-Frąckiewicz A., Jethon Z., Januszewska L.: Effect of smoking and alcohol consumption on the serum selenium level of Lower Silesian population. Sci Total Environ 2002;285(1-3): Ślusarska B., Nowicki G.: Zachowania zdrowotne w profilaktyce chorób układu krążenia wśród osób pracujących. Probl Hig Epidemiol 2010; 91(1): Andruszkiewicz A., Basińska M.: Zachowania zdrowotne osób uzależnionych od nikotyny. Prz Lek 2009; 66(10):

15 e-issn Volume 1 Issue ;1(2): Medical & Health Sciences Review Original Paper Ocena wypalenia zawodowego pielęgniarek wg Aronson Scale w różnych placówkach opieki zdrowotnej The assessment of occupational burnout among nurses in various health care institutions according to Pines and Aronson s scale Dorota Pilch *, 1; A, B, D, E, Anna Reroń 2; B, C, F, Joanna Owsianowska 1; A, D, 1; A, C, D Elżbieta Grochans 1. Zakład Pielęgniarstwa Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie 2. Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Pielęgniarstwa, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie A koncepcja i przygotowanie projektu badań, B wykonanie analiz diagnostycznych, zbieranie danych, C analiza statystyczna, D interpretacja danych, E przygotowanie manuskryptu, F opracowanie piśmiennictwa, G pozyskanie funduszy, * Autor do korespondencji. Autor do korespondencji: Dorota Pilch, Zakład Pielęgniarstwa PUM, ul. Żołnierska 48, Szczecin, tel ; fax , dpilch@pum.edu.pl Streszczenie Wstęp. Wypalenie zawodowe wpływa na jakość pracy, życia, wydajność pracowników, ich zdrowie w wymiarze fizycznym i psychicznym. Działania prewencyjne powinny należeć do elementów organizacyjnych w placówkach ochrony zdrowia, ze względu na częstszą obecność wypalenia w zawodach mających wymagających bezpośredniego kontaktu, długotrwałego czy osobistego zaangażowania z odbiorcami. Cel pracy. Celem badań była ocena wypalenia zawodowego pielęgniarek. Materiał i metody. Badania przeprowadzono wśród 100 pielęgniarek/rzy pracujących w szpitalach, placówkach ambulatoryjnych, domach opieki społecznej. Posłużono się metodą sondażu diagnostycznego. Narzędzie badawcze stanowił standaryzowany kwestionariusz ankiety Aronson Scale oceniający wypalenie zawodowe oraz pytaniach autorskich dotyczących pracy i życia osobistego pielęgniarek. Wiek badanych mieścił się najczęściej w przedziale lat (53%), wyższe wykształcenie posiadało 78% osób. W związkach małżeńskich/partnerskich pozostawało 70% badanych, a dzieci posiadało 59%. Potrzebę pomocy psychologicznej dostrzegało 67% pielęgniarek. Wyniki. Istotne statystycznie korelacje wypalenia wg Aronson Scale wiązały się z wiekiem badanych (r=0,2, p=0,01), byciem w związku (p=<0,001; r=0,3), posiadaniem dzieci (r=0,2, p=0,01). Także praca w systemie zmianowym korelowała z wypaleniem (r=0,3, p=0,001) i odczuwaniem ujemnych skutków zdrowotnych zjawiska (r=0,3, p=0,001). Wnioski. Istnieje potrzeba włączenie prewencji wypalenia zawodowego do elementów organizacyjnych związanych z zatrudnieniem i obowiązkami pracodawcy, ponieważ wypalenie zawodowe występowało u 40% badanych pielęgniarek, a nieliczne doświadczały ostrego kryzysu. Czynnikami sprzyjającymi wypaleniu był wiek, posiadanie rodziny, praca w systemie zmianowym. Słowa kluczowe: wypalenie zawodowe, pielęgniarki, Aronson Scale Summary Background. Occupational burnout has an influence on the quality of employees work and lives, their efficiency and their physical and mental health. Considering that burnout syndrome is more common in the service sector, its prevention should constitute one of organisational elements in health care institutions. Objective. The aim of the study was to evaluate the burnout of nurses. Material and methods. This survey-based study involved 100 nurses employed in hospitals, outpatient clinics and nursing homes. The research instrument was a questionnaire developed on the basis of Pines and Aronson s Burnout Measure. It also included open and closed ended questions concerning work and private life of nurses. The age of the surveyed was years (53%). Some 78 subjects had higher education. Most