NA KOLOROWYM DYWANIE, CZYLI SPOTKANIE Z MIESZKAŃCAMI ŁĄKI

Transkrypt

1 NA KOLOROWYM DYWANIE, CZYLI SPOTKANIE Z MIESZKAŃCAMI ŁĄKI 10 CELE OGÓLNE: rozwijanie wrażliwości zmysłowej rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych rozwijanie umiejętności analizowania obserwowanych zjawisk kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: prowadzić obserwacje życia na łące rozróżnić kilka gatunków roślin łąkowych wyróżnić podstawowe elementy w budowie ciała owada rozróżnić kilka grup owadów (motyle, chrząszcze, muchówki) korzystać z atlasów do rozpoznawania roślin i owadów. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: żywe okazy roślin kartony w dużych formatach, kredki, farby czerpaki entomologiczne, małe słoiki, lupy, zestawy do obserwacji sznurki (kolorowa taśma), patyki do wyznaczenia powierzchni badawczej żywe okazy owadów atlasy i kolorowe klucze do rozpoznawania roślin i owadów. Literatura dla nauczyciela: Buszko J., Masłowski J. Atlas motyli Polski. Image. Warszawa Gerstmeier R. Owady i inne stawonogi lądowe. Muza SA Warszawa Kremer B. Kwiaty leśne. Muza SA Warszawa Mowszowicz J. Flora letnia. WSiP Warszawa Reichholf-Riehm H. Owady. GeoCenter Warszawa Szafer W. Kwiaty i zwierzęta. Zarys ekologii kwiatów. PWN Warszawa

2 PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ Kilka dni przed realizacją tematu trzeba znaleźć odpowiednie miejsce do zajęć terenowych na łące ze śródpolną kępą drzew, dająca cień, aby uczniowie nie byli zbyt narażeni na upał. PRZEBIEG ZAJĘĆ Etap wprowadzający 1. Ćwiczenia uwrażliwiające Otwieram oczy, uszy, nos i ręce. 2. Ćwiczenie Ile kolorów widzisz? Uczniowie pracują w grupach 3 5 osobowych. Każda grupa szuka i liczy odcienie jednego koloru np. tylko żółtego, tylko różowego itd. 3. Praca plastyczna Na kolorowym dywanie. wyznaczone wcześniej grupy otrzymują kredki (pastele) w odcieniach wybranego koloru. kolejno każda grupa na wspólnym kartonie maluje plamy barwne, odwzorowując barwy łąki. Etap realizacji 1. Ćwiczenie Jestem badaczem odkrywam bogactwo roślin na łące. Praca w grupach 3-osobowych: Odkrywamy bogactwo roślin na łące Klasa II Szkoła Podstawowa w Olszówce wychowawczyni Zofia Sokół 84

3 Każda grupa za pomocą patyków i sznurka ogradza powierzchnię badawczą kwadrat cm i prowadzi na niej obserwacje roślin: Ile jest gatunków kwitnących np. na żółto, na biało itd.? Ile jest gatunków, które jeszcze nie mają kwiatów? Ile jest różnych gatunków traw? Ile różnych gatunków roślin znajduje się w badanym kwadracie? Z pomocą nauczyciela uczniowie w oparciu o barwne atlasy próbują rozpoznać kilka wybranych roślin. Z pomocą nauczyciela grupy prezentują i porównują wyniki obserwacji, odpowiadając na pytania: Na której powierzchni było najwięcej różnych roślin (najwięcej kolorów), a na której najmniej? Które rośliny występowały na wszystkich powierzchniach? Czy były rośliny szczególnie rzadkie? Które rośliny rosły pojedynczo, a które w grupach? 2. Ćwiczenie Jestem badaczem poznaję owady i pajęczaki zamieszkujące łąkę. Z pomocą nauczyciela uczniowie zamiatają łąkę czerpakiem entomologicznym. Zebrane zwierzęta umieszczają w przezroczystych pojemnikach i z pomocą lupy prowadzą obserwacje, odpowiadając na pytania: Jesteśmy badaczami, poznajemy zwierzęta żyjące na łące klasa II c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej wychowawczyni Izabela Staroń Ile ma nóg? Czy ma skrzydła, czy skrzydła są kolorowe, czy przeźroczyste? Czy ma pancerz i jakiego koloru? Czy ma czułki? Są one krótkie czy długie? 85

