z brązowego sukna. Na zimę miały farbankę grubą sukienną spódnicę i sirak długi płaszcz wykonany z długiego sukna. Na ubiór męŝczyzny składały

Transkrypt

1 13 BOJKOWIE Niestety, rdzennych bojków juŝ nie ma. MoŜna spotkać rodziny mające bojkowskie korzenie, ale jako grupa etniczna w Polsce nie istnieją. W nie odległej przeszłości zamieszkiwali oni teren całych Bieszczad i części Zakarpacia. Prawdziwych Łemków natomiast moŝna spotkać jeszcze w niektórych wsiach Beskidu Niskiego i zachodnich Bieszczad. Kiedyś zamieszkiwali oni tereny Beskidu Niskiego i Krynickiego oraz tereny połoŝone po południowej stronie tej części Karpat. Dawna granica pomiędzy tymi grupami etnicznymi biegła przez zachodnie krańce obecnych Bieszczadów Zachodnich. Tereny łemków ciągły się na wschód od Osławy do pasma Wysokiego Działu. Dalej na wschód znajdował się obszar przejściowy zamieszkiwany po części przez obie grupy. Podobna sytuacja była w północnych Bieszczadach, gdzie kończąca się linia Bojkowszczyzny ( miej więcej linia Ustrzyki Lesko) stykała się z granicą kultury Dolinian. Po przeprowadzeniu akcji Wisła, Bojkowie jak i Łemkowie zostali zmuszeni do wyjazdu z terenów ojczystych, rozpraszając się po całym świecie. Pod względem korzeni Bojkowie, Łemkowie i Huculi naleŝą do nacji rusińskich górali karpackich, wykształciła się ona z ludności wołoskiej, która przywędrowała tutaj z terenów dzisiejszej Rumuni. Owa pasterska ludność uległa wpływom kultury ruskiej. Łemków i Bojków łączyła wiara grekokatolicyzm, czasami prawosławie. Język, jakim się obie grupy porozumiewały, to gwara języka ruskiego. RóŜnice pomiędzy Łemkami a Bojkami nie były zbyt duŝe, wynikały głównie z kultury materialnej i duchowej, gwary, w sposobie budowania i gospodarowania, ubiorze i zachowaniu. Istnieje wiele róŝnych poglądów, niejasności i rozbieŝności na temat etnogenezy Bojków i Łemków. Proces nie został do dzisiaj wyjaśniony. Podobnie

2 14 przedstawia się sprawa pochodzenia nazewnictwa obu grup. Wśród badaczy istnieje wiele róŝnych poglądów. Bojkowie i Łemkowie to grupy etnograficzne, które ukształtowały się w wyniku trwających całe stulecia procesów historycznych i społecznych, przemieszczania róŝnych elementów etnicznych i przemieszania kultur. Oprócz Wołochów stanowiących mieszaninę róŝnych narodowości, miały w tym udział elementy polskie i ruskie, ale teŝ i inne nacje. Według Kazimierza Dobrowolskiego Łemkowie ukształtowali się ze skrzyŝowania osadników wołosko ruskich z ludnością polską. Natomiast Bojkowie ukształtowali się z przemieszania Wołochów z Rusinami. Sprawa osadnictwa wołoskiego czy wołosko ruskiego budzi wśród historyków polskich i ukraińskich wiele kontrowersji. Ci drudzy uwaŝają, Ŝe nie było wędrownictwa wołoskiego, poniewaŝ Karpaty od dawna były zasiedlone przez ludność ruską. Odmiennego zdania są polscy historycy, mianowicie A. Fastnacht, R. Reinfuss, T. M. Trajdos i J. Czajkowski. Według nich taka teza nie ma potwierdzenia w źródłach historycznych. Niektórzy historycy uwaŝają Wołochów za lud osiadły w Karpatach od dawna, inni za przybyszów z Bałkanów. W roku 1974 T. Sulimirski, profesor uniwersytetu londyńskiego, przedstawił bardzo kontrowersyjny pogląd na temat pochodzenia Bojków i Łemków. PodwaŜa on całkowicie tezę o wędrówkach pasterzy wołoskich. Twierdzi, Ŝe Wołosi to autochtoni, potomkowie pasterzy dacko trackich zaludniających dawniej tę część Karpat. W pewnym okresie stali się oni rolnikami. Natomiast grupa etnograficzna Bojków powstała w wyniku stopniowej kolonizacji gór przez ludność ruską zamieszkującą doliny. Nazwy Bojko i Łemko pojawiły się w obiegu w XIX wieku, ale z pewnością istniały juŝ wcześniej. Pierwszy znany zapis nazwy Bojko pochodzi z roku Obie nazwy miały charakter ludowy i przezwiskowy. W drugiej połowie XIX wieku pod wpływem literatury upowszechniły się, przechodząc proces ewolucji, od przezwiska do nazwy oficjalnej. Dawniejsi Rusini nie uŝy-