respondents had life partners (70%) and children (59%). The need for psychological help discerned 67% of nurses. Results: Occupational burnout statistically insignificantly correlated with work seniority (p=0.08; rs=0) and additional professional qualifications (p=0.09; rs=0.1). Statistically significant correlations were observed between burnout and such variables as: age (p=0.01, rs=0.2), marital status (p=<0.001; rs=0.3), and having children (p=0.01; rs=0.2), as well as a shift work system (p=0.001; rs=0.3) and adverse health effects (p=0.001; rs=0.3). Conclusions. There is a need to include prevention of burnout to organizational elements related to employment and duties of the employer, because burnout occurred in 40% of the nurses and the few experienced an acute crisis. Factors supporting the firing was age, having a family, working in shifts. Key words: burnout, nurses, Aronson scale Otrzymano: , zaakceptowano: Źródła finansowania: środki własne Autora

16 Dorota Pilch i wsp., Ocena wypalenia zawodowego pielęgniarek wg Aronson Scale w różnych placówkach opieki zdrowotnej WSTĘP Wypalenie zawodowe zdefiniowali Ahola, Honkonen, Virtanen i wsp. jako stan zmęczenia czy frustracji wynikający z poświęcenia się jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi, co nie przyniosło oczekiwanej nagrody [1]. Według Ch. Maslach wypalenie dotyka głównie zawody określane jako human service, a wypalenie określiła jako psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób [2, 3]. Pierwszym etapem wypalenia wg Helbesleben jest wyczerpanie emocjonalne jako konsekwencja długotrwałego, intensywnego kontaktu z odbiorcami. Drugim etapem jest depersonalizacja odnosząca się do odbierania klientów przedmiotowo oraz obojętnego stosunku do innych. Następnie dochodzi do obniżenia poczucia osobistych osiągnięć i własnej wartości [4]. Obecność wypalenia zawodowego może być przyczyną obniżenia jakości pracy, zwiększonej absencji oraz konfliktów, stąd potrzeba rozpoznawania i przeciwdziałania zjawisku w ochronie zdrowia. Skala stworzona przez Pines i Aronson umożliwiła ocenę wypalenia zarówno w grupach zawodowych, jak i w życiu osobistym [5]. Celem badań była ocena wypalenia zawodowego pielęgniarek. MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono wśród 100 losowo wybranych pielęgniarek/rzy (96 kobiet; 4 mężczyzn) pracujących w szpitalach (n=60), placówkach ambulatoryjnych (n=24) i Domach Pomocy Społecznej (n=16). Posłużono się metodą sondażu diagnostycznego. Narzędzie badawcze stanowił standaryzowany kwestionariusz Aronson Scale zawierający 21 twierdzeń dotyczących życia zawodowego i prywatnego w aspekcie wypalenia zawodowego oraz pytania autorskie uzupełniające informacje o pracy i życiu osobistym badanych. Badani dokonywali samooceny uczuć posługując się 7 stopniową skalą. Uzyskanie przez badanego 2-3 pkt. świadczyło o braku wypalenia; 4 pkt. wskazywały na obecność wypalenia i przesytu, a tym samym konieczność podjęcia działań zaradczych. Ostry kryzys przeżywały osoby uzyskujące 5 i więcej punktów. Do analizy statystycznej użyto testu korelacji Pearsona. Za istotne przyjęto prawdopodobieństwo testowe na poziomie p 0,05. Pielęgniarek/rzy uczestniczących w badaniu w wieku poniżej 25 lat było 9%; w wieku lat 27%, a najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku lat (53%). Osób w wieku lat było 11%. Pielęgniarki/rze w większości przypadków byli w stałych związkach (70%), a znaczna część posiadała dzieci (59%). Najkrótszy staż pracy 1-5 lat posiadało 25% pielęgniarek, 6-15 lat 27% badanych, staż zawodowy lat 35%, a staż powyżej 25 lat 12% badanych. Wykształcenie średnie medyczne posiadało 22% uczestników badania, wyższe licencjackie 66% pielęgniarek, a studia magisterskie ukończyło 12% spośród nich. Większość badanych brała udział w kształceniu podyplomowym; kursy specjalistyczne ukończyło 73% pielęgniarek, specjalizacje 32%, a studia podyplomowe 3%. Niekorzystne samopoczucie jako skutek pracy w systemie zmianowym odczuwało 54% uczestników badania. WYNIKI Wypalenie wystąpiło u 40 osób spośród badanych wg kryteriów Aronson Scale. 56