4 W jaki sposób się porusza? W oparciu o kartę ćwiczeń, obserwacje oraz ilustracje i opisy w atlasach i przewodnikach, uczniowie z pomocą nauczyciela próbują określić przynależność zebranych zwierząt do grup: pajęczaki błonkówki muchówki motyle chrząszcze z rodziny ryjkowcowatych chrząszcze z rodziny sprężykowatych larwy owadów. Uwaga! Podczas spotkania z mieszkańcami łąki należy zadbać, by nie uszkodzić obserwowanych zwierząt i jak najszybciej je uwolnić. Wniosek: Nie musisz odbywać dalekiej podróży, by poznać tajemnice przyrody. Wystarczy wybrać się na pobliska łąkę. Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Narysuj kwiaty, które najczęściej występowały na Twojej powierzchni badawczej Narysuj kwiaty, które najrzadziej występowały na Twojej powierzchni badawczej Czy złowiłeś podobne owady i pajęczaki na łące? Jeśli tak, narysuj obok swoje okazy! Czy złowiłeś podobne owady i pajęczaki na łące? Jeśli tak, narysuj obok swoje okazy! ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Owady Nr 2 Spotkanie z mieszkańcami łąki Nr 3 Mieszkańcy łąki tablica Nr 45 Nr 4 Karta pracy. 86

5 Załącznik 1. OWADY Czym są owady i gdzie żyją? Owady to drobne zwierzęta bezkręgowe, które potocznie (lecz błędnie) ludzie nazywają robakami. Spotykamy je wszędzie, gdziekolwiek się znajdujemy. Zamieszkują wszystkie środowiska: obszary tropikalne i okołobiegunowe, lodowce, pustynie, warstwy atmosfery (do wysokości wielu kilometrów nad ziemią), powierzchnie oceanów, nawet słone jeziora. Wiele owadów żyje w bliskim sąsiedztwie człowieka, w zakamarkach mieszkań, a nawet w żywności. Owady stanowią około 80% wszystkich zwierząt żyjących na świecie. Dotychczas rozpoznano zaledwie około 1 mln gatunków owadów, a jest ich wielokrotnie więcej. Wytworzyły ogromną różnorodność form. Rozwinęły wiele zadziwiających przystosowań do ekstremalnych warunków środowiska. Taki sukces odniosły, dzięki krótkiemu cyklowi życiowemu. Szybkie następowanie po sobie kolejnych pokoleń umożliwia przetrwanie nawet gwałtownych zmian środowiska. Człowiek często obawia się lub brzydzi tych stworzeń. Brak sympatii jest spowodowany przede wszystkim brakiem wiedzy o życiu i zwyczajach owadów. Jak zbudowane jest ciało owada? Są zwierzętami bezkręgowymi tzn. nie posiadają szkieletu wewnętrznego. Całe ciało okrywa chitynowy pancerzyk, pełniący funkcję szkieletu zewnętrznego. Ciało wszystkich owadów, niezależnie od wielkości i kształtu jest zbudowane z trzech głównych części: głowy, tułowia i odwłoka. Charakterystyczną i widoczną cechą są duże oczy oraz czułki, których długość, kształt i liczba segmentów jest cechą charakterystyczną dla gatunku. Ponadto na głowie znajdują się narządy gębowe, których budowa wskazuje na rodzaj pobieranego pokarmu. Główne rodzaje aparatów gębowych to: gryzący, kłujący, ssący. Tułów składa się z 3 segmentów, a na każdym segmencie znajduje się para odnóży. Wszystkie owady w formie dorosłej mają 3 pary nóg. Na środkowym i tylnym segmencie osadzone są skrzydła. Odwłok to tylna część ciała, w której znajduje się większość narządów wewnętrznych (układ krwionośny, pokarmowy, rozrodczy i inne). Jak owady oddychają? Układ oddechowy owada to system rozgałęziających się rurek, zwanych tchawkami. Do tchawek powietrze dostaje się przez przetchlinki, czyli maleńkie otworki znajdujące się na powierzchni ciała. Sieć tchawek przenika całe ciało i doprowadza tlen do wszystkich narządów wewnętrznych. Jak owady widzą świat? Oczy owadów są zbudowane z wielu malutkich oczek, które możemy zobaczyć tylko pod mikroskopem np. u mrówki każde oko jest złożone z kilku takich oczek, zaś 87

