Kiedy upada demokracja?

Transkrypt

1 Kiedy upada demokracja? Wszyscy znamy z historii przypadki krajów, które pozwoliły demokracji upaść, przedkładając nad nią rządy autorytarne czy nawet totalitarne. Rosja (1917 r.), Włochy (1922 r.), Niemcy (1933 r.) dlaczego demokracja w tych krajach nie przetrwała? Jakie czynniki zwiększają trwałość i stabilność demokracji? Na zajęciach uczniowie próbują odpowiedzieć na te pytania. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: wymienić warunki stabilności demokracji i wytłumaczyć ich znaczenie; przedstawić mechanizm upadku demokracji na przykładzie Rosji (1917 r.), Włoch (1922 r.) lub Niemiec (1933 r.). Środki dydaktyczne 1. Czynniki sprzyjające zwycięstwu bolszewików w 1917 r. 2. Czynniki sprzyjające zwycięstwu faszystów we Włoszech. 3. Model przyczynowo-skutkowy. 4. Tekst Co czyni demokrację trwałą?. 5. Test sprawdzający. 6. Zasady pisania eseju (na temat filmu historycznego) oraz podręcznik do historii dla klasy IV LO. Przebieg zajęć 1. Na lekcji poprzedzającej realizację tego tematu zadaj uczniom do przeczytania rozdziały w podręczniku historii kl. IV dotyczące rewolucji rosyjskiej 1917 r. i przejęcia władzy przez narodowych socjalistów w Niemczech 1933 r. Na podstawie tych tekstów uczniowie mają sporządzić notatkę dotyczącą przyczyn sukcesu sił antydemokratycznych. Uwaga: liczbę omawianych przypadków obalenia demokracji możesz ograniczyć do trzech. 2. Omów krótko przebieg rewolucji bolszewickiej, a następnie poproś uczniów o wymienienie przyczyn sukcesu bolszewików. Zapisuj propozycje uczniów na tablicy. Później uszereguj te czynniki w ciąg przyczynowo-skutkowy, łącząc na tablicy wynikające z siebie fakty i zjawiska strzałkami (przykład takiego schematu znajduje się w materiale pomocniczym nr 1). 3. Podziel uczniów na dwie grupy, z których jedna będzie analizować przejęcie władzy przez faszystów włoskich, druga przez narodowych socjalistów niemieckich. Poproś, aby każda grupa postarała się zbudować analogiczne modele upadku demokracji (przykład podany jest w materiale pomocniczym nr 2). 4. Poproś obie grupy, aby zaprezentowały opracowane przez siebie modele. Skoryguj ewentualne błędy merytoryczne i logiczne. 5. Spróbuj razem z uczniami znaleźć przyczyny upadku demokracji wspólne dla wszystkich modeli i zbudować z nich model ogólny (przykładowy model znajduje się w materiale pomocniczym nr 3). Musisz podkreślić, że stworzony w ten sposób model może być traktowany jedynie jako hipoteza. 6. Zastanówcie się, na ile polski przewrót majowy wpisuje się w model przejścia od demokracji do rządów autorytarnych. Przypomnijcie przyczyny zamachu i jego polityczne i ustrojowe konsekwencje. Podkreśl, że w Polsce po 1926 r. demokracja uległa poważnemu ograniczeniu, ale nie całkowitej likwidacji dlatego też nieuprawnione jest nazywanie systemu pomajowego faszystowskim, choć w tym czasie istotnie doszło do wielu nadużyć: szykanowania opozycji, stworzenia obozu w Berezie Kartuskiej itp. 7. Zapytaj uczniów o przyczyny upadku demokracji we wszystkich omawianych przypadkach, a następnie poleć, aby spróbowali na tej podstawie wskazać warunki stabilności demokracji. 8. Poproś uczniów o przeczytanie materiału pomocniczego nr 4: niech porównają swoją listę warunków stabilności demokracji z czynnikami tam określonymi i ewentualnie ją uzupełnią. Zastanówcie się wspólnie, jak z tej perspektywy rysuje się przyszłość demokracji w Polsce. Możecie nawet spróbować ocenić szanse stabliności współczesnej polskiej demokracji, przyznając oceny cząstkowe na tych wymiarach w skali 1 6 punktów i wyliczając średnią. 9. Rozdaj uczniom test (materiał pomocniczy nr 5) i poproś o wypełnienie tabeli. 10. Na zakończenie lekcji możesz zadać uczniom pracę domową: przeprowadzenie analizy upadku demokracji w Niemczech lat trzydziestych na podstawie filmu Kabaret. (Najlepiej zorganizuj projekcję filmu dla całej klasy.) Zasady analizy zawarte są w materiale pomocniczym nr 6. Proponujemy, aby zwrócić uczniom uwagę na szczególną wymowę sceny, w której Hitlerjunge śpiewa Tomorrow Belongs To Me (zwłaszcza w zestawieniu z piosenkami Two Ladies i Money, Money, Money ). Uczniowie powinni ocenić swoje eseje zgodnie z regułami oceny koleżeńskiej, przedstawionymi w lekcji Spory polityczne a orientacje ideowe. Pojęcia i terminy pacyfizm pucz zamach kryzys ekonomiczny kryzys społeczny alienacja elit korupcja terror 367