3 15 wali tych nazw wobec siebie, poniewaŝ uwaŝali je za obraźliwe. Bojkowie nazywali siebie Hyrniakami lub Werhowyńcami. Łemkowie określali się jako Rusnacy. Pochodzenie nazwy Bojko nie jest do końca wyjaśnione. W literaturze spotyka się ją w roku Potem w pracach Wincentego Pola. Niektórzy ukraińscy badacze wiąŝą ją z nazwą plemienia celtyckiego Boii (Bojów). Na ogół panuje pogląd, Ŝe wywodzi się ona od partykuły boje (boj), uŝywanej często w gwarze tej grupy, w znaczeniu tak. Inna wersja wyprowadza ją od nazwy handlarzy wołami i solą. Słowa bojko miano dawniej uŝywać na określenie upartego wołu. Stąd przezwisko bojko miało być stosowane jako synonim człowieka zacofanego i prymitywnego. Nazwa Łemko jest pochodną od słówka łem występującego często w ich gwarze, odpowiadającego naszemu albo lub tylko. XIX wieczni badacze zaobserwowali, Ŝe było uŝywane do ludu osiadłego na pograniczu bojkowsko łemkowskim. Według R. Reinfussa było to przezwisko lokalne uŝywane przez Bojków wobec swoich sąsiadów. Nazwa Łemko występuje po raz pierwszy w literaturze dopiero w roku Łemkowie uwaŝali siebie za Rusinów. Zmiany w określeniu toŝsamości etnicznej Łemków pojawiły się na przełomie XIX i XX wieku, pod wpływem propagandy uprawianej przez polityków, cerkiew i inne czynniki, Łemkowie podzielili się na zwolenników wspólnoty z narodem ukraińskim lub rosyjskim. Podział dokonał się takŝe w sferze religijnej. Łemkowie, którzy byli wyznawcami religii grekokatolickiej, przechodzili stopniowo na prawosławie. Z czasem wykształciły się dwa nurty: rusnacko łemkowski i ukraiński. Podział ten trwa do dziś. Łemkowie długo opierali się ukrainizacji. Bojkowie, w przeciwieństwie do Łemków, dość wcześnie i niemal jednoznacznie określili się jako Ukraińcy. Według opisów XIX - wiecznych badaczy, Bojkowie był to lud prosty, wręcz prymitywny, a jednocześnie bardzo poboŝny, przy czym bardzo ubogi.

4 16 Przyczyniło się do tego wiele czynników, mieszkali w bardzo trudnych warunkach. Na podstawie badań Romana Reinfussa moŝna powiedzieć, Ŝe Bojkowie byli odwrotnością Łemków. Zajmowali się głównie wypasem owiec, bydła i trzody. Wszystkie ubrania i niezbędne narzędzia wyrabiali domowym sposobem. Podstawą ich Ŝycia było rolnictwo: hodowla i uprawa kamienistej ziemi. Czasami zdarzało się, Ŝe pracowali w tartakach lub foluszach. Z powodu biedy zmuszeni byli do szukania pracy poza miejscem zamieszkania, stąd wzięły się liczne migracje. Zwierzęta hodowane przez nich to owce, bydło i kozy, które wypasane były na łąkach i połoninach. Początkowo hodowano tutaj woły, które wykorzystywane były do pracy i transportu. W XX wieku woły zostały zastąpione końmi. Roślinami uprawianymi w duŝych ilościach były owies, Ŝyto, len, konopie, ziemniaki i kapusta. Miejscami uprawiano jarzyny, jęczmień i pszenicę. AŜ do przełomu XIX i XX wieku prowadzono gospodarkę Ŝarową. Bojkowie Ŝywili się głównie płodami rolnymi i nabiałem. Bardzo rzadko jadano mięso, często sięgano po owoce leśne i grzyby, których było pod dostatkiem. Zazwyczaj spoŝywano trzy posiłki w ciągu dnia: śniadanie (obid), obiad (połudenok) i kolację (weczeria). Posiłki nie były zbyt skomplikowane, najczęściej były to: barszcz z mąki Ŝytniej lub z buraków, ziemniaki z mąką lub kapustą. Do posiłków jadano częściej placki z mąki owsianej mielonej na Ŝarnach niŝ chleb. Wszyscy jedli z jednej miski. W budownictwie bojkowskim dominowała jednobudynkowa zagroda, długa chałupa nazywana chyŝą, w której pod jednym dachem znajdowały się części mieszkalna i gospodarcza. ChyŜa składała się zazwyczaj z duŝej izby, sieni, komory, boiska, jednej lub dwóch stajni. Obok chaty stały brogi na siano, czasami studnia lub spichlerz. Do XX wieku większość chałup była kurna. Piece zaczęto wprowadzać późno, bo dopiero w okre-