6 u ciem i ważek oko może być zbudowane nawet z ok oczek. Dlatego owady widzą świat w postaci mozaiki. Kształty są dla nich słabo widoczne, zamazane, ale za to ich oczy są bardzo wrażliwe na ruch. Dzięki dużym oczom owady, zwłaszcza muchy i ważki widzą prawie całą przestrzeń wokół siebie z tyłu, z przodu, z boków, z dołu i z góry. Nie musza się oglądać za siebie. Wiele owadów spędzających większość życia pod ziemią np. mrówki mają oczy szczątkowe i bardzo słabo widzą lub są całkiem ślepe. Co to jest larwa i przeobrażenie? W życiu owada jest kilka etapów podczas których zmienia on swój wygląd. U motyli, chrząszczy, błonkówek i muchówek z jaj wylęgają się larwy postacie zupełnie niepodobne do rodziców i prowadzące odmienny tryb życia. Larwy czyli gąsienice, pędraki, czerwie oraz larwy drapieżne intensywnie się odżywiają, szybko rosną i linieją. Po kilku lub kilkunastu linieniach larwa przestaje jeść, szuka kryjówki i przekształca się w nieruchomą poczwarkę, która może być okryta grubym kokonem (np. z przędzy, grudek ziemi, piasku, gliny, kawałków roślin). W tej postaci owad przechodzi gruntowną przemianę, przekształca się jego budowa wewnętrzna i zewnętrzna. Ten proces najłatwiej można zaobserwować na przykładzie motyli. Taką formę przeobrażenia nazywamy przeobrażeniem zupełnym. Owad, który wychodzi z poczwarki jest już w pełni ukształtowany i nie rośnie. U ważek, jętek, pasikoników, świerszczy i pluskwiaków występuje przeobrażenie niezupełne. Larwa wylęgająca się z jaja jest podobna do rodziców, jednak o wiele mniejsza, o prostszej niedoskonałej budowie (nie ma skrzydeł, narządów rozrodczych). Stopniowo, podczas kolejnych wielokrotnych linień rośnie i przekształca się w postać dorosłą, ale nie przechodzi stadium poczwarki. Co to jest linienie? Jak rosną owady? Ciało owada chroni i wzmacnia twardy chitynowy szkielet zewnętrzny, który zapobiega przemoczeniu i wysuszeniu. To dzięki niemu owady mogą żyć w tak różnych i ekstremalnych środowiskach (na pustyni, lodowcu czy powierzchni oceanu). Pancerzowi brak jednak elastyczności. Kiedy owad rośnie, pancerz staje się zbyt ciasny i dlatego co pewien czas jest zrzucany i zastępowany nowym większym. U owadów z przeobrażeniem zupełnym (motyli, pszczół, chrząszczy i much) rośnie i linieje tylko larwa, formy uskrzydlone już nie zmieniają swoich rozmiarów. Jak długo żyją owady? Owady to zwierzęta krótkowieczne. Większość żyje zaledwie ok. 1 roku np. mucha domowa ok. 30 dni. Pracowite mrówki również nie mają długiego życia. Robotnice rzadko przeżywają dłużej niż rok. Szczególnie krótkie jest życie jętek, które większość życia spędzają w postaci larwy (1 2 lata), a w postaci dorosłej tylko 1 dzień. Najdłużej żyją królowe termitów (w hodowli dożywają kilkanastu lat) i pszczół (kilka lat). Motyle. Przyciągają naszą uwagę i budzą sympatię. Zwane są łuskoskrzydłymi, ponieważ ich skrzydła są pokryte drobniutkimi łuseczkami, ułożonymi jak dachówki. To im owady te zawdzięczają bogactwo barw, wzorów i połysków. W miejscu gdzie motyl stracił łuski skrzydło staje się przezroczyste. Nie łapmy motyli! 88

7 Jak rozróżnić ćmę od motyla? Ciało motyla dziennego jest smukłe, zaś ćmy są przeważnie pękate. Czułki motyli są cienkie i zakończone buławkowatymi zgrubieniami, zaś u ciem przeważnie są piórkowate. Motyle i ćmy żyją na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Najwięcej jest ich w krajach tropikalnych, gdzie pożywienie jest dostępne przez cały rok. W naszym klimacie osobniki dorosłe większości gatunków giną jesienią, a zimują tylko ich jaja lub poczwarki. Do wyjątków należą rusałki admirał i pawik, których formy dorosłe zapadają w sen zimowy w dziuplach, szczelinach, piwnicach. Które owady potrafią najlepiej latać? Mimo swych małych rozmiarów są świetnymi lotnikami np. komary potrafią uderzać skrzydłami w tempie 1000 razy na sekundę. Najszybsze i najbardziej zwrotne są ważki. Niektóre osiągają prędkość 40 km/godz. Potrafią zawisać w locie i wykonywać nagłe zwroty. Jak owady wydają dźwięki? Są różne sposoby wydawania dźwięków i służą do tego różne części ciała. W porze godowej samce komarów odnajdują partnerki dzięki bzyczącemu dźwiękowi wydawanemu przez ruch ich skrzydeł. Świerszcze i pasikoniki śpiewają pocierając jedną częścią ciała o inną. Robią to tylko samce, a głosy są charakterystyczne dla gatunków (tak jak u ptaków). Koniki polne wydają dźwięk używając skrzydeł jak skrzypiec, a tylnej nogi jak smyczka. Udem zaopatrzonym w rząd ząbków owad przeciąga po krawędzi skrzydła Narządy słuchowe znajdują się w innych miejscach niż u ludzi i zwierząt kręgowych np. komary odbierają fale dźwiękowe czułkami, pasikoniki i świerszcze mają aparaty słuchowe na przednich odnóżach. Co grozi owadom? Mimo ogromnej różnorodności gatunków i wielkiej liczebności są bardzo wrażliwe na zmiany środowiska naturalnego, wprowadzane przez człowieka. Degradacja środowiska, rozwój rolnictwa, wyrąb lasów, osuszanie terenów podmokłych powoduje wymieranie gatunków. Wystarczy, że zginie jeden gatunek rośliny żywicielskiej, a pociąga to za sobą wymarcie nawet kilku gatunków owadów. Setki tysięcy owadów giną każdej nocy na maskach samochodów i oświetlonych oknach domów. Świat bez owadów? Choć często wydają się dla nas uciążliwe, stanowią bardzo ważne ogniwo w funkcjonowaniu całej biosfery. Spełniają rolę zapylaczy ogromnej liczby gatunków roślin. Stanowią źródło pokarmu dla wielu grup zwierząt. Wyobraźmy sobie, co się stanie kiedy wyginą owady: bez owadów zginą zwierzęta owadożerne: wiele ptaków, ryb, nietoperze oraz płazy i gady bez mrówek, które napowietrzają glebę ziemia stanie się nieurodzajna bez pszczół, motyli i innych owadów zapylających kwiaty zginą wszystkie rośliny owadopylne. 89

8 Załącznik 2. SPOTKANIE Z MIESZKAŃCAMI ŁĄKI Pośród łąkowej roślinności tętni życie. Wystarczy spędzić godzinę, obserwując świat przez lupę, by zobaczyć wiele interesujących zdarzeń z życia drobnych mieszkańców łąki owadów i pajęczaków. Ich liczba i rozmaitość jest zadziwiająca. Przekonamy się o tym przeprowadzając ćwiczenie z czerpakiem. Poniżej znajduje się ogólna charakterystyka grup bezkręgowców, których obserwacja dostarczy małym przyrodnikom wspaniałych przeżyć. Wszyscy znamy i lubimy motyle. Przyciągają wzrok pięknymi barwami skrzydeł. Warto wiedzieć, że te kolory zawdzięczają maleńkim łuseczkom, które ułożone dachówkowato pokrywają powierzchnię skrzydeł. Starcie łuseczek spowoduje utratę barwy. Obserwując mieszkańców łąki z pewnością spotkamy liczne larwy motyli, zarówno dziennych jak i nocnych. Oprócz tych okazałych, kolorowych i kosmatych gąsienic np.: niedźwiedziówek warto zwrócić uwagę na te niepozorne. Wśród nich zauważymy takie, które poruszają się wyginając ciało, tak jakby odmierzały odległość. To larwy miernikowców drobnych motyli nocnych. Wśród mieszkańców łąki spotkamy wiele rozmaitych pluskwiaków. Pluskwiaki różnoskrzydłe mają grzbietobrzusznie spłaszczone ciało. Ich cecha charakterystyczna to zróżnicowana budowa skrzydeł. Przednie są przekształcone w tzw. półpokrywy składają się z części schitynizowanej i części błoniastej, natomiast tylne skrzydła są całe błoniaste. Pluskwiaki mają kłująco-ssący narząd gębowy, żywią się pokarmem płynnym m.in. sokami wysysanymi z roślin. Świeżo wylęgłe larwy pluskwiaków przypominają swoją budową postacie dorosłe. Przechodzą wielokrotne linienia, rosną i stopniowo osiągają dojrzałość. Pluskwiaki różnoskrzydłe są wyposażone w gruczoły zapachowe umieszczone na tułowiu i odwłoku. To z ich powodu trafiają nam się cuchnące jagody i poziomki. Pluskwiaki równoskrzydłe mają zwykle dwie pary błoniastych skrzydeł złożonych w spoczynku daszkowato na grzbietowej stronie. Ciało najczęściej jest okrągławe, ale nie spłaszczone. Występują też formy bezskrzydłe. Pluskwiaki równoskrzydłe wydzielają tzw. spadź, określaną także mianem rosy miodowej. Powstaje ona na skutek usuwania nadmiaru węglowodanów z organizmu w formie płynnego kału. Spadź stanowi cenne pożywienie licznych gatunków owadów. Przedstawicielami pluskwiaków równoskrzydłych są m.in.: piewikowate i mszyce. Podczas spotkania z mieszkańcami łąki zobaczymy w naszym czerpaku rozmaite owady z błoniastymi przezroczystymi skrzydłami to najczęściej błonkówki i muchówki. Jak je rozróżnić? Błonkówki mają 2 pary słabo żyłkowanych skrzydeł. Obie pary łączą się licznymi haczykami, dzięki czemu podczas lotu skrzydła pracują jako jedna płaszczyzna nośna. Są świetnymi lotnikami częstotliwość uderzeń skrzydeł dochodzi do kilkuset na sekundę. Błonkówki przechodzą rozwój z przeobrażeniem zupełnym tzn. ze stadium poczwarki. Larwy są beznogie (czerwie) lub gąsienicopodobne z odnóżami odwłokowymi i tułowiowymi. Niektóre błonkówki (np. pszczoły i mrówki) prowadzą społeczny tryb życia osobniki dorosłe opiekują się potomstwem, w rodzinie występuje podział pracy. Muchówki mają tylko jedną parę skrzydeł, druga para jest zredukowana i ma postać tzw. przezmianek. Drgają one podczas lotu i działają jak żyroskop, umożliwiający płynność lotu. Nie są zbyt kolorowe, ale są wśród nich gatunki barwne z metalicznym połyskiem. Metaliczne zabarwienie jest 90

9 efektem interferencji światła w cienkich warstewkach oskórka. Wśród muchówek wiele jest gatunków, które swoim wyglądem naśladują owady błonkoskrzydłe np. bzygowate przypominają osy. Czułki muchówek są krótkie o kształcie biczyków lub koralików. Wśród muchówek, które spotkamy na łące łatwo rozpoznamy wojsiłkę i koziułkę. Łąka jest środowiskiem życia wielu chrząszczy. Pod względem liczby rodzajów i gatunków są one najliczniejszą grupą owadów. Ich ciało jest pokryte stwardniałym oskórkiem. Skrzydła pierwszej pary przekształcone są w grube pokrywy, które nie biorą udziału w locie, a jedynie służą do osłaniania błoniastych skrzydeł drugiej pary. Na źdźbłach traw i na kwiatach z pewnością dostrzeżemy sprężyka. Ciało tego chrząszcza jest wydłużone i lekko wypukłe. Czułki są przeważnie nitkowate, piłkowane lub ząbkowane. Nazwa sprężykowate pochodzi od ich zdolności odbijania się z grzbietu i wyskakiwania do góry. W razie niebezpieczeństwa sprężyk podkurcza nogi i spada na grzbiet. Dzięki wyrzutowemu mechanizmowi może szybko się podnieść. Na łąkowych kwiatach z pewnością spotkamy też chrząszcze z rodziny kózkowatych. Rozpoznamy je po bardzo długich czułkach i wyraźnie zwężającym się końcu ciała. Wiele z nich poszukuje w kwiatach pożywienia w postaci pyłku lub soczystych płatków. Podczas łąkowych obserwacji zapewne zauważymy też chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Są one wytrawnymi drapieżcami. Mają długie odnóża, biegają bardzo szybko penetrując ściółkę i glebę. Wszyscy znamy biedronkę, ale czy wiemy, że jej jaskrawa barwa to ostrzeżenie: Nie zbliżaj się do mnie! Jestem groźna!. Zaniepokojona biedronka wypuszcza ze stawów odnóży żółtoczerwoną cuchnącą ciecz. Działa to odstraszająco. Gorzki smak wydzieliny powoduje wyplucie schwytanej biedronki przez nieostrożne zwierzę. Larwy biedronek znacznie się różnią od postaci dorosłych. Można je spotkać od czerwca do sierpnia. Są wyjątkowo ruchliwe i żarłoczne. Jedna larwa w okresie rozwoju (20 30 dni) niszczy ponad 600 mszyc. Natomiast dorosła biedronka zjada od 30 do 60 mszyc dziennie. Polują również na stonkę ziemniaczaną. Wśród łąkowej roślinności żyją nie tylko owady, bardzo liczne są też pajęczaki. Wśród kolorowych płatków kwiatów czatuje pająk kwietnik. Ma szczególną zdolność do zmiany koloru przybiera barwę białą, żółtą lub jasnozieloną i w ten sposób doskonale się maskuje na tle kwiatu, który jest miejscem polowania. Tylnymi, krótkimi odnóżami trzyma się płatków. Przednimi dłuższymi i silniejszymi chwyta owada, który nieświadomy zagrożenia przylatuje po nektar Z pewnością złowimy tego kolorowego pająka w nasz czerpak. Z pewnością znajdziemy też kosarze. W odróżnieniu od pająków ich ciało jest owalne i niezróżnicowane na odcinki, posiadają wyjątkowo długie, cienkie nogi. Nie sposób przedstawić wszystkich mieszkańców łąki. Z pewnością nie uda nam się rozpoznać wielu z nich. Nie zrażajmy się tym, ale czerpmy wraz z uczniami radość ze wspólnej obserwacji. Nie musimy znać nazwy owada czy pajęczaka, by na podstawie jego wyglądu i zachowania domyślić się, jaki tryb życia prowadzi. 91

10 Załącznik 3. MIESZKAŃCY ŁĄKI tablica Nr 45 92