2 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 Czynniki sprzyjające zwycięstwu bolszewików w 1917 r. niepowodzenia wojenne Rosji w 1917 r. niezadowolenie ludności z braku reform społecznych kontrrewolucyjna działalność ultraprawicy (pucz Korniłowa) pomoc niemiecka dla bolszewików Czynniki te można uszeregować w ciąg przyczynowo-skutkowy w następujący sposób: 1. niepowodzenia wojenne Rosji 2. niezadowolenie ludności z braku reform 5. nastroje rewolucyjne wśród robotników i chłopów 3. działalność kontrrewolucyjna (pucz Korniłowa) 4. nastroje pacyfistyczne w armii 6. niemiecka pomoc dla bolszewików 7. słabość Rządu Tymczasowego i popularności bolsze- 8. wzrost aktywności wików 9. przewrót bolszewicki Niepowodzenia Rosji w wojnie z Niemcami powodują wzrost nastrojów antywojennych (1 4), a opieszałość w przeprowadzaniu reform społecznych i zła sytuacja gospodarcza przyczyniają się do narastania nastrojów rewolucyjnych (2 5). Osłabia to pozycję demokratycznego Rządu Tymczasowego (4 7 i 5 7), zagrożonego dodatkowo kontrrewolucyjną działalnością monarchistów (3 7). Nastroje pacyfistyczne i rewolucyjne sprzyjają natomiast bolszewikom (4 8 i 5 8), korzystającym z sekretnej pomocy niemieckiej (6 8). W tych warunkach zdeterminowani bolszewicy nie mają większych problemów z obaleniem słabego i osamotnionego Rządu Tymczasowego (7 9 i 8 9). MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Czynniki sprzyjające zwycięstwu faszystów we Włoszech niezadowolenie z pokoju wersalskiego zła sytuacja gospodarcza i inflacja niepokoje społeczne, ruch rewolucyjny poparcie przemysłowców dla faszystów brutalny terror faszystów brak zdecydowanego przeciwdziałania ze strony rządu Czynniki te można uszeregować w ciąg przyczynowo-skutkowy w następujący sposób: 1. niezadowolenie z traktatu wersalskiego 3. wzrost nastrojów nacjonalistycznych 5. narodziny ruchu faszystowskiego 8. brutalny terror faszystów zła sytuacja gospodarcza, inflacja, bezrobocie 4. niepokoje społeczne, ruch rewolucyjny 6. strach przemysłowców przed rewolucją 7. wsparcie ruchu faszystowskiego przez przemysłowców

3 9. złamanie opozycji antyfaszystowskiej 11. przejęcie władzy przez faszystów 10. brak przeciwdziałania ze strony rządu Niezadowolenie Włochów z warunków traktatu wersalskiego wywołuje wzrost nastrojów nacjonalistycznych (1 3). Zła sytuacja gospodarcza powoduje niezadowolenie ludności (zwłaszcza robotników, chłopów i drobnomieszczaństwa) i prowadzi do niepokojów społecznych (2 4). Niezadowolenie społeczne na równi z nastrojami nacjonalistycznymi przyczyniają się do narodzin i rozwoju ruchu faszystowskiego (2 5 i 3 5). Niepokoje społeczne i aktywizacja ruchu rewolucyjnego budzą przerażenie przemysłowców (4 6), którzy wspierają finansowo ruch faszystowski (6 7). Bojówki faszystowskie za pomocą brutalnego terroru łamią lewicową opozycję antyfaszystowską (8 9), czemu nie przeciwdziała rząd (10 9), uważający niebezpieczeństwo komunistyczne za groźniejsze od faszystowskiego (6 10). Po złamaniu opozycji, korzystając z niezdecydowania rządu, faszyści przejmują władzę (9 11 i 10 11). MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Model przyczynowo-skutkowy MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Co czyni demokrację trwałą? Na stabilność ustroju demokratycznego wpływ ma wiele różnych czynników. Spróbujmy wymienić najważniejsze spośród nich. Demokracja Przede wszystkim choć może brzmi to jak truizm państwo powinno mieć ustrój demokratyczny, aby w kolejnych latach było nadal demokratyczne. Rzadko bowiem zdarza się, aby dyktatury samoistnie przeistaczały się w demokracje. Zamożność Zauważyć można zależność między rocznym dochodem na głowę mieszkańca a trwałością ustroju demokratycznego: poziom rozwoju ekonomicznego ma bardzo silny wpływ na prawdopodobieństwo, że demokracja przetrwa. O ile ubogie demokracje są kruche, o tyle w krajach zamożnych demokracje są niewzruszone i można przypuszczać, że będą trwałe. 369