5 17 sie międzywojennym, ale i tak po wojnie wiele domów ich nie posiadało. W domu bojkowskim podłogę stanowiła najczęściej gliniana polepa, w izbie znajdował się duŝy gliniany piec, który był doskonałym miejscem do spania w zimie. Umeblowanie domu składało się ze stołu, kilku ław, łóŝka, kołyski i półek na naczynia. Ławy pełniły równieŝ rolę łóŝek. Bojkowie uŝywali glinianych naczyń i drewnianych łyŝek. Na ścianach wisiało kilka niedrogich ikon. Bojkowie wyrabiali swoje ubrania z miejscowych surowców i materiałów, płótna lnianego, konopnego i sukna z owczej wełny tkanego przez kobiety w domowych warsztatach tkackich i odznaczały się grubością i trwałością. Na co dzień Bojkowie, zarówno kobiety jak i męŝczyźni, nosili białe, lniane ubiory ( koszule, spodnie i spódnice), wykonane z płótna. Kobiety ubierały na koszule łajbik kamizelkę wykonaną z ciemnobrązowego sukna. W chłodniejsze dni nosiły kurtaki rodzaj krótkiej kurtki, wykonanej z brązowego sukna. Na zimę miały farbankę grubą sukienną spódnicę i sirak długi płaszcz wykonany z długiego sukna. Na ubiór męŝczyzny składały się oprócz płóciennych spodni i długiej koszuli obwiązanej skórzanym pasem, łajbik i kurtaka oraz wierzchniego ubrania siraka. Dodatkowo uŝywano płaszcza, narzucanego na ramiona i zapinanego pod szyją, tzw. huni, która wykonana była z grubego brązowego sukna.

6 18 W okresie międzywojennym odzieŝ samodziałową noszoną na święta zastępowano odzieŝą kupną, wykonaną z materiałów fabrycznych. Obuwie albo wykonywano domowymi metodami, albo kupowano gotowe na targu, wykonane przez warsztaty rzemieślnicze. Na co dzień uŝywano tzw. chodaków tj. butów zrobionych z jednego kawałka skóry, związanych wełnianymi sznurkami. W święta męŝczyźni zakładali buty z cholewami (czoboty). Takie buty nosiły równieŝ przez pewien okres kobiety. Później zaczęły wkładać wysokie, sznurowane trzewiki. Bojkowie, przyzwyczajeni do Ŝycia w przyjaźni z naturą, unikali szerszych kontaktów ze światem. Dlatego tak długo utrzymały się tutaj specyficzne formy kultury duchowej i materialnej, zwyczaje i obrzędy. Powszechna była wiara w duchy, czarownice, dobre i złe moce oraz w Ŝycie pozagrobowe. Odpowiednie obrzędy panowały przy narodzinach, weselu i śmierci. Szczególnie osobliwie obchodzony był obrzęd pogrzebowy. Grób kopany był przez wszystkich starszych mieszkańców wsi. Trumnę dowoŝono do grobu saniami, bez względu na porę roku. Bojkowie jako grupa etnograficzna przeszli do historii. To, co o nich wiemy, pochodzi po części z relacji, po części z badań przeprowadzonych w okresie międzywojennym przez ówczesnych historyków. W górach gdzieniegdzie moŝemy napotkać ślady dawnych zabudowań, cerkwi, cmentarzy i innych pozostałości, które dość liczne nie potrafią zobrazować w całości kultury ludzi kiedyś Ŝyjących na tym terenie. Pozostałością osadnictwa wołosko ruskiego jest osobliwe nazewnictwo. Niektóre miejscowości wiąŝą swoją nazwę z bardzo odległą historią. Genezy niektórych nazw są bardzo złoŝone, przechodziły swoisty proces ewolucji.

7 19 Pewne nazwy topograficzne przypisywane do grzbietów i szczytów gór, inne potoków i lasów, jeszcze inne świadczą o działalności człowieka. W Bieszczadach spotykamy równieŝ nazwy obco brzmiące np. Otryt. KaŜda z tych nazw ma swoje własne znaczenie. Niestety, do dnia dzisiejszego nie udało się określić ich znaczenia. DuŜa grupa nazw związana jest z określeniem charakterystyki danego miejsca lub terenu. Wiele z nich zostało z czasem spolszczonych. W czasach PRL zmieniano kilkakrotnie nazwy miejscowości, które uwaŝano za ukraińskie. Prawdziwą burzę wywołało zarządzenie z 1 października 1977 roku zmieniające 120 nazw miejscowości, leŝących w Polsce południowo wschodniej, w tym większość w Bieszczadach. Niektóre nazwy spolszczono, tłumacząc je na język polski, ale dla wielu wsi wprowadzono nowe, absurdalne, nie mające Ŝadnego powiązania z miejscowością. W roku 1981 w wyniku wielu protestów, zarządzenie zostało cofnięte.