17 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): Przesyt i wypalenie zaobserwowano u 32 osób uzyskujących 4 punkty. Ostrego kryzysu doświadczyło 8 osób (uzyskanie 5 i więcej punktów). Autorzy skali sugerują w takim przypadku objęcie pomocą lekarską. Pozostali Tabela 1. Czynniki warunkujące wypalenie zawodowe wśród badanych. Wypalenie i przesyt Ostry kryzys n Wiek badanych < 25lat lat lat lat 3 1 Stan cywilny samotna 8 1 w związku 24 7 Posiadanie dzieci tak 21 4 nie 11 4 Placówka szpital 20 4 opieka ambulatoryjna 9 1 Dom Pomocy Społecznej 3 3 Staż pracy 1-5 lat lat lat 12 5 >25 lat 3 1 Wykształcenie średnie 7 3 wyższe licencjackie 22 4 magisterskie pielęgniarskie 3 1 Skutki pracy zmianowej brak 13 1 obecność 19 7 Rodzaj zaburzeń zmęczenie 16 7 problemy ze snem 10 3 rozdrażnienie 6 1 inne 8 4 (n=60) uzyskali 2-3 punkty, co oznaczało brak wypalenia i przesytu. Tabela 1 przedstawia czynniki warunkujące wypalenie wśród osób doświadczających tego stanu (n=40). Wypalenie, przesyt i ostry kryzys najczęściej dotykały osób w wieku lat z wykształceniem wyższym licencjackim, będących w związku oraz posiadających dzieci. Najczęściej wypalenie występowało wśród pracowników w szpitali, ze stażem pracy lat. Samoocena samopoczucia pielęgniarek wskazała na odczuwanie skutków pracy zmianowej, głównie jako zmęczenie oraz problemy ze snem. Wyniki korelacji rang Spearmana dla zmiennych socjodemograficznych i wypalenia zawodowego wg Aronson Scale wskazują, że wiek badanych korelował z wypaleniem zawodowym, co oznacza, że starsze pielęgniarki częściej uzyskiwały wysoki wynik w ocenie wypalenia (r=0,2, p=0,01). Siła związki między zmiennymi miała słaby charakter. Bycie w związku, posiadanie dzieci podobnie korelowały z wypaleniem (r=0,3 p=0,001; r=2, p=0,01). Pielęgniarki posiadające rodzinę, dzieci częściej uzyskiwały wyższy wynik związany z oceną wypalenia. Dłuższy staż pracy korelował z wysokimi wynikami skali Aronsona choć nie zaobserwowano istotności statystycznej dla związku (p=0,08). Posiadanie wyższego wykształcenia łączyło się z wypaleniem zawodowym, (r=0,1 p=0,04). Dodatkowe kwalifikacje zawodowe pielęgniarek korelowały z występowaniem wypalenia (r=0,1) o słabej sile związku. Nie zaobserwowano istotnej statystycznie korelacji (p=0,09). Praca w systemie zmianowym i odczuwanie skutków pracy zmianowej (zmęczenia, problemy ze snem) korelowało z wypaleniem, a osoby posiadające wyższy wynik w skali Aronson miały nasilone objawy (r=0,3, p=0,001). Zaobserwowano 57

18 Dorota Pilch i wsp., Ocena wypalenia zawodowego pielęgniarek wg Aronson Scale w różnych placówkach opieki zdrowotnej Tabela 2. Wyniki korelacji Spearmana dla zmiennych socjodemograficznych, pracy w systemie zmianowym, odczuwania skutków tej pracy, potrzeby pomocy psychologicznej i Aronson scale. Parametr r t p Wiek 0,2 2,4 0,01 Bycie w związku 0,3 3,6 <0,001 Posiadanie dzieci 0,2 2,4 0,01 Staż pracy 0,1 1,75 0,08 Wykształcenie 0,1 1,98 0,04 Dodatkowe kwalifikacje 0,1 5,5 0,09 zawodowe Potrzeba opieki psychologicznej 0,4 4,92 0,09 Praca w systemie zmianowym 0,3 3,37 0,001 Odczuwanie skutków pracy zmianowej 0,3 3,85 0,001 r współczynnik korelacji Spearmana, t współczynnik istotności korelacji, p istotność statystyczna nieistotne statystycznie korelacje ze stażem pracy badanych, posiadanymi dodatkowymi kwalifikacjami uzyskanymi w kształceniu podyplomowym oraz odczuwaniem potrzeby pomocy psychologicznej (p>0,05) (tab. 2). DYSKUSJA Ocena wypalenia zawodowego wśród pielęgniarek wykazała występowanie zjawiska wśród 40% badanych. Czynnikami warunkującymi występowanie wypalenia był wiek, wykształcenie wyższe zawodowe oraz status rodziny. Pielęgniarki pracowały w trybie zmianowym, co skutkowało zaburzeniami zdrowotnymi skorelowanymi z wypaleniem. Badania Malliarou wskazują na występowanie objawów wypalenia zawodowego u pielęgniarek poniżej 30 roku życia [6]. Ahola et. al. twierdzą, że wypalenie występuje częściej u najmłodszych i najstarszych osób w zespole terapeutycznym [1]. Badania własne nie potwierdziły tych