4 Dokonania gospodarcze Demokracja nie jest jednak zarezerwowana dla bogaczy! Demokracje mogą przetrwać w krajach biedniejszych, jeśli następuje w nich wzrost gospodarczy z umiarkowaną stopą inflacji. I odwrotnie: kryzys gospodarczy i inflacja należą do najpowszechniejszych zagrożeń dla demokratycznej stabilności. Rozpiętość dochodów Prawdopodobieństwo przetrwania demokracji jest dużo większe w krajach, gdzie rozpiętość dochodów maleje. Naciski egalitarne same w sobie nie muszą zagrażać trwałości demokracji, niewątpliwie jednak ludzie oczekują od demokracji, że zmniejszy rozpiętość dochodów. Działania zmierzające w tym kierunku utrwalają demokrację. Sytuacja międzynarodowa Czynniki ekonomiczne nie są jedynymi, które odgrywają rolę w trwałości demokracji. Warunki międzynarodowe często znacznie bardziej wpływają na przetrwanie ustroju niż poziom rozwoju gospodarczego państwa. Doświadczenia przeszłości Brak tradycji demokratycznych hamuje rozwój nowych instytucji demokratycznych i odwrotnie, demokracja jest bardziej stabilna w krajach, które zaznały demokracji w przeszłości. Rozwiązania instytucjonalne Przetrwanie demokracji zależy także od jej systemu instytucjonalnego: który z dwóch wariantów ustroju demokratycznego (parlamentarny lub prezydencki) został przyjęty. Okazuje się, że system parlamentarny trwa zazwyczaj dużo dłużej niż prezydencki. Ten ostatni jest szczególnie niebezpieczny dla tych demokracji, których parlamenty nie posiadają stabilnych większości. Można wszakże zauważyć, że system prezydencki stawarza względnie lepszą sytuację przy zagrożeniach wynikających z etnicznego zróżnicowania społeczeństwa oraz kryzysu ekonomicznego. Na podstawie: Adam Przeworski, Michael Alvarez, Jose Antonio Cheibub, Fernando Limongi, What Makes Democracies Endure?, Journal of Democracy, 1996, nr 1 370

5 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5 Test sprawdzający Stan gospodarki Rosja 1917 r. Włochy 1922 r. Niemcy 1933 r. Warunki międzynarodowe Doświadczenia historyczne Rozwiązania instytucjonalne (forma rządów) Wzór dla nauczyciela Rosja 1917 r. Włochy 1922 r. Niemcy 1933 r. Stan gospodarki kryzys kryzys kryzys Warunki międzynarodowe Doświadczenia historyczne Rozwiązania instytucjonalne (forma rządów) niepowodzenia wojenne tradycja carskiego samowładztwa stan przejściowy: władza Rządu Tymczasowego niezadowolenie z traktatu pokojowego tradycja monarchii liberalnej monarchia parlamentarna niezadowolenie z traktatu pokojowego, rozwój reżimów autorytarnych w innych państwach tradycja monarchii autorytarnej republika parlamentarna 371

6 MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6 Zasady pisania eseju (tu: na temat filmu historycznego) Analizę okresu historycznego ukazanego w filmie należy przeprowadzić, opisując powiązania i wpływy zjawisk historycznych, będących tłem akcji, z postaciami bohaterów, ich poglądami, działaniami i losami. Esej powinien składać się z trzech części. I WSTĘP zawierający: ogólne określenie tematu eseju krótką informację o filmie (data i miejsce produkcji, nazwiska reżysera i najważniejszych aktorów, nagrody) odwołanie się do historycznego kontekstu tematu filmu II ROZWINIĘCIE zawierające: krótkie streszczenie filmu charakterystykę bohaterów i ich poglądów prezentację grup społecznych i sił politycznych występujących w filmie oraz określenie ich oddziaływania na bohaterów porównanie wymowy filmu z faktami historycznymi (i ewentualną analizę zauważonych różnic) III ZAKOŃCZENIE zawierające: przedstawienie przesłania filmu osobistą opinię na temat filmu i zaprezentowanego w nim zjawiska historycznego. Opisy, opinie i sądy zawarte w eseju powinny być poparte cytatami lub przykładami scen filmu oraz źródłami historycznymi z okresu, w którym jest umiejscowiona akcja (wymagana bibliografia). 372