wyników. Wypalenia zawodowego doświadczały osoby będące w średnim wieku. Posiadanie rodziny może implikować konflikt rodzina praca przyczyniając się do rozwoju wypalenia. Badania własne wskazują na istotne statystycznie korelacje między wypaleniem a życiem w związku, posiadaniem dzieci. Podobne wyniki uzyskał Baka przeprowadzając badania wśród 567 pielęgniarek [8]. Stwierdził, że doświadczanie konfliktu ról zawodowych i rodzinnych wpływa na sferę fizyczną i psychiczną człowieka nasilając symptomy wypalenia wraz z liczbą posiadanych dzieci [8]. Włodarczyk przedstawił wypalenie jako efekt zmniejszonych zasobów występujących u osób samotnych lub rozwiedzionych, czego nie potwierdziły badania własne [9]. Także według Leitera i Maslach osoby samotne silniej predysponują do wypalenia, niż osoby będące w związku [10]. Być może feminizacja zawodu pielęgniarki oraz bycie matką wpływa na koncentrację na rodzinie, stąd obecność korelacji z wypaleniem. Staż pracy uczestników badania własnego nie korelował z nasilaniem się wypalenia 58

19 Medical & Health Sciences Rewiev 2015;1(2): zawodowego. Podobne wyniki uzyskała Ogińska oraz Sowińska potwierdzając neutralny wpływ długości stażu pracy na jej wydajność [11, 12]. System dwuzmianowy pracy występujący w Polsce przyczynia się do występowania wypalenia zawodowego. Malliarou, wykazała negatywny wpływ pracy nocnej na występowanie wypalenia [6]. Potwierdzają to badania własne, w których samoocena zdrowia wskazała na objawy takie jak zmęczenie, rozdrażnienie, zaburzenia snu. Podobne wyniki uzyskała Lewandowska i Litwin, gdzie 79% badanych odczuwało zmęczenie, wyczerpnie i stałe rozdrażnienie (46%) [13]. Ogińska i Żuralska wskazują także na spadek wydajności pracy w godzinach nocnych [11]. Program kształcenia pielęgniarek powinien zawierać elementy przygotowujące do radzenia sobie w stresujących sytuacjach zawodowych, szczególnie w okresie adaptacji zawodowej, natomiast pracodawcy stworzyć warunki buforujące wypalenie i możliwości uzyskania pomocy fachowej przez pracowników [14]. WNIOSKI Istnieje potrzeba włączenie prewencji wypalenia zawodowego do elementów organizacyjnych związanych z zatrudnieniem i obowiązkami pracodawcy, ponieważ wypalenie zawodowe występowało u ponad połowy badanych pielęgniarek, a nieliczne doświadczały ostrego kryzysu. Czynnikami dodatnio korelującymi z wypaleniem zawodowym był wiek badanych, posiadanie rodziny, w tym dzieci, wyższe wykształcenie, co wymaga wdrożenia zmian prewencyjnych ukierunkowanych na wsparcie rodzin i kobiet dojrzałych oraz satysfakcję zawodową. Osoby dotknięte wypaleniem zawodowym odczuwały ujemne skutki praca zmianowej, jak zaburzenia snu. PIŚMIENNICTWO 1. Ahola K., Honkonen T., Virtanen M., et al: Burnout in Relation to Age in the Adult Working Population. J Occup Health 2008;50: Grau-Alberola E., Gil-Monte P.R., García- Juesas J.A., et al.: Incidence of burnout in Spanish nursing professionals: A longitudinal study. IJNS 2010;47: Hansen N., Sverke M., Näswall K.: Predicting nurse burnout from demands and resources in three acute care hospitals under different forms of owner ship: A crosssectional questionnaire survey. IJNS 2009;46: Helbesleben J.R., Buckley M.R.: Burnout in Organizational Life. J of Manag 2004;30(6): Enzmann D., Schaufeli W.B., Janssen P., et al: Dimensionality and validity of the Burnout Measure. J Occup and Organizat Psychol 1998;71: Leiter M.P., Gascón S., Martínez- Jerreta B.: Making Sense of Work Life: A Structural Model of Burnout. J Appl Soc Psychol 2010;40(1): Abushaikha L., Saca-Hazboun H.: Job satisfaction and burnout among Palestinian nurse. East Meditar Healh J 2009;15(1): Baka Ł.: Zależność między konfliktami pracą i rodzina praca a zdrowiem pielęgniarek buforujący efekt wsparcia społecznego. Med Pr 2013;64(6): Włodarczyk D., Obacz W.: Perfekcjonizm, wybrane cechy demograficzne i zawodowe jako predykatory wypalenia zawodowego u pielęgniarek pracujących na bloku operacyjnym. Med Pr 2013;64(6): Leiter M.P., Maslach C.: Nurse turnover: the mediating role of burnout. J of Nurs Manag 2009;17: