wrzesień 2015 r. Grontmij Polska Sp. z o.o. ul. Ziębicka Poznań tel fax

Transkrypt

1 Projekt prognozy oddziaływania na środowisko Planu Utrzymania Wód obejmującego region wodny Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego oraz region wodny Ücker Grontmij Polska Sp. z o.o. ul. Ziębicka Poznań tel fax wrzesień 2015 r.

2 ZESPÓŁ AUTORSKI Aleksandra Bienias Sławomir Bienias Łukasz Gontarz Irmina Grzegrzółka Wojciech Lewandowski Dr Marcin Pchałek Dr Paweł Prus Piotr Rak Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 2 z 154

3 SPIS TREŚCI: 1 Skróty użyte w opracowaniu Streszczenie w języku niespecjalistycznym WSTĘP ELEMENTY BIOLOGICZNE OBSZARY CHRONIONE ORAZ EKOSYSTEMY ZALEŻNE OD WÓD ODDZIAŁYWANIA NA POZOSTAŁE ELEMENT ŚRODOWISKA ODDZIAŁYWANIE NA LUDNOŚĆ, DOBRA MATERIALNE, ZABYTKI ANALIZA KOSZTÓW I KORZYŚCI KONFLIKTY SPOŁECZNE Wprowadzenie PODSTAWA OPRACOWANIA PROGNOZY SOOŚ SCHEMAT LOGICZNY OPRACOWANIA PUW ORAZ PROGNOZY SOOŚ METODY I MATERIAŁY WYKORZYSTANE W RAMACH OPRACOWYWANIA PROGNOZY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO PUW Tabele zadań planowanych do realizacji w ramach obowiązku utrzymania wód Ocena stanu elementów hydromorfologicznych i hydrobiologicznych, a także obszarów chronionych i ekosystemów od wód zależnych Parametryzacja oceny oddziaływania na elementy hydrobiologiczne Parametryzacja oceny oddziaływania na elementy oddziaływań na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód Pozostałe elementy stanu środowiska Zakres PUW oraz jego ocena zgodności z innymi dokumentami ZAKRES DOKUMENTU BADANIE ZGODNOŚCI PROJEKTU PUW Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI Ocena powiązań z dokumentami strategicznymi przyjmowanymi na szczeblu międzynarodowym Ocena powiązań z dokumentami strategicznymi szczebla krajowego Ocena powiązań z dokumentami strategicznymi szczebla regionalnego Stan środowiska oraz potencjalne jego zmiany w przypadku realizacji, a także braku realizacji projektu PUW WPROWADZENIE OBSZARY CHRONIONE ORAZ EKOSYSTEMY OD WÓD ZALEŻNE Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW WODY POWIERZCHNIOWE I ELEMENTY HYDROBIOLOGICZNE Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW WODY PODZIEMNE Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW POWIETRZE Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW KLIMAT Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW KRAJOBRAZ Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW POWIERZCHNIA ZIEMI Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 3 z 154

4 5.8.1 Aktualny Stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW ZASOBY NATURALNE Aktualny Stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW LUDNOŚĆ, W TYM JAKOŚĆ ŻYCIA I ZDROWIE Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW DOBRA MATERIALNE Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW ZABYTKI Aktualny stan środowiska Potencjalne zmiany stanu w przypadku braku realizacji projektu PUW Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW Analiza kosztów i korzyści społeczno-gospodarczych WYSTĄPIENIE KONFLIKTÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH ZWIĄZANYCH Z PUW JAKOŚCIOWE ZESTAWIENIE KONFLIKTOWYCH INTERESÓW ANALIZA KOSZTÓW I KORZYŚCI DLA DZIAŁAŃ Propozycja rozwiązań mających na celu zapobieganie i ograniczenie negatywnych oddziaływań na środowisko mogących być rezultatem realizacji projektu PUW (wariant rekomendowany do realizacji) WYKASZANIE ROŚLIN Z DNA ORAZ BRZEGÓW ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH USUWANIE ROŚLIN PŁYWAJĄCYCH I KORZENIĄCYCH SIĘ W DNIE ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH USUWANIE DRZEW I KRZEWÓW PORASTAJĄCYCH DNO ORAZ BRZEGI ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH USUWANIE Z ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH PRZESZKÓD NATURALNYCH ORAZ WYNIKAJĄCYCH Z DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA ZABUDOWA BIOLOGICZNA/ZASYPYWANIE WYRW W BRZEGACH I DNIE ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH UDRAŻNIANIE ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH PRZEZ USUWANIE ZATORÓW UTRUDNIAJĄCYCH SWOBODNY PRZEPŁYW WÓD ORAZ USUWANIE NAMUŁÓW I RUMOSZU REMONT LUB KONSERWACJA STANOWIĄCYCH WŁASNOŚĆ WŁAŚCICIELA WODY A) BUDOWLI REGULACYJNYCH ORAZ UBEZPIECZEŃ W OBRĘBIE TYCH BUDOWLI, B) URZĄDZEŃ WODNYCH ROZBIÓRKA LUB MODYFIKACJA TAM BOBROWYCH ORAZ ZASYPYWANIE NOR BOBRÓW W BRZEGACH ŚRÓDLĄDOWYCH WÓD POWIERZCHNIOWYCH Ocena oddziaływania w przypadku realizacji projektu PUW w wariancie niekorzystnym środowiskowo ELEMENTY BIOLOGICZNE STANU WÓD OBSZARY CHRONIONE I EKOSYSTEMY ZALEŻNE OD WÓD Transgraniczne oddziaływanie na środowisko Monitoring oddziaływań skutków realizacji postanowień projektowanego dokumentu Propozycja rozwiązań mających na celu kompensację przyrodniczą Ocena oddziaływań skumulowanych Literatura Spis tabel Spis rycin Spis fotografii Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 4 z 154

5 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 5 z 154

6 1 Skróty użyte w opracowaniu AKK Dyrektywa siedliskowa Analiza kosztów i korzyści Dyrektywy 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r., w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fauny (Dz. Urz. UE L 206 z dn r. GDOŚ GZWP JCWP JCWPd KE KZGW LZMiUW PGW PMŚ PN PO Prognoza PUW PW PZO PZRP RDOŚ RZGW SDF SIWZ SOOŚ u.o.o.ś. u.o.p. WIOŚ ZMiUWWP Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Główny Zbiornik Wód Podziemnych Jednolite części wód powierzchniowych Jednolite części wód podziemnych Komisja Europejska Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Lubuski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Plan Gospodarowania Wodami Państwowy Monitoring Środowiska Park Narodowy Plan Ochrony Prognoza oddziaływania na środowisko PUW Plan Utrzymania Wód Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 145 ze zm.) Plan Zadań Ochronnych Plan Zarządzania Ryzykiem Powodziowym Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska Regionalny Zarząd Gospodarki Standardowy Formularz Danych Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jedn. Dz. U. 2013, poz ze zm.) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.) Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 6 z 154

7 ZZMiUW Zachodniopomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych 2 Streszczenie w języku niespecjalistycznym 2.1 Wstęp Przeprowadzenie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (dalej: SOOŚ) dla Planu utrzymania wód obejmującego obszar działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie (dalej: PUW, Rycina 1) jest wymagane na podstawie ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jednolity: Dz. U. z 2013 r., poz. 1235). Zakres opracowania obejmuje ponad 850 działań utrzymaniowych na ciekach regionu wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego oraz regionu wodnego Ücker, na terenie 3 województw (Lubuskiego, Pomorskiego, Zachodniopomorskiego). Niniejszy dokument Prognoza oddziaływania na środowisko (dalej: Prognoza), traktuje o stanie środowiska oraz jego zmianach, które mogą być skutkiem zarówno realizacji, jak i braku realizacji PUW. Określono również przewidywane znaczące oddziaływania na środowisko o różnym charakterze, w tym analizowano możliwość wystąpienia oddziaływań transgranicznych (które w wariancie rekomendowanym nie wystąpią na poziomie znaczącym). Należy zwrócić uwagę, że procedura SOOŚ obejmuje: 1) sporządzenie Prognozy, po uzgodnieniu stopnia szczegółowości przedstawionych w niej informacji, 2) uzyskanie stosownych opinii oraz 3) proces konsultacji społecznych, tak by zapewnić udział społeczeństwa w tym procesie. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 7 z 154

8 Rycina 1 Lokalizacja działań utrzymaniowych objętych PUW. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 8 z 154

9 2.2 Elementy biologiczne Prowadzenie prac utrzymaniowych wiąże się z poważnymi skutkami dla flory i fauny zasiedlającej rzeki, potoki i kanały objęte poszczególnymi kategoriami działań. Obecny sposób planowania tych prac zakłada utrzymanie wszystkich istniejących elementów regulacji i urządzeń hydrotechnicznych oraz przeciwdziałanie spontanicznej renaturyzacji cieków niegdyś uregulowanych. Ponadto daje się zauważyć podejście wskazujące na rolę rzek przede wszystkim jako dróg szybkiego odprowadzenia wód, nie uwzględniające zaś ich pozostałych istotnych funkcji hydrologicznych, związanych z retencją korytową i dolinową oraz spowolnieniem odpływu wód do rzek głównych. Całkowicie pomijana przy tym jest także rola rzek jako siedlisk roślin i zwierząt oraz korytarzy migracji wielu gatunków, w tym szczególnie ryb dwuśrodowiskowych. W przypadku naturalnych rzek i strumieni, płynących przez tereny leśne, bagienne i ekstensywnie użytkowane rolniczo (Fot. 1) prowadzenie prac utrzymaniowych należy ograniczyć do niezbędnego minimum, ponieważ naturalne ekosystemy rzeczne nie wymagają ingerencji człowieka dla prawidłowego funkcjonowania. Działania podejmowane na tego typu ciekach powinny dotyczyć jedynie konserwacji i zabezpieczenia trwałych elementów infrastruktury, jak budowle hydrotechniczne o istotnym i nadal aktualnym znaczeniu, mosty czy przepusty drogowe. Natomiast ingerencja w naturalne procesy korytowe tych rzek, w tym szczególnie usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie, wycinka drzew i krzewów oraz usuwanie rumoszu drzewnego a także zabudowa wyrw w brzegach i usuwanie namułów powinny być ograniczone do wyjątkowych przypadków, kiedy istniejący stan rzeczywiście zagraża ważnym interesom społecznym. Fot. 1 Naturalna rzeka w terenie użytkowanym (Fot. P. Prus). Odmienne jest znaczenie prac przewidywanych w systemach kanałów i rowów, powstałych sztucznie lub silnie zmodyfikowanych przez działalność człowieka (Fot. 2). W tych typach cieków prowadzenie prac utrzymaniowych jest koniecznością, ponieważ naturalne procesy sukcesji mogłyby doprowadzić do ich całkowitego wypłycenia i przekształcenia w podmokłe siedliska lądowe. Wiązało by się to zarówno z utratą ich funkcji użytkowych, jak i przyrodniczych. Podobnie przedstawia się konieczność wykonywania prac na terenach zurbanizowanych i przemysłowych, gdzie ich zaniechanie może mieć istotne negatywne skutki społeczne, ekonomiczne i środowiskowe. Jednak prowadzenie prac utrzymaniowych Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 9 z 154

10 w tych uzasadnionych sytuacjach również powinno uwzględniać rolę rzek i kanałów jako siedlisk flory i fauny, toteż działania powinny być wykonywane w sposób możliwie mało inwazyjny, z zapewnieniem środków minimalizujących i kompensujących ich negatywne skutki. W celu wskazania sposobów takiego prowadzenia prac utrzymaniowych zostały w niniejszym dokumencie opracowane zasady dla rekomendowanego wariantu każdej z kategorii tych działań. Ich wdrożenie w praktyce utrzymania wód powinno przyczynić się do zachowania lub poprawy stanu ekologicznego jednolitych części wód rzek przy zapewnieniu eliminacji zagrożeń wskazanych jako uzasadnienie podejmowania prac utrzymaniowych. Fot. 2 Kanał wymagający odcinkowego przeprowadzenia prac utrzymaniowych obejmujących wykaszanie brzegów oraz usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie w celu zachowania funkcji hydrotechnicznych i przyrodniczych (Fot. J. Ligięza). Analiza prognoz oddziaływania realizacji prac utrzymaniowych o wysokim priorytecie w wariancie inwazyjnym, zakładającym maksymalnie efektywne wykorzystanie wszelkich środków technicznych do ich przeprowadzenia oraz w wariancie rekomendowanym przyjmującym rozwiązania minimalizujące negatywny wpływ na środowisko wskazuje na możliwość znacznego ograniczenia spodziewanych oddziaływań przez zastosowanie przyjaznych środowisku rozwiązań. Dotyczy to przede wszystkim zmniejszenia liczby zadań o istotnym i znaczącym wpływie na elementy biologiczne. Należy jednak podkreślić, że nawet dla wariantu rekomendowanego istnieje pewna liczba zadań, dla których wskazane jest odstąpienie od planowanych prac utrzymaniowych ze względu na ich istotny negatywny wpływ na stan lub potencjał ekologicznych części wód (Rycina 2). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 10 z 154

11 Rycina 2 Porównanie wyników oceny oddziaływania prac utrzymaniowych na elementy biologiczne dla wariantu inwazyjnego i rekomendowanego Z/C znaczące zagrażające celom środowiskowym, Z znaczące, I istotne, U umiarkowane, M małe, Z/B znikome/brak 2.3 Obszary chronione oraz ekosystemy zależne od wód Planowane w ramach PUW działania utrzymaniowe w obszarze zarządzanym przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej (dalej: RZGW) w Szczecinie przyniosą istotne skutki środowiskowe dla obszarów chronionych i ekosystemów zależnych od wód. W przypadku obszarów chronionych analizowano możliwe oddziaływania na te obszary, których celem jest ochrona jakiegokolwiek składnika przyrody zależnego od wód (gatunków, które stanowią element ekosystemów wodnych, podmokłych, wodno-błotnych, itd.). Duża liczba działań (Rycina 3) realizowanych w obrębie obszarów chronionych wynika z naturalnej specyfiki regionu, czyli gęstej sieci rzecznej oraz równinnego charakteru całego regionu i tendencji do powstawania zabagnień i obszarów podmokłych. W obrębie całego wachlarza planowanych działań zidentyfikowano odmienne grupy działań ze względu na charakter cieków i otoczenia, którego dotyczą, na które mają wpływ w kontekście regulacji stosunków wodnych na terenach przyległych 1. 1 W większości przypadków oddziaływania na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód obejmują także strefę przyległą do koryta rzeki, tj. siedliska przyrodnicze w obrębie których warunki wodne powiązane są z korytem cieku Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 11 z 154

12 Rycina 3 Liczba działań utrzymaniowych planowanych do realizacji w obrębie poszczególnych form ochrony przyrody Działania planowane na silnie przekształconych ciekach w obrębie obszarów zurbanizowanych w oczywisty sposób skutkują najmniejszymi negatywnymi oddziaływaniami, jednak w ich przypadku należy stale mieć na uwadze funkcję tranzytową jaką mogą pełnić nawet silnie zniekształcone cieki dla fauny wodnej, w tym dla dwuśrodowiskowych gatunków ryb. W obrębie terenów użytkowanych rolniczo (zwykle w obrębie różnego rodzaju użytków zielonych) istnieje gęsta sieć rowów i kanałów, będących składnikami rozwiniętej sieci melioracyjnej. Prace obejmujące kanały i rowy podlegające stałemu, regularnemu utrzymaniu nie powodować będą z reguły drastycznych zmian w warunkach wodnych otoczenia, ich wpływ na otoczenie generalnie jest umiarkowany. Dotyczy to przypadków kiedy działania służą utrzymaniu pewnego poziomu drożności cieków, zapobiegają nadmiernemu zabagnianiu otoczenia, ale uwzględniają jednocześnie potrzebę retencjonowania wody w ich obrębie, tzn. nie służą wyłącznie do ukierunkowanego, jak najszybszego odprowadzenia wody. Zidentyfikowano także grupę działań obejmujących cieki silnie przekształcone (rowy, kanały), w przypadku których morfologia skarp brzegowych wskazuje na niskie wartości przyrodnicze, jednak towarzyszą im cenne kompleksy łąk wilgotnych, zmiennowilgotnych, torfowisk, itd. W przypadku prowadzenia prac na ciekach, które uległy renaturalizacji w związku z brakiem prac utrzymaniowych oddziaływania generowane przez działania planowane w ramach PUW będą istotne. Skutkować mogą one niekorzystnymi zmianami warunków wodnych w obrębie siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków. Działania takie rozpoznano jako negatywne w wielu obszarach Natura 2000 regionu chroniących m.in. zespoły ptaków wodno-błotnych, wykorzystujących obszary w dolinach cieków jako miejsca lęgowe oraz tereny koncentracji i odpoczynku w okresie migracji, a także zimowania. W ramach PUW zaplanowano także prace na bardzo długich sięgających kilkunastu-, kilkudziesięciu kilometrów odcinkach cieków o naturalnej lub zbliżonej do naturalnej morfologii koryta. Zwykle towarzyszą, im cenne siedliska przyrodnicze powiązane z wodami, jak ziołorośla, lasy łęgowe, zalewowe łąki, torfowiska przejściowe, itp. W przypadku tego rodzaju prac najczęściej identyfikowano wystąpienie oddziaływań znaczących w odniesieniu do obszarów chronionych i ekosystemów zależnych od wód. W wariancie rekomendowanym do realizacji, w odniesieniu do 68 działań z zakresu utrzymania wód stwierdzono możliwość wystąpienia znaczących negatywnych oddziaływań Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 12 z 154

13 na obszary chronione (głównie obszary Natura 2000). Dodatkowo 13 działań planowanych do realizacji w lokalizacjach położonych poza granicami obszarów chronionych może wywołać znaczące negatywne oddziaływania na ekosystemy zależne od wód (siedliska przyrodnicze, gatunki powiązane bezpośrednio lub pośrednio ze stanem wód). 2.4 Oddziaływania na pozostałe element środowiska Określono, że dla działań planowanych do realizacji w ramach projektu PUW, nie wystąpią istotne oddziaływania na środowisko. W zakresie takich elementów środowiska jak: powietrze (w rozumieniu czystości atmosfery tj. ilości unoszonych zanieczyszczeń atmosferycznych), klimat czy powierzchnia ziemi spodziewać się można jedynie zmian warunków jedynie w miejscu realizacji zadania i obszarze bezpośrednio przyległym. Z kolei w przypadku realizacji projektu PUW należy mieć na uwadze jego wpływ na lokalny krajobraz i jego widoczne przekształcenia (poprzez likwidację roślinności, usuwanie tam bobrowych itd.). 2.5 Oddziaływanie na ludność, dobra materialne, zabytki Z perspektywy oddziaływania na takie komponenty środowiska jak jakość życia i zdrowie ludzi oraz dobra materialne oceniono, iż wdrożenie PUW przede wszystkim doprowadzi do obniżenia jednego z największych zagrożeń, jakim jest powódź. Oddziaływanie tego rodzaju jest oddziaływaniem pośrednim pozytywnym. Z punktu widzenia wpływu na dobra materialne, które na omawianym obszarze stanowią głównie grunty rolne wraz z budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi, przewiduje się również zmniejszenie wielkości szkód powodziowych oraz odpowiednio ilości i wielkości roszczeń odszkodowawczych dochodzonych od Skarbu Państwa z tego tytułu. Takie korzyści zdecydowanie przeważają bezpośrednie krótkotrwałe oddziaływania negatywne jakie mogą pojawić się w trakcie prowadzenia prac utrzymaniowych (hałas spowodowany pracą urządzeń oraz remontami obiektów hydrotechnicznych). Jeśli chodzi o zabytki, to zarówno zabytki nieruchome jak i skupiające zabytki ruchome muzea nie są zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie cieków, na których planowane są prace utrzymaniowe. W związku z tym, prognozuje się możliwość wystąpienia pośredniego oddziaływania pozytywnego związanego z obniżeniem zagrożenia powodziowego dla terenów oddalonych od cieków wodnych, przy jednoczesnym braku bezpośredniego oddziaływania na zabytki na etapie realizacji planowanych prac. 2.6 Analiza kosztów i korzyści Dla działań, których wpływ na środowisko wodne został oceniony jako istotny lub znacząco negatywny, przeprowadzono w ramach kart działań zestawienie oceny wpływu na środowisko oraz oceny zasadności realizacji celów przez działania. Taka ocena została przedstawiona w kartach działań. Zestawienie konfliktowych interesów polega na porównaniu wpływu głównych czynników działania utrzymaniowego na środowisko oraz na stopień realizacji celów na ich zasadność, wymienionych w art. 22 ust 1b Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 145 ze zm.) (dalej: PW). To zestawienie pozwalało w następnej kolejności przeprowadzić analizę kosztów i korzyści (dalej: AKK) działań utrzymaniowych. Analiza kosztów i korzyści jako analiza ekonomiczna została przeprowadzona metodą ekspercką dla działań, które mogą stanowić zagrożenie dla osiągnięcia celów środowiskowych. Ocena kosztów i korzyści uwzględniała wszystkie istotne czynniki także te niedające się łatwo wyrazić w wartościach pieniężnych np. wpływ na środowisko. Wynikiem tej analizy jest stwierdzenie czy dane działanie jest efektywne ze społecznego punktu widzenia i powinno być realizowane. Z reguły działania, gdy nie są Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 13 z 154

14 zasadne z punktu widzenia celu ochrony przed powodzią, są nieekonomiczne (określone w kartach jako newralgiczne) w tym kształcie, z punktu widzenia korzyści ekonomicznych, nie należy ich realizować. Starano się, by w ramach wyników analizy kosztów i korzyści wskazać, jakie istnieją możliwości zwiększenia efektywności ekonomicznej działań przez np. zmniejszenie ich zakresu i przez to lepsze dostosowanie do faktycznych warunków. W tym miejscu należy wskazać, że w wyniku przeprowadzonych analiz dla 90 działań, stwierdzono że newralgicznych działań jest ok. 7,5% z wszystkich przewidzianych w PUW. 2.7 Konflikty społeczne Przewiduje się możliwość wystąpienia reakcji ze strony organizacji ekologicznych na plany realizacji działań utrzymaniowych na obszarach cennych przyrodniczo. Ponadto, istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów społecznych w reakcji na ograniczenia zakresu PUW wynikające z priorytetyzacji działań lub wymagań środowiskowych. Konflikty powinny być łagodzone na etapie konsultacji społecznych, poprzez udostępnienie rzetelnych i wyczerpujących informacji na temat PUW oraz responsywną postawę RZGW w Szczecinie wobec wątpliwości przedstawionych w trakcie konsultacji przez interesariuszy. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 14 z 154

15 3 Wprowadzenie 3.1 Podstawa opracowania prognozy SOOŚ Obowiązek przeprowadzenia procedury SOOŚ projektu Planu Utrzymania Wód (dalej: PUW) wynika z przepisów dyrektywy 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dz. Urz. UE L 197 z dn r., str ; dalej: dyrektywa SOOŚ). Zgodnie z art. 3 ust. 2 lit. b) dyrektywy SOOŚ, ocenę wpływu na środowisko przeprowadza się między innymi w odniesieniu do planów i programów, które ze względu na swój potencjalny wpływ na tereny, zostały uznane za wymagające oceny na podstawie art. 6 lub 7 dyrektywy 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r., w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej flory i fauny (Dz. Urz. UE L 206 z dn r., str. 7-50; dalej: dyrektywa siedliskowa). W SOOŚ określić należy przewidywane istotne skutki oddziaływania planu lub programu na środowisko naturalne. Wykonuje się ją na etapie przygotowywania planu, tak aby możliwe było uwzględnienie w nim celów ochrony środowiska oraz zagwarantowanie utrzymania wysokich standardów środowiska. Na grunt prawa polskiego przepisy dyrektywy SOOŚ zostały transponowane ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jednolity: Dz. U. z 2013 r., poz. 1235; dalej: u.o.o.ś.). Zgodnie z treścią tych przepisów, do dokumentów kwalifikujących się do przeprowadzenia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko zaliczają się projekty planów, których realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszary Natura 2000, a jednocześnie nie są one bezpośrednio związane z ochroną tego obszaru lub nie wynikają z tej ochrony (art. 46 pkt 3 u.o.o.ś.). Na SOOŚ składają się następujące etapy: a) uzgodnienie stopnia szczegółowości informacji zawartych w prognozie oddziaływania na środowisko, b) sporządzenie prognozy oddziaływania na środowisko, określającej: istniejący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu, stan środowiska na obszarach objętych przewidywanym znaczącym oddziaływaniem, istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności dotyczące obszarów podlegających ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (dalej: u.o.p.), cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby uwzględnienia tych celów i innych problemów środowiska podczas opracowywania dokumentu, przewidywane znaczące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnio-terminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe oraz pozytywne i negatywne, na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru, a Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 15 z 154

16 także na środowisko; w szczególności znaczące oddziaływania na różnorodność biologiczną, ludzi, zwierzęta, rośliny, wodę, powietrze, powierzchnię ziemi, krajobraz, klimat, zasoby naturalne, zabytki, dobra materialne z uwzględnieniem zależności między tymi elementami środowiska i między oddziaływaniami na te elementy; c) uzyskanie wymaganych ustawą opinii, d) zapewnienie możliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu; Prognoza przedstawia: a) rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji projektowanego dokumentu, w szczególności na cele, przedmiot i integralność ochrony obszarów Natura 2000, b) biorąc pod uwagę cele i geograficzny zasięg dokumentu oraz cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralność tego obszaru rozwiązania alternatywne do rozwiązań zawartych w projektowanym dokumencie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku rozwiązań alternatywnych, w tym wskazania napotkanych trudności wynikających z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy. W odniesieniu do konsultacji społecznych, które jak wspomniano wyżej stanowią obligatoryjny element SOOŚ, należy wskazać, iż wprowadzenie obowiązku ich przeprowadzenia do przepisów prawa polskiego stanowi również realizację postanowień Konwencji EKG ONZ o dostępnie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, podpisanej w Aarhus w 1998 r. i ratyfikowanej przez Polskę w 2001 r. Zgodnie z art. 7 Konwencji, każda ze stron podejmuje odpowiednie praktyczne lub inne postanowienia umożliwiające społeczeństwu udział w przygotowywaniu planów i programów mających znaczenie dla środowiska, w ramach przejrzystych i bezstronnych mechanizmów, otrzymując uprzednio niezbędne informacje. Do mechanizmów tych odnieść należy przepisy art. 6 ust. 3, 4 i 8 Konwencji. Wskazują one na konieczność zapewnienia, że procedury umożliwiające udział społeczeństwa w przygotowaniu planu zawierają rozsądne terminy dla różnych etapów, zabezpieczając dostateczny czas na poinformowanie społeczeństwa o projekcie i na przygotowanie się społeczeństwa do udziału w procedurze. Ponadto, do udziału w przygotowaniu planu społeczeństwo musi być dopuszczone na tyle wcześnie, aby miało ono realny wpływ na kształt planu. Wszystkie informacje istotne dla projektu planu dostępne w czasie trwania procedury z udziałem społeczeństwa muszą być społeczeństwu udostępniane do wglądu bezpłatnie i niezwłocznie. 3.2 Schemat logiczny opracowania PUW oraz prognozy SOOŚ Prognoza oddziaływania na środowisko PUW została sporządzona: - zgodnie z obowiązującymi aktami prawnymi (w szczególności z przepisami u.o.p., PW, u.o.o.ś.), - z uwzględnieniem uzgodnień Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska (dalej: GDOŚ) (zgodnie z pismem GDOŚ z dnia 3 kwietnia 2015 r., znak: DOOŚsoos JP) i Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (zgodnie z pismem z dnia 8 kwietnia 2015 r., znak: GIS-HŚ-NS /EN/15), Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 16 z 154

17 - zgodnie z wytycznymi zawartymi w Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia (dalej: SIWZ) - stosownie do stanu współczesnej wiedzy i metod oceny, w dostosowaniu do stopnia szczegółowości dokumentu poddanego ocenie, - a także w oparciu o wiedzę ekspercką członków zespołu. Projekt PUW w obszarze działania RZGW w Szczecinie charakteryzuje się unikatowymi walorami jakościowymi z uwagi na wykorzystanie specjalnie przygotowanej: a) waloryzacji hydromorfologicznych jednolitych części wód powierzchniowych (dalej: JCWP), b) macierzy oceny efektywności działań utrzymaniowych w kontekście zakładanych celów, c) parametryzacji oddziaływań działań utrzymaniowych na kluczowe elementy środowiska. Sporządzenie powyższych instrumentów metodologicznych stało się konieczne na potrzeby realizacji zamówienia z uwagi na: Państwowego Monitoringu Środowiska (dalej: PMŚ) Ad. a) niewystarczające dane na temat stanu JCWP dostępne w ramach PMŚ, Ad. b) niewystarczające dane na temat zasadności działań utrzymaniowych przewidywanych do realizacji (problem ten dotyczy danych w skali ogólnokrajowej, tj. odnośnie wszystkich opracowywanych obecnie PUW), Ad. c) brak jednolitej metodyki oceny oddziaływań prac utrzymaniowych na morfobiologiczne elementy stanu wód oraz obszary chronione zależne od wód. Tylko tak ukształtowane podejście gwarantuje realizację postanowień SIWZ, która jest dokumentem nowoczesnym odwołujących się do wszystkich istotnych okoliczności prawnych wymuszających taką, a nie inną filozofię postępowania. Te okoliczności prawne wymagają bowiem oparcia PUW na jasnej, przekonywającej i odpowiednio udokumentowanej logice postępowania. Pominięcie któregoś ze wskazanych elementów opracowania, naraziłoby Zamówienie na zarzut nierzetelności. Wyniki prac nad prognozą oddziaływania na środowisko projektu PUW zostały przedstawione w postaci dwóch wariantów (zgodnie z wymogami art. 51 ust. 3b) u.o.o.ś.): a) wariant niekorzystny: - uwzględniający działania przekazane do analiz w przez Zachodniopomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych (dalej: ZZMiUW), Lubuski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych (dalej: LZMiUW), Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego (dalej: ZMiUWWP) oraz RZGW w Szczecinie, - nieuwzględniający rozwiązań technologicznych poprawiających charakterystykę środowiskową proponowanych działań; b) wariant rekomendowany do realizacji uwzględniający: - rozwiązania technologiczne (środki minimalizujące) optymalizujące charakterystykę środowiskową proponowanych działań; te rozwiązania mieć będą na celu wskazanie progów oddziaływań, których zachowanie zapewniać będzie realizację celów środowiskowych w rozumieniu art. 22 ust. 1a PW, - rozszerzoną analizę kosztów i korzyści działań charakteryzujących się istotnymi negatywnymi oddziaływaniami środowiskowymi. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 17 z 154

18 Analizy na takim poziomie szczegółowości zostały przeprowadzone dla działań zidentyfikowanych przez Zamawiającego jako wysoce i średnio priorytetowe. Dla działań o niskim priorytecie zostały przeprowadzone analizy zgeneralizowane na poziomie grup działań. Schemat logiczny stanowi Załącznik do Prognozy. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 18 z 154

19 3.3 Metody i materiały wykorzystane w ramach opracowywania prognozy oddziaływania na środowisko PUW TABELE ZADAŃ PLANOWANYCH DO REALIZACJI W RAMACH OBOWIĄZKU UTRZYMANIA WÓD W ramach przedmiotowego zadania mającego na celu opracowanie PUW obejmującego obszar działania RZGW w Szczecinie opracowano tabele zestawieniowe zadań, które Zarządca wód planuje wykonać w ramach obowiązku utrzymania wód. Zgodnie z art. 22. ust. 1a PW, utrzymanie wód ma na celu zapewnienie: 1) ochrony przed powodzią lub usuwania skutków powodzi, 2) spływu lodu oraz przeciwdziałania powstawaniu niekorzystnych zjawisk lodowych, 3) warunków korzystania z wód, w tym utrzymywania zwierciadła wody na poziomie umożliwiającym funkcjonowanie urządzeń wodnych, obiektów mostowych, rurociągów, linii energetycznych, linii telekomunikacyjnych oraz innych urządzeń, 4) warunków eksploatacyjnych śródlądowych dróg wodnych, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 42 ust. 4 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej, 5) działania urządzeń wodnych, w szczególności ich odpowiedniego stanu technicznego i funkcjonalnego, - i powinno umożliwić osiągnięcie celów środowiskowych określonych w art. 38d ust. 1 i 2, art. 38e ust. 1 oraz w art. 38f ust. 1. Zgodnie z art. 22. ust. 1b PW, utrzymanie wód jest realizowane przez: 1) wykaszanie roślin z dna oraz brzegów śródlądowych wód powierzchniowych; 2) usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie śródlądowych wód powierzchniowych; 3) usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi śródlądowych wód powierzchniowych; 4) usuwanie ze śródlądowych wód powierzchniowych przeszkód naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka; 5) zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną; 6) udrażnianie śródlądowych wód powierzchniowych przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu; 7) remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody: a. budowli regulacyjnych oraz ubezpieczeń w obrębie tych budowli, b. urządzeń wodnych; 8) rozbiórkę lub modyfikację tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach śródlądowych wód powierzchniowych. W związku z powyższym opracowano tabele zestawieniowe zadań objętych PUW w 3 kategoriach: Tabela nr 1: Identyfikacja zagrożeń i wykaz budowli z art. 114b ust. 1 pkt 1 i 2 PW. Plan utrzymania wód wykaz odcinków i rzek. Tabela dotyczy wskazania budowli regulacyjnych o istotnym znaczeniu dla zarządzania wodami będących własnością Skarbu Państwa oraz określenia odcinków śródlądowych wód powierzchniowych, w obrębie których występują zagrożenia dla swobodnego przepływu wód oraz spływu Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 19 z 154

20 lodów, wraz ze wskazaniem identyfikacji tych zagrożeń. W ramach opisanej wyżej identyfikacji dokonano podziału zagrożeń na VIII kategorii: I. erozja denna i brzegowa, osunięcia skarp (powodujące zagrożenie dla zlokalizowanej w korytach cieków i w ich sąsiedztwie zabudowy, w tym np. dla zabudowy regulacyjnej, budynków mieszkalnych i gospodarczych, mostów, przepustów, dróg, infrastruktury technicznej (gaz, woda, kanalizacja, sieci energetyczne, itp.), a także powodująca wywracanie się drzew rosnących w linii brzegowej i spływających z wodą lub kierujących nurt w niewłaściwym kierunku); II. akumulacja materiału wleczonego (żwir i piasek odkładający się w odcinkach cieków o mniejszej prędkości przepływu powodująca zatory i zagrożenie dla mostów, przepustów i istniejących budowli regulacyjnych); III. zarastanie koryta cieku roślinnością korzeniącą się w dnie i brzegach (powodującą ograniczenie przepływu, podpiętrzanie poziomu wód); IV. zarastanie brzegów krzakami i drzewami (powalone do koryta drzewa i krzaki powodują zmianę nurtu rzeki zagrażając istniejącej zabudowie w tym np. zabudowie regulacyjnej, budynkom mieszkalnym i gospodarczym, mostom, przepustom, drogom, różnego rodzaju infrastrukturze technicznej (gaz, woda, kanalizacja, sieci energetyczne, itp.)); V. niewłaściwe zagospodarowanie i korzystanie z terenów przylegających do wód (składowane na terenach zalewowych elementy o dużych gabarytach np. palety, bale słomy unoszone są przez wody i osadzane na elementach konstrukcyjnych budowli i urządzeń powodując przetamowania oraz zagrożenie dla stateczności urządzeń); VI. infrastruktura techniczna źle zaprojektowana lub wykonana niezgodnie z przepisami PW lub Prawa budowlanego, ograniczająca przepływ wód wezbraniowych (mostki, przepusty, kładki itp.) VII. tamy bobrowe oraz nory dzikich zwierząt zagrożenia zazwyczaj występujące lokalnie jednak o większym zasięgu oddziaływania; VIII. inne zagrożenia zazwyczaj występujące lokalnie jednak o większym zasięgu oddziaływania. Tabela nr 2: Wykaz planowanych działań, o których mowa w art. 22 ust. 1b PW. Plan utrzymania wód wykaz działań i uzasadnienie. Tabela zawiera wykaz działań, o których mowa w art. 22 ust. 1b dla wszystkich zadań objętych PUW wraz z uzasadnieniem konieczności realizacji tych robót oraz uwzględnieniem spodziewanych jej efektów. Tabela nr 3: Planowany zakres, rozmiar, przybliżona lokalizacja, termin i sposób wykonania robót wyszczególnionych w art. 22, ust. 1b pkt. 3,6,7a i 7b PW. Plan utrzymania wód wykaz działań. Tabela stanowi uzupełnienie i uszczegółowienie danych z tabeli nr 2 w zakresie doprecyzowania działań objętych wyżej wymienionymi punktami art. 22 PW dla wszystkich zadań utrzymaniowych Weryfikacja tabel PODZIAŁ ZADAŃ ZE WZGLĘDU NA ADMINISTRATORA CIEKÓW W pierwszej kolejności w ramach weryfikacji tabel, dokonano podziału wszystkich 846 zadań ze względu na Administratora poszczególnych cieków i jezior objętych zakresem PUW. Zestawione w tabelach prace zlokalizowane na obszarze zarządzanym przez Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie są w administracji czterech jednostek Państwowych RZGW w Szczecinie,: ZZMiUW, ZMiUWWP oraz LZMiUW. Przy czym należy zauważyć, że zdecydowana większość zadań dotyczy cieków administrowanych przez Zachodniopomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Szczecinie. Zgodnie z powyższym tabele podzielono na: 1) Tabele 1A, 2A i 3A dotyczące zadań na ciekach administrowanych przez RZGW w Szczecinie. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 20 z 154

21 2) Tabele 1B, 2B i 3B dotyczące zadań na ciekach administrowanych przez ZZMiUW. 3) Tabele 1C, 2C i 3C dotyczące zadań na ciekach administrowanych przez LZMiUW. 4) Tabele 1D, 2D i 3D dotyczące zadań na ciekach administrowanych przez ZMiUWWP. Po dokonaniu opisanego wyżej podziału stwierdzono, że większość zadań realizowanych przez RZGW w Szczecinie dotyczy rzeki Odry, a pozostałe obejmują jej dopływy, jeziora oraz rzeki Studnica i Myśliborka. Zadania te wynikają przede wszystkim z potrzeb utrzymania żeglugi oraz ochrony przeciwpowodziowej. Zadania objęte administracją trzech Zarządów Melioracji dotyczą cieków o dużym znaczeniu dla terenów rolnych. Zadania te dotyczą głównie umożliwienia spływu wód, ochrony przeciwpowodziowej i utrzymaniu urządzeń wodnych (np. rowów). KATEGORYZACJA ZADAŃ ZE WZGLĘDU NA ICH PRIORYTETOWOŚĆ W ustaleniu z czterema Administratorami dokonano podziału wszystkich zadań ze względu na priorytet ich wykonalności mając na uwadze główne cele jakim ma służyć ich realizacja wg. Administratorów wód. Ze względu na stosunkowo niewielką ilość zadań dotyczących cieków i jezior w administracji RZGW w Szczecinie zdecydowano się na nadanie im 3 stopni priorytetowości, przy czym stopień nr 3 oznacza priorytet najwyższy, a stopień nr 1 odpowiednio najniższy. Zadania dotyczące cieków w administracji ZZMiUW, ZMiUWWP oraz LZMiUW zdecydowano się podzielić na 5 stopni priorytetowości ze względu na ich znaczą ilość i różnorodność. Tutaj stopień nr 5 oznacza priorytet najwyższy, natomiast stopień nr 1 najniższy. Relacja pomiędzy stopniami priorytetowości dla RZGW w Szczecinie i Zarządów Melioracji jest następująca: Stopień 3 w przypadku RZGW w Szczecinie = stopień 4 5 w przypadku Zarządów Melioracji. Stopień 2 w przypadku RZGW w Szczecinie = stopień 3 w przypadku Zarządów Melioracji, Stopień 1 w przypadku RZGW w Szczecinie = stopień 1 2 w przypadku Zarządów Melioracji. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 21 z 154

22 Rycina 4 Lokalizacja działań priorytetowych priorytet 4 i 5 ZZMiUW, LZMiUW, ZMiUWWP oraz 3 i 2 RZGW w Szczecinie. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 22 z 154

23 PRIORYTETOWOŚĆ DZIAŁAŃ W ramach weryfikacji tabel dodano dodatkową kolumnę w tabelach 1A i 1B uwzględniającą opisany wyżej priorytet zadań Wnioski z weryfikacji tabel 1) Stwierdza się, że zdecydowana większość zadań objętych PUW będzie wykonywana na ciekach będących w administracji Zarządów Melioracji. 2) Stwierdza się, że zdecydowana większość zadań zarówno po stronie RZGW w Szczecinie i Zarządów Melioracji jest zdaniem administratorów cieków wysoce priorytetowa OCENA STANU ELEMENTÓW HYDROMORFOLOGICZNYCH I HYDROBIOLOGICZNYCH, A TAKŻE OBSZARÓW CHRONIONYCH I EKOSYSTEMÓW OD WÓD ZALEŻNYCH Dane z Państwowego Monitoringu Środowiska Wykorzystując na potrzeby SOOŚ dane z monitoringu diagnostycznego stanu wód prowadzonego w ramach PMŚ autorzy opracowania mają na uwadze ryzyko błędu zidentyfikowane w ramach projektu: Ocena wsteczna stanu jednolitych części wód na potrzeby indywidualnej analizy zgodności z Ramową Dyrektywą Wodną projektów współfinansowanych z funduszy unijnych, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (dalej: KZGW) Jak wynika ze wskazanego opracowania - system oceny przedsięwzięć zakłada generalnie ocenę stanu istniejącego w miejscu realizacji inwestycji oraz ocenę zmian poszczególnych abiotycznych i biotycznych komponentów środowiska na skutek realizacji przedsięwzięcia w obszarze jego lokalizacji, a także pośredniego wpływu tego przedsięwzięcia na sąsiadujące obszary. Pierwszym etapem jest opis stanu istniejącego środowiska. Można przyjąć hipotetyczną sytuację: Rzeczna JCWP ma długość 30 km. Zaczynając od biegu górnego, 5 km JCWP stanowi meandrujący przez tereny leśne odcinek, natomiast na pozostałych 25 km rzeka przepływa przez tereny łąk i pól z nielicznymi zadrzewieniami i posiada prawie prostoliniowe koryto. Stanowiska pomiarowe elementów jakości wód położone są, zgodnie z zasadami monitoringu w dolnym biegu, na odcinku reprezentującym przeważający typ zagospodarowania zlewni i obejmują łącznie odcinek 2 km. Planowane są roboty obejmujące 10 km górnego odcinka JCWP. Analiza wskazuje, że leśny odcinek rzeki to najcenniejszy fragment JCWP, mimo że nie jest reprezentatywny. Działanie spowoduje utratę cennych siedlisk, ale monitoring diagnostyczny tego nie wykaże, ponieważ zarówno przed i po przeprowadzeniu inwestycji, monitorowany jest inny odcinek rzeki, o odmiennych warunkach lokalnych. Jeżeli w monitoringu diagnostycznym nie zostanie wykazane pogorszenie któregoś z parametrów, nie będzie podstaw do objęcia JCWP monitoringiem operacyjnym. W ten sposób na wielu JCWP mogą być eliminowane cenne fragmenty rzeki, co nie znajdzie odzwierciedlenia w wynikach monitoringu. Istotna jest tu również kwestia braku informacji o stanie początkowym elementów hydromorfologicznych całej JCWP, zwłaszcza w zakresie morfologii koryta. Przekłada się to również na wyznaczanie JCWP jako silnie zmienionych części wód. Kwestią problematyczną jest przeniesienie oceny lokalnej wpływu inwestycji na dany fragment JCWP na stan całej JCWP. Jeżeli nawet w ocenie stanu aktualnego, a następnie oddziaływań lokalnych, zostaną wykorzystane te same metodyki, co w odniesieniu do Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 23 z 154

24 monitoringu, to ze zrozumiałych względów uzyska się zupełnie inne wyniki (ustalenie innych punktów reprezentatywnych dla odcinka itd.). Brak jest zatem metodyki oceny istotności oddziaływań lokalnych na całą JCWP. Ocena taka może obecnie zostać wykonana jako ocena ekspercka. Wracając do przedstawionej wyżej sytuacji hipotetycznej, odmiennie przedstawia się ona, kiedy JCWP znajduje się w obszarze chronionym przeznaczonym do ochrony siedlisk i gatunków. W tym przypadku punkt monitoringowy powinien monitorować stan siedlisk objętych ochroną, czyli znajdować się takim miejscu, w którym każda ingerencja w cenne siedlisko wykaże taką zmianę w wynikach monitoringu. Ponieważ za cel środowiskowy należy przyjąć cel bardziej rygorystyczny, można przypuszczać, że zostanie wtedy wykazane zagrożenie nieosiągnięcia celu środowiskowego dla JCWP. Sytuacja z obecnością obszarów chronionych jest również o tyle prostsza (pod kątem ochrony cennych obszarów), że prowadzenie prac w tych obszarach uwarunkowane jest też odrębnymi przepisami (poza RDW). Generalnie zatem monitoring zakłada reprezentatywność miejsc poboru prób dla całej JCWP, natomiast przeprowadzając ocenę wpływu inwestycji na środowisko, bierze się pod uwagę utratę najcenniejszych siedlisk. Poniżej przedstawiono schematyczny rysunek wyboru punktów monitoringu diagnostycznego według wytycznych. Rysunek uzupełniono o wskazanie najcenniejszego potencjalnie miejsca na JCWP. Jeśli JCWP nie jest położona w obrębie obszaru chronionego, to pkt przegapi najcenniejsze ekosystemy JCWP. Oczywiście biorąc pod uwagę to, że punkt musi być reprezentatywny dla całej JCWP, podejście takie jest słuszne. Inną kwestią pozostaje w takim przypadku przeprowadzony podział rzeki na JCWP, jednakże nie jest to tematem niniejszego opracowania. Rycina 5 Lokalizacja poprawna (fioletowa strzałka) i błędna (czerwona strzałka) pkt według zasady reprezentatywności. Fioletową linia przerywaną oznaczono potencjalnie najcenniejsze siedlisko na wskazanej JCWP (źródło: Poradnik monitoringu wód, 2013, zmienione) Z takiego podejścia do wyboru pkt wynika, że to, na co zwraca się szczególną uwagę przy ocenie oddziaływania przedsięwzięć na JCWP, powinno być ze względów metodycznych zupełnie pomijane przy wyborze punktu monitoringowego. W takiej sytuacji ocena stanu fragmentu JCWP pod kątem danego przedsięwzięcia będzie zawsze odbiegać od oceny stanu całej JCWP na potrzeby monitoringu, a tym samym inna będzie ocena istotności oddziaływań przedsięwzięcia. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 24 z 154

25 Warto zauważyć, że taki system oceny stanu wód może w praktyce prowadzić do sytuacji, w której rzeki znacznie przekształcone antropogenicznie będą podlegały dalszemu przekształceniu, natomiast tylko rzeki cenne przyrodniczo będą miały niejako prawo do polepszania stanu Elementy hydromorfologiczne Na potrzeby oceny hydromorfologicznej rzek przeprowadzono waloryzację wstępną, która polegała na wizualnej analizie ortofotomapy w barwach rzeczywistych (RGB) oraz numerycznej mapy podziału hydrograficznego Polski w skali 1: Badania prowadzono przy pomocy programu ArcGIS oraz QGIS. W waloryzacji zastosowano następujące wskaźniki: 1. Wskaźnik krętości (Wk) definiowany jako stosunek rzeczywistej długości koryta pomiędzy dwoma wybranymi punktami do długości odcinka prostego łączącego te punkty. Na podstawie wartości liczbowej wskaźnika wyróżnia się: 10 punktów koryta meandrowe (W k >1,5); 5 punktów koryta kręte (1,05<W k 1,5); 1 punkt koryta proste (1<W k 1,05). Krętość obliczona została za pomocą narzędzia dedykowanego do programu ArcGIS 10.2 o nazwie sinuosity. Ocenę przeprowadzano dla dwukilometrowych odcinków rzek. 2. Udział strefy dolinowej o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu: (% powierzchni) porośniętej głównie przez drzewa, krzewy, ziołorośla, szuwary, niekoszone zbiorowiska trawiaste, otwarte lustro wody (naturalne zbiorniki), łąki i pastwiska, las. Analizę użytkowania terenu wykonano w 100 m obustronnym pasie buforowym wyznaczonym wzdłuż rzeki. Oceny dokonywano w 3-stopniowej skali: 5 punktów >75% powierzchni strefy o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu; 3 punkty 35-75% powierzchni strefy o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu; 1 punkt <35% powierzchni strefy o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu; 3. Udział strefy przybrzeżnej o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu: (% powierzchni) porośniętej głównie przez drzewa, krzewy, ziołorośla, szuwary, niekoszone zbiorowiska trawiaste i otwarte lustro wody, łąki i pastwiska, las. Analizę użytkowania terenu wykonano w 10 m obustronnym pasie buforowym wyznaczonym wzdłuż rzeki. Oceny dokonywano w 3-stopniowej skali: 5 punktów >75% powierzchni strefy o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu; 3 punkty 35-75% powierzchni strefy o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu; 1 punkt <35% powierzchni strefy o nieantropogenicznym użytkowaniu terenu; 4. Dominujący sposób użytkowania strefy przybrzeżnej w 5 m obustronnym pasie buforowym wyznaczonym wzdłuż rzeki. Oceny dokonywano w 5-stopniowej skali: 6 punktów obszary naturalne, lasy; 5 punkty współdominacja lasy/łąki; 2 punkty łąki; 1 punkt grunty orne, sady, zabudowa, współdominacja łąki/grunty orne; 5. Obecność starorzeczy liczba widocznych starorzeczy. Dla tego wskaźnika na etapie wstępnej waloryzacji nie przypisano wartości oceny, a wpisywano liczbę stwierdzonych w dolinie rzecznej starorzeczy. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 25 z 154

26 6. Obecność jeziora. Jeśli rzeka przepływa przez jezioro, to badany jest fragment rzeki na którym nie znajduje się zbiornik. Wskaźnik informacyjny na etapie waloryzacji wstępnej z uwagi na to, że projekt dotyczy oceny rzek. Ocena końcowa odcinka badawczego polega na określeniu wartości wskaźnika waloryzacji wstępnej (W w ) obliczanego jako średnia arytmetyczna ze wskaźników znajdujących nr 1-6. Wskazania najbardziej wartościowych odcinków rzek dokonywane będzie zgodnie z zaproponowanymi poniżej wstępnymi przedziałami wartości: I klasa odcinki bardzo wartościowe (W w >5,0); II klasa odcinki wartościowe (4,0<W w 5,0); III klasa odcinki XXX (3,0<W w 4,0); IV klasa odcinki umiarkowanie przekształcone (2,0<W w 3,0); V klasa odcinki silnie przekształcone (W w 2) Elementy hydrobiologiczne Na wstępie określono zasięg przestrzenny planowanych prac z podziałem na kategorie (kilometraż rzek poddanych oddziaływaniu) oraz jego stosunek do długości JCWP objętych pracami (% długości JCWP), a także typ abiotyczny rzeki dla danej JCWP. W oparciu o tabele parametryzacji (Tabela 2 Parametryzacja oddziaływań kategorii prac utrzymaniowych na JCWP rzek typów abiotycznych nr: 16, 17, 18, 22, 23, 25 i 26.Tabela 2, Tabela 3, Tabela 4) określono przewidywany stopień istotności oddziaływania danego zadania na stan lub potencjał ekologiczny JCWP. Jeżeli wartości progowe były niższe od ustalonych dla nieistotnego wpływu prac utrzymaniowych przyjętych we wstępnej analizie istotności (screeningu) wpływ działania określono jako Znikomy i nie były podejmowane dalsze analizy. W przypadku stwierdzenia: małego, umiarkowanego, istotnego lub silnego poziomu oddziaływania, niezbędne było dokonanie w ramach SOOŚ analizy aktualnego stanu elementów biologicznych JCWP oraz potencjalnego oddziaływania planowanych działań na stan poszczególnych elementów biologicznych w skali lokalnej (odcinek poddany przekształceniom) oraz w skali całej JCWP. W tym celu wykorzystane zostały przede wszystkim dostępne dane z PMŚ, dotyczące stanu elementów biologicznych danej JCWP oraz wspomagających elementów fizykochemicznych (materiały za lata ). Należy tu jednak zastrzec, że bardzo często w JCWP monitorowane są tylko niektóre elementy biologiczne najczęściej fitobentos, fitoplankton i makrofity, a rzeczywiste dane z monitoringu pozostałych elementów są dostępne tylko dla niektórych JCWP, dla innych zaś pochodzą z tzw. przeniesienia, czyli z położonej najbliżej monitorowanej JCWP o tym samym typie abiotycznym. Wartość takich danych dla oceny stanu wyjściowego JCWP oraz potencjalnego wpływu planowanych działań jest odpowiednio mniejsza, niż w przypadku rzeczywistych danych monitoringowych. Kolejnym ważnym źródłem danych, wykorzystanych w ocenie aktualnego stanu elementów biologicznych i prognozowaniu wpływu planowanych prac utrzymaniowych, były wyniki dokonanej waloryzacji hydromorfologicznej cieków. Informacje dotyczące krętości koryta, pokrycia strefy przybrzeżnej i obszarów bezpośrednio przylegających do rzeki (pas 5, 10 i 100 m) oraz obecności starorzeczy, które w powiązaniu z danymi PMŚ, stanowiły podstawę określenia ogólnego potencjału przyrodniczego danego cieku. Waloryzacja umożliwiła rozróżnienie odcinków poddanych silnym przekształceniom antropogenicznym, od odcinków umiarkowanie i minimalnie przekształconych, a tym samym dokonanie oceny wpływu działań utrzymaniowych na elementy biologiczne, na poziomie dokładności wymaganym dla prognozy oddziaływania na środowisko. W ocenie aktualnego stanu elementów biologicznych JCWP oraz do prognozy skutków planowanych prac utrzymaniowych wykorzystane zostały również ogólne informacje, zawarte w opracowaniu Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 26 z 154

27 powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. (KZGW 2013), a także w planach ochrony obszarów Natura 2000 i parków narodowych (dalej: PN). Ponadto wykorzystane zostały informacje dotyczące przewidywanego składu gatunkowego zespołów organizmów wskaźnikowych (ryb, makrozoobentosu, makrofitów oraz fitobentosu i fitoplanktonu) występujących w wodach rzek określonych typów abiotycznych, zawarte w podanych w wykazie literatury opracowaniach. Analiza oparta o dane literaturowe i wiedzę ekspercką dotyczyła przewidywanego oddziaływania poszczególnych kategorii prac utrzymaniowych na organizmy uwzględniane w systemie oceny stanu/potencjału ekologicznego wód, w oparciu o dany element biologiczny. Natomiast dane literaturowe, w powiązaniu z wynikami dokonanej waloryzacji hydromorfologicznej cieków zostały wykorzystywane dla określenia aktualnego stanu elementów biologicznych JCWP w przypadku braku rzeczywistych danych z PMŚ dla danej części wód. Podstawowe źródła danych - ocena poszczególnych elementów biologicznych w ramach PMŚ (dane z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska, dalej: WIOŚ), - ocena elementów fizykochemicznych w ramach PMŚ (dane WIOŚ), - standardowe formularze danych (dalej: SDF) obszarów Natura 2000, - plany zadań ochronnych (dalej: PZO) obszarów Natura 2000, - plany ochrony (dalej: PO) parków narodowych, - PO parków krajobrazowych, - analizy własne: waloryzacja hydromorfologiczna, analiza ortofotomapy, wiedza ekspercka, - inne dane: publikacje dotyczące metod oceny stanu/potencjału ekologicznego rzek w oparciu o elementy biologiczne oraz publikacje faunistyczne, regionalne monografie przyrodnicze, atlasy rozmieszczenia gatunków, itp Obszary chronione oraz gatunki i siedliska zależne od wód Analizy rozpoczęto od zlokalizowania planowanych działań utrzymaniowych względem granic obszarów podlegających ochronie. Następnie dokonano zestawienia przedmiotów ochrony obszarów, wybierając te siedliska przyrodnicze i gatunki, które w jakikolwiek sposób powiązane są z ekosystemami wodnymi. Tym samym stan wód w danej JCWP determinuje stan zachowania tego rodzaju siedlisk i gatunków w obrębie obszarów objętych ochroną. Listę gatunków oraz siedlisk przyrodniczych zależnych od wód wraz z informacją o ich wymogach ekologicznych w stosunku do wód zaczerpnięto z opracowania Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. W przypadku obszarów Natura 2000, dla których opracowano PZO pozyskano dane (odpowiedni Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska) w formie wektorowej dot. występowania siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin w granicach obszarów. Umożliwiło to przeprowadzenie stosunkowo dokładnych analiz wpływu działań na stan siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin oraz zwierząt uznanych za przedmioty ochrony w danym obszarze. Ważnym źródłem informacji o rozmieszczeniu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków jest opracowanie Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego (Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie) zawierające m.in. zestaw danych wektorowych o rozmieszczeniu w granicach woj. zachodniopomorskiego ww. zasobów przyrodniczych. Brak dokładnych danych o występowaniu siedlisk i gatunków skutkował potrzebą przeprowadzenia ogólnej analizy wpływu działań na zidentyfikowane uprzednio przedmioty ochrony zależne od wód. Na podstawie analizy ortofotomapy możliwe było określenie czy działanie może potencjalnie wpłynąć negatywnie na zależne od wód siedliska i gatunki. W przypadku pozostałych analizowanych obszarów objętych ochroną dokonano analogicznej jak dla obszarów Natura 2000 identyfikacji przestrzennej działań w stosunku do granic Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 27 z 154

28 obszarów, a następnie określono cele ochrony obszarów i ich zależności od stanu wód, na podstawie opracowania Ustalenie celów środowiskowy dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych. W ten sposób możliwe było określenie przewidywanych oddziaływań na pozostałe obszary chronione (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe). W przypadku obszarów chronionych sprawdzono także, czy działanie może negatywnie wpłynąć w pośredni sposób na warunki funkcjonowania siedlisk przyrodniczych i gatunków zależnych od wód poprzez negatywne zmiany panujących warunków wodnych, np. poprzez obniżenie poziomu wód gruntowych w obrębie wilgotnych łąk stanowiących również siedliska rzadkich gatunków zwierząt. Jest to bardzo ważny element oceny wpływu działań utrzymaniowych w ramach prognozy oddziaływania na środowisko, gdyż w wielu przypadkach działania prowadzone na silnie przekształconych korytach rowów i kanałów mogą negatywnie wpływać na przylegające siedliska wodno-błotne i wilgotne. Rycina 6 Fragment rzeki Iny objęty jednym z działań na tle rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych i gatunków (dane zawarte w Waloryzacji przyrodniczej województwa zachodniopomorskiego). Dla lokalizacji położonych poza granicami obszarów chronionych ocena wpływu przedsięwzięć opiera się na dokonanej waloryzacji hydromorfologicznej cieków. Biorąc pod uwagę kilka kryteriów uwzględniających podstawowe (wybrane) parametry morfologii koryta oraz otoczenia cieku, poszczególne odcinki cieków, klasyfikowano do 5 kategorii. Na potrzeby oceny wpływu na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód posługiwano się terminem potencjału przyrodniczego, ze względu na to, iż lepiej oddaje on sens uwzględnienia dokonanej klasyfikacji na potrzeby przeprowadzenia oceny wpływu działań na przyrodę ożywioną. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 28 z 154

29 Tabela 1 Klasyfikacja odcinków cieków dokonana z uwzględnieniem parametrów morfologii koryta oraz otoczenia cieku Klasyfikacja HYMO I klasa odcinki bardzo wartościowe II klasa odcinki wartościowe III klasa odcinki umiarkowanie wartościowe IV klasa odcinki umiarkowanie przekształcone V klasa odcinki silnie przekształcone Klasyfikacja przyrodnicza Odcinki o bardzo wysokim potencjale przyrodniczym Odcinki o wysokim potencjale przyrodniczym Odcinki o umiarkowanym potencjale przyrodniczym Odcinki o niskim potencjale przyrodniczym Odcinki o bardzo niskim potencjale przyrodniczym Dokonana waloryzacja umożliwiła rozróżnienie odcinków poddanych silnym przekształceniom antropogenicznym od odcinków umiarkowanie i minimalnie przekształconych, a tym samym dokonanie oceny wpływu działań na poziomie dokładności wymaganym dla prognozy oddziaływania na środowisko. Przeprowadzona ocena została zweryfikowana w trakcie oceny poszczególnych zadań, tzn. uwzględniono również przypadki, kiedy prace na cieku o niskim potencjale przyrodniczym projektuje się w cennym kompleksie siedlisk łąkowych i mogą wywoływać na nie wpływ. W trakcie prac nad sporządzeniem prognozy uwzględniono również wytyczne Komisji Europejskiej odnoszące się do uwzględniania zagadnień związanych ze zmianami klimatycznymi i bioróżnorodnością. W trakcie prowadzonych analiz uwzględniono szerokie spektrum walorów przyrodniczych, obejmujących szeroko rozumianą bioróżnorodność, tj.: siedliska przyrodnicze i gatunki wymienione w Dyrektywach Siedliskowej oraz Ptasiej, uwzględniając wystąpienie potencjalnych oddziaływań generowanych przez realizację postanowień dokumentu, zarówno w odniesieniu do obszarów Natura 2000, w których te siedliska i gatunki stanowią przedmioty ochrony, jak i ich zasobów położonych poza granicami tych obszarów, gatunki roślin, grzybów i zwierząt występujące w obrębie szeroko rozumianych ekosystemów zależnych od wód, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków objętych ochroną na podstawie przepisów krajowych (dostępne dane o ich występowaniu pełnią niejako funkcję parasolową, dla zachowania całych ekosystemów powiązanych z dolinami i korytami cieków). Ponadto w trakcie procesu oceny oddziaływań wzięto pod uwagę następujące uwarunkowania związane z przeprowadzeniem prawidłowej oceny w odniesieniu do bioróżnorodności (zgodnie z Wytycznymi KE): 1) możliwy długotrwały i skumulowany charakter oddziaływań - analizie poddano poszczególne działania wchodzące w skład PUW, jak i uwzględniono skumulowany efekt oddziaływań w stosunku do obszarów chronionych i ekosystemów zależnych od wód. Przewidywany czas trwania oddziaływań był jedną z przesłanek do nadania oceny istotności oddziaływań poszczególnych działań, 2) złożony charakter oddziaływań i ciągi przyczynowo-skutkowe - w trakcie identyfikacji i oceny istotności poszczególnych oddziaływań brano pod uwagę możliwe oddziaływania na powiązane ze sobą elementy środowiska i możliwy pośredni wpływ na obiekty, walory, w obrębie których działania nie są bezpośrednio prowadzone, ale które mogą być poddane skutkom działań realizowanych w innym miejscu, Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 29 z 154

30 3) "margines niepewności" - przeprowadzone wnioskowanie opiera się na najlepszej dostępnej wiedzy i racjonalności, jednak możliwy jest pewien margines błędu. Aspekt ten uwzględniono planując odpowiedni system weryfikacji terenowych i monitoringu realizacji działań. Dodatkowo wdrażane w toku realizacji są i inne elementy wskazywane w Wytycznych KE takie jak uwzględnienie w analizach alternatywnych wariantów realizacji prac, analiza oddziaływań na obszary Natura 2000, z uwzględnieniem identyfikacji znaczących negatywnych oddziaływań na obszary i wdrażaniem odpowiednich działań minimalizujących i kompensujących, które będą zasadne z punktu widzenia Art. 6 (4) Dyrektywy Siedliskowej. Podstawowe źródła danych SDF obszarów Natura 2000 PZO obszarów Natura 2000 PO PN PO parków krajobrazowych Opracowanie Ustalenie celów środowiskowych dla Jednolitych Części Wód Powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, KZGW 2013 Opracowanie Waloryzacja przyrodnicza województwa zachodniopomorskiego (Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie) analizy własne: waloryzacja hydromorfologiczna, analiza ortofotomapy, wiedza ekspercka inne dane: publikacje faunistyczne, regionalne monografie przyrodnicze, atlasy rozmieszczenia gatunków, itp PARAMETRYZACJA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ELEMENTY HYDROBIOLOGICZNE Poziom oddziaływania planowanych prac utrzymaniowych jest uzależniony od ich zasięgu przestrzennego, w powiązaniu z ogólną charakterystyką i wielkością objętego pracami cieku. Przykładowo ten sam zakres rzeczowy i przestrzenny prac realizowanych w wielkiej rzece nizinnej (typ 21) będzie znacznie mniej istotny dla stanu ekologicznego, niż w sytuacji, gdy prace te wykonane zostaną w potoku nizinnym piaszczystym (typ 17). Zakres oddziaływań przewidywanych kategorii prac utrzymaniowych jest także zróżnicowany w odniesieniu do poszczególnych elementów biologicznych oraz parametrów fizykochemicznych i hydromorfologicznych. Dlatego już przy wstępnej propozycji wartości progowych dla istotności wpływu prac utrzymaniowych na stan ekologiczny rzek i potoków wprowadzono zróżnicowanie w zależności od typu abiotycznego wód oraz kategorii planowanych prac. Dla celów szczegółowej parametryzacji istotnych oddziaływań prac utrzymaniowych na elementy biologiczne i parametry hydromorfologiczne niezbędne było wobec tego nadanie różnej wagi poszczególnym kategoriom prac. Celem tego zabiegu jest zróżnicowanie kategorii istotności planowanych prac w zależności od ich zasięgu przestrzennego i poziomu oddziaływania na stan/potencjał ekologiczny rzeki. Biorąc pod uwagę poziom oddziaływania kategorii prac utrzymaniowych na elementy biologiczne (Tabela 4) nadano tym kategoriom odpowiednie wagi: 1. Wykaszanie roślin z dna oraz brzegów 1,8; 2. Usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie 1,2; 3. Usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi 1,4; 4. Usuwanie przeszkód: naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka 1,6; Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 30 z 154

31 5. Zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną 1,4; 6. Udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu 1,2; 7. Remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody budowli regulacyjnych/urządzeń wodnych 1,4; 8. Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach 2,0. Ze względu na dalszą procedurę obliczeń wagi ustalono, że najniższa wartość (1,2) odpowiadała najsilniejszemu oddziaływaniu danej kategorii prac utrzymaniowych na elementy biologiczne i parametry hydromorfologiczne, a najwyższa (2,0) najsłabszemu oddziaływaniu. Wagi te zostały następnie wymnożone dla każdej kategorii prac przez przyjęte we wstępnej analizie istotności (screeningu) wartości progowe nieistotnego wpływu prac utrzymaniowych (określonego jako wpływ znikomy/brak ). W ten sposób obliczono górną granicę dla pierwszej kategorii istotnego wpływu działań na stan/potencjał ekologiczny (określonej jako wpływ mały ). Następnie tę wartość ponownie przemnożono przez wagę uzyskując górna granicę dla kolejnej kategorii istotności (wpływ umiarkowany ). Powtórzenie tej procedury dało z kolei górną granicę następnej kategorii (wpływ istotny ). Powyżej tej wartości określono wpływ prac jako Znaczący. Ponieważ wartości progowe określające minimalną istotną długość odcinka lub % długości JCWP objętej pracami zostały zróżnicowane ze względu na typy abiotyczne rzek, parametryzację oddziaływań przeprowadzono dla 3 grup typów abiotycznych: potoki i małe rzeki nizinne (typy 16,17,18, 22, 23, 25, 26), średnie rzeki nizinne (typy 19, 20, 24) oraz wielkie rzeki nizinne (typ 21). Wyniki parametryzacji oddziaływania prac utrzymaniowych na stan/potencjał ekologiczny wód przedstawiono w tabelach 2, 3 i 4 odpowiednio dla wymienionych grup typów abiotycznych. W wyniku parametryzacji dla najsilniej oddziałujących na elementy biologiczne i parametry hydromorfologiczne kategorii prac ( usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie oraz udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu ) graniczne wartości zasięgu przestrzennego dla Znaczącego oddziaływania zostały określone na poziomie: 1) odcinek 1.7 km lub 17% długości JCWP dla potoków i małych rzek nizinnych, 2) odcinek 5,2 km lub 26% długości JCWP dla średnich rzek nizinnych, 3) odcinek 8,6 km lub 26% długości JCWP dla wielkich rzek nizinnych. Dla pozostałych kategorii prac przyjęto odpowiednio większe graniczne wartości zasięgu przestrzennego dla oddziaływań (Tabela 2, Tabela 3, Tabela 4). Należy zwrócić uwagę, że dla kategorii prac Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach, określonej jako najsłabiej oddziałująca na elementy biologiczne i parametry hydromorfologiczne (Tabela 21) nie przewidziano w ramach parametryzacji Znaczącego oddziaływania na potoki i małe rzeki nizinne, zaś dla średnich i wielkich rzek nizinnych nie przewidziano także oddziaływania Istotnego. Wiąże się to ze zróżnicowanym wpływem istniejących i usuwanych tam i nor bobrowych na rzeki o różnej wielkości. Dla cieków wchodzących w skład jednolitych części wód przejściowych i jezior jako kryterium parametryzacji zastosowano jedynie długość objętego pracami odcinka, bez odnoszenia do udziału w długości JCW. Zastosowano wartości graniczne długości odcinków identyczne jak dla średnich rzek nizinnych. Przedstawione zasady parametryzacji oddziaływań poszczególnych kategorii prac utrzymaniowych na elementy biologiczne zostały wykorzystane w ocenie zadań z priorytetów 4 i 5 ZZMiUW, ZMiUWWP i LZMiUW oraz 1, 2 i 3 RZGW w Szczecinie. Wśród elementów hydrobiologicznych wyróżniono dodatkową podgrupę oddziaływań znaczących, która wiąże się z zagrożeniem celu środowiskowego [Z/C], w rozumieniu Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 31 z 154

32 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 32 z 154

33 Tabela 2 Parametryzacja oddziaływań kategorii prac utrzymaniowych na JCWP rzek typów abiotycznych nr: 16, 17, 18, 22, 23, 25 i 26. Zakres oddziaływania planowanych prac w skali JCWP - Typ 16, 17, 18, 23, 25, 26 Kategorie prac utrzymaniowych w śródlądowych wodach powierzchniowych Waga Znikomy/Brak* Mały Umiarkowany Istotny Znaczący km % JCWP km % JCWP km % JCWP km % JCWP km % JCWP 1. Wykaszanie roślin z dna oraz brzegów 1,8 1,0 10 1,8 18 3,2 32 5,8 58 > 5,8 > Usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie 3. Usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi 4. Usuwanie przeszkód: naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka 5. Zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną 6. Udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu 7. Remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody budowli regulacyjnych/urządzeń wodnych 1,2 1,0 10 1,2 12 1,4 14 1,7 17 > 1,7 > 17 1,4 1,0 10 1,4 14 2,0 20 2,7 27 > 2,7 > 27 1,6 1,0 10 1,6 16 2,6 26 4,1 41 > 4,1 > 41 1,4 3,0 20 4,2 28 5,9 39 8,2 55 > 8,2 > 55 1,2 1,0 10 1,2 12 1,4 14 1,7 17 > 1,7 > 17 1,4 3,0 20 4,2 28 5,9 39 8,2 55 > 8,2 > Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach * odrzucone na podstawie wstępnej parametryzacji (screening) 2,0 3,0 20 6, ,0 80 > 12,0 > Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 33 z 154

34 Tabela 3 Parametryzacja oddziaływań kategorii prac utrzymaniowych na JCWP rzek typów abiotycznych nr: 19, 20, 24. Zakres oddziaływania planowanych prac w skali JCWP - Typ 19, 20, 24 Kategorie prac utrzymaniowych w śródlądowych wodach powierzchniowych Waga km Znikomy* Mały Umiarkowany Istotny Silny % JCWP km % JCWP km % JCWP km % JCWP km % JCWP 1. Wykaszanie roślin z dna oraz brzegów 1,8 3,0 15 5,4 27 9, ,5 87 > 17,5 > Usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie 3. Usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi 4. Usuwanie przeszkód: naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka 5. Zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną 6. Udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu 7. Remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody budowli regulacyjnych/urządzeń wodnych 1,2 3,0 15 3,6 18 4,3 22 5,2 26 > 5,2 > 26 1,4 3,0 15 4,2 21 5,9 29 8,2 41 > 8,2 > 41 1,6 3,0 15 4,8 24 7, ,3 61 > 12,3 > 61 1,4 5,0 25 7,0 35 9, ,7 69 > 13,7 > 69 1,2 3,0 15 3,6 18 4,3 22 5,2 26 > 5,2 > 26 1,4 5,0 25 7,0 35 9, ,7 69 > 13,7 > Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach * odrzucone na podstawie wstępnej parametryzacji (screening) 2,0 5, ,0 50 > 10,0 > Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 34 z 154

35 Tabela 4 Parametryzacja oddziaływań kategorii prac utrzymaniowych na JCWP rzek typu abiotycznego nr 21. Zakres oddziaływania planowanych prac w skali JCWP - Typ 21 Kategorie prac utrzymaniowych w śródlądowych wodach powierzchniowych Waga km Znikomy* Mały Umiarkowany Istotny Silny % JCWP km % JCWP km % JCWP km % JCWP km % JCWP 1. Wykaszanie roślin z dna oraz brzegów 1,8 5,0 15 9, , ,2 87 > 29,2 > Usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie 3. Usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi 4. Usuwanie przeszkód: naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka 5. Zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną 6. Udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu 7. Remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody budowli regulacyjnych/urządzeń wodnych 1,2 5,0 15 6,0 18 7,2 22 8,6 26 > 8,6 > 26 1,4 5,0 15 7,0 21 9, ,7 41 > 13,7 > 41 1,6 5,0 15 8, , ,5 61 > 20,5 > 61 1,4 10, , , ,4 69 > 27,4 > 69 1,2 5,0 15 6,0 18 7,2 22 8,6 26 > 8,6 > 26 1,4 10, , , ,4 69 > 27,4 > Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach * odrzucone na podstawie wstępnej parametryzacji (screening) 2,0 10, ,0 50 > 20 > Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 35 z 154

36 3.3.4 PARAMETRYZACJA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ELEMENTY ODDZIAŁYWAŃ NA OBSZARY CHRONIONE I EKOSYSTEMY ZALEŻNE OD WÓD W trakcie analiz, których celem było określenie wpływu przedsięwzięcia na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód, podstawowe czynniki brane pod uwagę to: relacja przestrzenna działań utrzymaniowych do obszarów objętych ochroną, wpływ działania lub ich grupy na funkcje i cechy obszaru, wpływ działania lub ich grupy na funkcje i znaczenie ekosystemów zależnych od wód. W odniesieniu do obszarów Natura 2000, gdzie analizowanych było zwykle kilka do kilkunastu przedmiotów ochrony, sumaryczną ocenę istotności oddziaływania sporządzono na podstawie najgorzej ocenionego parametru (parametru przedmiotu ochrony, na który dane działanie utrzymaniowe będzie miało najbardziej niekorzystny wpływ). Dla działań, w przypadku których dostępne były dane o rozmieszczeniu siedlisk przyrodniczych i gatunków (generalnie obszar woj. zachodniopomorskiego), uwzględniano te informacje przy ocenie wpływu na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód. W innych przypadkach opierano się na dokonanej waloryzacji hydromorfologicznej, stosując poniższy schemat postępowania. Rycina 7 Schemat oceny wpływu działań utrzymaniowych na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód (cieki o bardzo wysokim i wysokim potencjale przyrodniczym). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 36 z 154

37 Rycina 8 Schemat oceny wpływu działań na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód (cieki o umiarkowanym potencjale przyrodniczym). Rycina 9 Schemat oceny wpływu działań na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód (cieki o niskim i bardzo niskim potencjale przyrodniczym). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 37 z 154

38 W przypadku cieków o niskim i bardzo niskim potencjale przyrodniczym powyższy schemat stosowano dla cieków położonych poza obszarami chronionymi. W odniesieniu do wielu obszarów chronionych, które chronią siedliska przyrodnicze i siedliska gatunków, w tym ptaków, zastosowanie powyższego schematu dawałoby zniekształcony obraz możliwych oddziaływań. Wynika to z faktu istnienia znacznych powierzchni użytków zielonych stanowiących, w obrębie których przeprowadzono w ostatnich kilkudziesięciu (a w niektórych przypadkach znacznie wcześniej) latach prace melioracyjne - tworząc nowe kanały, rowy lub upraszczając linię brzegową istniejących cieków. Klasyfikowanie działań obejmujących np. odmulanie znacznych odcinków tego rodzaju cieków nie przedstawiałoby faktycznej skali potencjalnych oddziaływań na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 38 z 154

39 [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] Tabela 5 Schemat opisu oddziaływań działań utrzymaniowych. Elementy oceny stanu Czynniki oddziaływania rodzaje działań utrzymaniowych Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000/cele ochrony pozostałych obszarów chronionych Ekosystemy zależne od wód (siedliska przyrodnicze i gatunki zależne od wód występujące poza obszarami objętymi ochroną) Wpływ na łączność obszaru z innymi obszarami/wpływ na funkcjonalność korytarza ekologicznego Ocena istotności wraz z krótkim uzasadnieniem 1. Wykaszanie roślin z dna oraz brzegów 2. Usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie 3. Usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi 4. Usuwanie przeszkód: naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka 5. Zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych oraz przez ich zabudowę biologiczną 6. Udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu 7. Remont lub konserwację stanowiących własność właściciela wody budowli regulacyjnych/urządzeń wodnych Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 39 z 154

40 [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] [Nazwa obszaru Natura 2000] Elementy oceny stanu Czynniki oddziaływania rodzaje działań utrzymaniowych Przedmioty ochrony obszaru Natura 2000/cele ochrony pozostałych obszarów chronionych Ekosystemy zależne od wód (siedliska przyrodnicze i gatunki zależne od wód występujące poza obszarami objętymi ochroną) Wpływ na łączność obszaru z innymi obszarami/wpływ na funkcjonalność korytarza ekologicznego Ocena istotności wraz z krótkim uzasadnieniem 8. Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach Znikome/brak [Zi] Małe [M] Podsumowanie oceny działań utrzymaniowych Umiarkowane [U] Istotne [I] Silny/Znaczące [Z] Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 40 z 154

41 Ocena wpływu na obszary chronione i ekosystemy zależne od wód, w przypadkach, gdzie możliwe było odniesienie do danych o rozmieszczeniu siedlisk przyrodniczych i gatunków, dokonywana została na zasadzie eksperckiej. W odniesieniu do tego rodzaju zasobów przyrodniczych, nie sposób określić sztywnych ram istotności oddziaływań. Pod uwagę należy brać także inne aspekty, m.in. takie jak rolę danego gatunku w obszarze, znaczenie danego obszaru dla gatunków i siedlisk przyrodniczych w skali kraju, siedliska istotne dla utrzymania integralności obszaru, znaczenie lokalnych zasobów dla ich ochrony w regionie biogeograficznym lub zasobach krajowych w przypadku objętych prawem krajowym gatunków występujących poza granicami obszarów chronionych. Oddziaływania poszczególnych działań utrzymaniowych ocenione zostały w pięciostopniowej skali: 1) Z znikome w związku z realizacją działań nie ma zagrożenia wystąpienia negatywnych oddziaływań, np. miejsce realizacji nie pokrywa się przestrzennie z obszarami występowania wartości przyrodniczych w obszarach lub wpływ niezauważalny, chwilowy, zanikający; 2) M - małe w związku z realizacją działań nie ma zagrożenia wystąpienia istotnych oddziaływań mogących spowodować nawet czasowe zmniejszenie liczebności populacji gatunków i powierzchni siedlisk lub pogorszenie funkcjonalności korytarza ekologicznego. Możliwe czasowe, krótkotrwałe i lokalne pogorszenie stanu siedlisk gatunków, warunków występowania lub stanu i funkcji siedlisk przyrodniczych. Oddziaływania nie wykraczają poza etap realizacji. Konieczny nadzór na etapie realizacji; 3) U - umiarkowane w związku z realizacją działań możliwe wystąpienie efektu zmniejszenia liczebności lokalnej populacji lub pogorszenie stanu siedliska, pogorszenia funkcjonalności korytarza ekologicznego - oddziaływanie krótkookresowe, ograniczone do fazy realizacji. Konieczne jest wdrażanie działań minimalizujących oraz nadzór na etapie realizacji; 4) I istotne w związku z realizacją przedsięwzięcia/działań możliwe wystąpienie działań powodujących zmniejszenie lokalnej populacji gatunku o ok. 1-2 % stanu wyjściowego, zmniejszenie powierzchni siedliska o ok. 1-2 % powierzchni w stosunku do stanu wyjściowego. Istotny wpływ na funkcjonalność korytarza ekologicznego (ocena ekspercka). Oddziaływania utrzymujące się również na etapie eksploatacji przedsięwzięcia. Konieczne wdrażanie działań minimalizujących, monitoring na etapie eksploatacji oraz nadzór na etapie realizacji; 5) Z - znaczące w związku z realizacją działań możliwe wystąpienie znaczącego negatywnego oddziaływania na obszary, tj. możliwe wystąpienie działań powodujących zmniejszenie lokalnej populacji gatunku o ok. >2 % stanu wyjściowego, zmniejszenie powierzchni siedliska o ok. >2 % powierzchni w stosunku do stanu wyjściowego, znaczące pogorszenie funkcji i stanu siedlisk gatunków i siedlisk przyrodniczych. Znaczący wpływ na funkcjonalność korytarza ekologicznego (ocena ekspercka). Oddziaływania utrzymujące się również na etapie eksploatacji oraz konieczne wdrażanie działań kompensujących, monitoring na etapie eksploatacji, jak i działań kompensacyjnych, konieczny jest także nadzór na etapie realizacji. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 41 z 154

42 Wśród elementów hydrobiologicznych wyróżniono dodatkową podgrupę oddziaływań znaczących, która wiąże się z zagrożeniem celu środowiskowego [Z/C], w rozumieniu Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych POZOSTAŁE ELEMENTY STANU ŚRODOWISKA Klimat i jakość powietrza Analizę rozpoczęto od danych pochodzących z Państwowego Monitoringu Środowiska, w ramach którego oceniany jest stan i jakość powietrza. Jakość powietrza rozpatrywano na dwóch płaszczyznach, zgodnie ze sposobem oceniana w ramach PMŚ, tj. pod kątem spełnienia kryteriów ustalonych w celu ochrony zdrowia i ochrony roślin. Następnie analizie został poddany wpływ działań objętych PUW na stan jakości powietrza, w obszarze realizacji i oddziaływania, w sposób bezpośredni, pośredni i wtórny. Z wykorzystaniem narzędzi analiz przestrzennych i geoportali odpowiednich służb zestawiono obszary, w których odnotowano przekroczenia dopuszczalnych poziomów stężeń zanieczyszczeń w strefach, z lokalizacją istotnych oddziaływań na jakość powietrza wynikającą z PUW. Na tej podstawie dokonano analizę wpływu projektowanych działań na możliwość pogorszenia jakości powietrza. Ocena stanu klimatu i oddziaływań działań projektowanych w ramach PUW opierała się na analizie dostępnych opracowań fizjograficznych obszaru, literatury naukowej dot. warunków klimatycznych tego regionu i Polski. Szczególną uwagę w analizie poświęcono następującym elementom: termika i wielkość opadów, jak i możliwa zmiana zdolności pochłaniania i odbicia promieniowania przez powierzchnię terenu objętą działaniami w ramach PUW. Podstawowe źródła danych: - PMŚ, - Atlas klimatu Polski, - Ocena jakości powietrza w strefach w Polsce za rok 2013, - Analizy własne: rozmieszczenia głównych źródeł zanieczyszczeń, wiedza ekspercka, - Publikacje dot. stanu sanitarnego powietrza, stanu klimatu, regionalne opracowania zagadnienia itp., - Strony internetowe instytucji badających jakość powietrza Powierzchnia ziemi, krajobraz i zasoby naturalne Podstawą analizy były mapy tematyczne, także te udostępniane w wersji cyfrowej na geoportalach różnych służb i urzędów. Na podstawie analiz przestrzennych, możliwe było przedstawienie lokalizacji planowanych działań na tle elementów krajobrazu i powierzchni ziemi oraz ocena ich wpływu na stan tych elementów. W celu analizy pokrycia terenu objętego PUW, wykorzystany został model CORINE Land Cover. Wyniki analizy pokrycia terenu dostarczyły dodatkowych informacji statystycznych o obszarze realizacji działań utrzymaniowych. Analiza ortofotomapy pozwoliła także na identyfikacje form krajobrazu o mniejszym zasięgu, niż przyjęte w założeniach modelu. Ocena bezpośredniego, pośredniego i negatywnego wpływu realizacji i braku realizacji PUW na powierzchnię ziemi została przeprowadzona w kontekście obowiązujących aktów prawa. Przewiduje się, że oddziaływanie działań planowanych w ramach PUW dotyczyć będą tylko obszaru realizacji, Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 42 z 154

43 Do analizy zasobów naturalnych wykorzystano przede wszystkim literaturę przedmiotu, przy czym główne opracowanie stanowił Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na Podstawowe źródła danych: - Mapa podziału fizjograficznego Polski wg Kondrackiego, mapa glebowa, krajobrazowa, - Serwisy WMS udostępniane przez geoportale, - Ortofotomapa, CORINE Land Cover, - Dostępna literatura i opracowania ekofizjograficzne regionu i form ochrony przyrody, wiedza ekspercka Ludność, w tym jakość życia i zdrowie Celem oceny oddziaływania projektowanego PUW na ludzi dokonano kalkulacji liczby ludności zamieszkującej obszary znajdujące się w zasięgu tego oddziaływania. Obliczeń dokonano na podstawie aktualnych (z roku 2014) wojewódzkich roczników statystycznych, publikowanych przez urzędy statystyczne właściwe dla odpowiednich województw. Odwołano się również do ogólnodostępnych danych dotyczących powodzi z lat 1997 i Określenie skutków braku realizacji działań zawartych w PUW powiązano z Planem Zarządzania Ryzykiem Powodziowym (dalej: PZRP) dla obszaru dorzecza Odry. Podstawowym problemem związanym z określeniem oddziaływań zadań wskazanych w PUW na ludność jest brak wypracowanych metodyk dla analizy tego rodzaju. Z tego względu do wskazaniu rezultatów realizacji PUW w omawianym zakresie posłużono się wiedzą ekspercką oraz praktyką z zakresu przygotowania SOOŚ dla PZRP Dobra materialne W zakresie wpływu PUW na dobra materialne oparto się o charakterystykę terenu wykonaną w systemie CORINE Land Cover. Wskazano tereny rolne jako dominujące na obszarze realizacji PUW, związane z występowaniem dóbr materialnych. Następnie, na podstawie materiałów przekazanych przez Zamawiającego zidentyfikowano aktualne zagrożenia dla dóbr materialnych wynikające z niedostatecznego stopnia utrzymania wód oraz obciążenia budżetowe związane z kompensacją szkód wyrządzonych przez wody Zabytki W zakresie analizy aktualnego stanu ilościowego zabytków obecnych na obszarze oddziaływania PUW dokonano oszacowania zabytków nieruchomych na podstawie na podstawie danych z rejestrów zabytków nieruchomych województw zachodniopomorskiego i pomorskiego oraz danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Z uwagi na niemożność oszacowania liczby zabytków ruchomych znajdujących się w posiadaniu osób trzecich, określenie elementów tej grupy zawężono do wskazania liczby muzeów zlokalizowanych na przedmiotowym obszarze Konflikty społeczne Podstawowym problemem dotyczącym oceny możliwości wystąpienia konfliktów społecznych związanych z realizacją analizowanych działań w ramach SOOŚ jest brak jednolitej i rzetelnej metodyki oceny oddziaływania w tym zakresie. Z tego względu, do określenia prawdopodobieństwa wystąpienia konfliktów oraz wskazania działań mitygujących posłużono się modelem metodyki wskazanym w dokumencie Komisji Europejskiej oraz zasadami opracowanymi przez międzynarodową organizację International Association for Impact Assessment. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 43 z 154

44 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 44 z 154

45 4 Zakres PUW oraz jego ocena zgodności z innymi dokumentami 4.1 Zakres dokumentu Projekt Planu utrzymania wód na obszarze działania RZGW w Szczecinie stanowi strategiczny dokument, którego konieczność opracowania wynika z zapisów art. 114b PW. Utrzymywanie publicznych śródlądowych wód powierzchniowych polega na zachowaniu stanu dna lub brzegów oraz na remoncie lub konserwacji istniejących budowli regulacyjnych. Utrzymywanie wód realizowane jest poprzez działania zgodne z art. 22 ust. 1b PW, poprzez szereg działań zdefiniowanych w ustawie i ma na celu: zapewnienie ochrony przed powodzią lub usuwania skutków powodzi, umożliwienie spływu lodu, warunków korzystania z wód, w tym utrzymywania zwierciadła wody na poziomie umożliwiającym funkcjonowanie urządzeń wodnych, obiektów mostowych, rurociągów, linii energetycznych, linii telekomunikacyjnych oraz innych urządzeń, zapewnienie warunków eksploatacyjnych śródlądowych dróg wodnych oraz działania urządzeń wodnych, w szczególności ich odpowiedniego stanu technicznego i funkcjonalnego. Zgodnie z art. 114b ust. 1 PW PUW zawiera: 1. określenie odcinków śródlądowych wód powierzchniowych, w obrębie których występują zagrożenia dla swobodnego przepływu wód oraz spływu lodów, wraz z identyfikacją tych zagrożeń; 2. wykaz będących własnością Skarbu Państwa budowli regulacyjnych i urządzeń wodnych o istotnym znaczeniu dla zarządzania wodami; 3. wykaz planowanych działań, o których mowa w art. 22 ust. 1b. 4.2 Badanie zgodności projektu PUW z dokumentami strategicznymi OCENA POWIĄZAŃ Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI PRZYJMOWANYMI NA SZCZEBLU MIĘDZYNARODOWYM Na poziomie międzynarodowym brak jest obowiązujących dokumentów strategicznych powiązanych z PUW OCENA POWIĄZAŃ Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI SZCZEBLA KRAJOWEGO Do kluczowych dokumentów strategicznych z zakresu gospodarki wodnej opracowywanych na poziomie krajowym, do których odnieść należy PUW należą: Projekt Polityki Wodnej Państwa do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2016) (dalej: PWP) oraz Program Wodno-Środowiskowy Kraju (dalej: PWŚK). PWP jest dokumentem o wieloletnim horyzoncie czasowym, identyfikującym problemy uznane za najistotniejsze z punktu widzenia osiągnięcia celów, przed którymi stoi Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 45 z 154

46 gospodarka wodna. Wytycza on priorytetowe kierunki działania państwa w tej dziedzinie. Głównym celem PWP jest zapewnienie powszechnego dostępu ludności do czystej i zdrowej wody oraz istotne ograniczenie zagrożeń wywołanych przez powodzie i susze w połączeniu z utrzymaniem dobrego stanu wód i związanych z nimi ekosystemów, przy zaspokojeniu uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki, poprawie spójności terytorialnej i dążeniu do wyrównania dysproporcji regionalnych. Jednym z celów strategicznych wpisujących się w realizację celu nadrzędnego jest zapobieganie zwiększeniu ryzyka wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych. Do przypisanych mu celów operacyjnych należy zwiększenie skuteczności ochrony ludności i gospodarki przed powodzią, w perspektywie do roku Kluczowym elementem realizacji są tu plany zarządzania ryzykiem powodziowym (Rozdział 4.2.3), określające problemy i zadania z zakresu ochrony przed powodzią w bardziej szczegółowy sposób. Z uwagi na nadrzędny i programowy charakter PWP nie można mówić o bezpośrednim odniesieniu jego zapisów do PUW, jednak wskazany cel operacyjny jest niewątpliwie zbieżny z celem podejmowania działań z zakresu utrzymania wód objętych PUW. Drugim dokumentem z zakresu gospodarki wodnej obowiązującym w skali kraju jest PWŚK, który określa działania bezpośrednio ukierunkowane na osiągnięcie celów środowiskowych wyznaczonych dla JCWP zgodnie z przepisami RDW oraz wskazuje na przypadki, w których osiągnięcie celów środowiskowych zostało odsunięte w czasie lub w których przyjęto cele mniej rygorystyczne. Jakkolwiek w PWŚK wskazano, iż jego postanowienia powinny zostać przeniesione do planów tematycznych związanych z gospodarką wodną, katalog działań zawarty w PWŚK nie odnosi się bezpośrednio do prac utrzymaniowych OCENA POWIĄZAŃ Z DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI SZCZEBLA REGIONALNEGO Dokumenty strategiczne z zakresu gospodarki wodnej obowiązujące na szczeblu regionalnym to: Plan Gospodarowania Wodami na obszarze dorzecza Odry (dalej jako: PGW) wraz z MasterPlanem dla obszaru dorzecza Odry, PZRP dla obszaru dorzecza Odry oraz PZRP dla regionu wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego. Podstawowym narzędziem planowania polityki wodnej w Polsce stanowi PGW. Jest to dokument planistyczny mający na celu m. in. usprawnienie procesu osiągania lub utrzymania dobrego stanu wód oraz związanych z nimi ekosystemów. Określa on zasady korzystania z wód dorzecza, uwzględniając sektory: komunalny, rolnictwo, przemysł, hydroenergetykę, żeglugę i zarządzanie ryzykiem powodziowym. Uzupełnieniem PGW są MasterPlany, które powstały na gruncie uzgodnień z Komisją Europejską, wynikających z nieprawidłowej implementacji przepisów RDW do prawa polskiego. MasterPlany mają za zadanie integrować strategie i plany dotyczące dorzeczy w zakresie realizacji zadań mogących wpływać na hydromorfologię wód powierzchniowych. Zawierają m.in. zestawienie głównych potrzeb i priorytetów społeczno-gospodarczych na obszarze danego dorzecza oraz analizę planowanych działań utrzymaniowych, w odniesieniu do zdefiniowanych potrzeb i problemów w perspektywie do roku 2021 wraz z ich oceną pod kątem zgodności z przepisami RDW. Największy udział w zestawieniu MasterPlanu dla dorzecza Odry mają inwestycje mające na celu ograniczenie zagrożenia powodzią. Po wprowadzeniu do PGW, MasterPlany przestaną funkcjonować jako odrębne dokumenty. Należy również zaznaczyć, że MasterPlany stanowią główną bazę informacji dla wykonania PZRP, jako spisy inwestycji, które są konieczne dla zwiększenia poziomu ochrony przeciwpowodziowej. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 46 z 154

47 Z powyższego wynika, iż PGW i MasterPlan dotyczy przede wszystkim zamierzeń inwestycyjnych, a więc o charakterze innym niż prace utrzymaniowe. Zadania objęte PUW nie będą więc bezpośrednio związane z tymi dokumentami. Pomimo to, należy wskazać na pokrywające się cele obu planów. W tym kontekście można przyjąć, iż PWU stanowić będzie swoiste nieinwestycyjne wsparcie dla PGW. Przechodząc do kwestii PZRP, na wstępie należy zaznaczyć, iż podobnie jak PUW stanowi on nowy, opracowany po raz pierwszy dokument z zakresu gospodarki wodnej. PZRP określa schemat zarządzania ryzykiem powodziowym, w który wpisują się również prace utrzymaniowe objęte PUW. Opracowuje się go na poziomie dorzeczy oraz regionów wodnych. W odniesieniu do planu będącego przedmiotem niniejszego opracowania, istotne będą zapisy PZRP dla obszaru dorzecza Odry oraz PZRP dla regionu wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego, których projekty znajdują się w końcowym etapie konsultacji społecznych. PZRP realizują cele w zakresie: wdrożenia polityki w zakresie zarządzania ryzykiem powodziowym, zwiększenia skuteczności ochrony ludności przed powodzią za pomocą efektywnych działań technicznych, wzrostu wykorzystania i podnoszenie efektywności nietechnicznych metod ograniczania skutków powodzi i suszy w zakresie zabezpieczenia przed powodziami. PZRP uwzględniają ponadto osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu i potencjału wód i związanych z nimi ekosystemów. PZRP dla obszaru dorzecza Odry wymienia niewystarczające działania utrzymaniowe i odtworzeniowe koryt rzek i infrastruktury, jako jeden z determinantów ryzyka powodziowego. Zwiększające się zagrożenie powodziowe bezpośrednio odniesione jest do niedostatecznego zakresu i częstotliwości przedsięwzięć utrzymaniowych i odtworzeniowych koryt i dolin rzecznych. Skorelowanym problemem jest również brak odpowiednich środków finansowych na prowadzenie prac utrzymaniowych na właściwym poziomie. Do przyczyn wzrastającego zagrożenia powodziami zatorowymi i utrudnienia akcji lodołamania PZRP zalicza zły stan infrastruktury regulacyjnej i niedostateczny poziom prac utrzymaniowych Odry na odcinku od Brzegu Dolnego do ujścia. W konsekwencji, prace związane z utrzymaniem rzek i potoków oraz poprawa stanu technicznego istniejącej infrastruktury przeciwpowodziowej, zostały wpisane w schemat PZRP jako działania nr 24 i 29. PZRP dla regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wskazuje wprost, iż do głównych przyczyn powstania ryzyka powodziowego w zlewni należy problem wzrastającego ryzyka powodziowego wynikający m.in. z: 1. Konieczności remontu istniejącej infrastruktury regulacyjnej i prac utrzymaniowych na Odrze granicznej, 2. Stanu technicznego istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej niektórych budowli na rzece Płoni oraz dużej ilości na terenie Międzyodrza, 3. Braku prowadzenia na właściwym poziomie prac utrzymaniowych: niezadowalający stan prac utrzymaniowych na Odrze i rzekach Rega i Stara Rega oraz nienadążanie z bieżącym usuwaniem powalonych drzew, zakrzaczeń, itp. (priorytetowy odcinek od Łubnicy do Osinowa), 4. Braku dostosowania koryt rzecznych do wód powodziowych (duże potencjalne straty w mieście Stargard Szczeciński i na terenach Agrofirmy Witkowo), Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 47 z 154

48 5. Odcinkowego zamulenia koryt rzecznych (dotyczy rzek: Ina, Mała Ina, Krąpiel i Mała Krąpiel) 6. Niezadowalającego stanu brzegów, miejscowego zamulenia rzeki Rega, 7. Zatorów spowodowanych powalonymi drzewami w korytach rzek, spowodowanych przez siedliska bobrowe, a także podmywania skarp i silnego wiatru, 8. Dużego powodziowego zagrożenia rzeki Regi, 9. Zachwaszczenia brzegów koryta na terenach rolnych w rejonie wsi Kowalewice, Mazów, Tyń, Pieszcz, 10. Silnego meandrowania rzeki Wieprzy oraz licznych wyrw w skarpach rzeki, 11. Brak prowadzenia na dostatecznym poziomie prac utrzymaniowych rzek. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 48 z 154

49 5 Stan środowiska oraz potencjalne jego zmiany w przypadku realizacji, a także braku realizacji projektu PUW 5.1 Wprowadzenie Na potrzeby oceny oddziaływania poszczególnych działań utrzymaniowych projektowanych do realizacji w ramach PUW na elementy hydrobiologiczne i obszary chronione i ekosystemy od wód zależne, utworzono dla każdego z działań planowanych w PUW tzw. kartę działania (Rycina 10). Karty powstały na bazie tabel, o których mowa w rozdziale (tabele zbiorcze dla działań (w formie elektronicznej)). Karty oraz tabele zbiorcze przygotowano z podziałem na poszczególnych administratorów śródlądowych wód powierzchniowych (RZGW w Szczecinie, ZZMiUW, LZMiUW i ZMiUWWP). Poniżej opisano zawartość karty działania oraz zbiorczych tabel. W tym miejscu należy zaznaczyć, że numeracja poszczególnych kart, które stanowią osobne arkusze, odpowiada numeracji wg tabel zbiorczych zlokalizowanych w arkuszach o nazwach TAB1, TAB2, TAB3. Karta złożona jest z części: 1. pozwalającej na identyfikację, 2. przedstawiającej wyniki oceny wpływu planowanego działania na środowisko, 3. przedstawiającej ocenę zasadności hydrotechnicznej wraz ze zbiorczą oceną działania. Pierwsza z nich obejmuje swoim zakresem parametry identyfikujące działanie, ze wskazaniem administratora cieku, a także identyfikację problemu i uzasadnienie konieczności realizacji robót. Ponadto znajdują się tu również informacje o aktualnym stanie JCWP oraz wynik oceny hydromorfologicznej. Druga część karty przedstawia wyniki oceny wpływu z podziałem na warianty: inwazyjny i rekomendowany. Przedstawione oceny są zgodnie z rozdziałem 7 Prognozy, obejmują wpływ na elementy hydrobiologiczne oraz na obszary chronione oraz gatunki i siedliska zależne od wód. W trzeciej części karty można znaleźć wyniki oceny zasadności z punktu widzenia celów działań wraz z oceną zbiorczą zasadności dla działania i jej uzasadnieniem. W tym miejscu znajdują się zestawienia ocen (wpływu na środowisko oraz zasadności działania) i wyniki analizy kosztów i korzyści dla działań zagrażających celom środowiskowym (rozdział 5). Tabele zbiorcze, zakładki TAB1, TAB2, TAB3, zawierają kolejno dla poszczególnych działań: identyfikację zagrożeń i wykaz budowli z podaniem tzw. priorytetu działania (TAB1), wykaz planowanych działań wraz z uzasadnieniem konieczności realizacji robót z uwzględnieniem spodziewanych efektów ich realizacji (TAB2) oraz planowany zakres, rozmiar, przybliżoną lokalizację, termin i sposób wykonania robót wyszczególnionych w art. 22 ust 1b pkt 3, 6, 7a i 7b PW (TAB3). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 49 z 154

50 Rycina 10 Wzór Karty oceny Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 50 z 154

51 5.2 Obszary chronione oraz ekosystemy od wód zależne AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA W granicach działania RZGW w Szczecinie zlokalizowanych jest łącznie 214 obszarów objętych ochroną 2 (Rycina 121). W zdecydowanej większości z nich występują siedliska przyrodnicze 3 lub/i objęte ochroną gatunki roślin, grzybów i zwierząt w różnym stopniu uzależnione od stanu i jakości wód, tj. takie których prawidłowe funkcjonowanie i rozwój populacji powiązany jest w różnym stopniu z dobrym stanem ekosystemów wodnych. Rycina 11 Udział obszarów chronionych, których cele ochrony powiązane są z wodami, w stosunku do obszaru działania RZGW w Szczecinie. W dalszych analizach uwzględniono łącznie 179 obszary chronione, czyli takie, w granicach których występują siedliska przyrodnicze, zbiorowiska roślinne, gatunki rośli, grzybów i 2 Na potrzeby opracowania w późniejszych analizach ograniczono się do form ochrony przyrody zajmujących większe powierzchnie i/lub o wysokim rygorze ochronnym. W ten sposób uwzględniono następujące obszarowe formy ochrony przyrody: parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, parki narodowe, obszary Natura rezygnując z odrębnej oceny wpływu na obszary chronionego krajobrazu 3 Pojęcie siedlisko przyrodnicze odnosi się do typów siedlisk ujętych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 6 listopada 2013 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wybory obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. 8 listopada 2012 r., Poz. 1302) Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 51 z 154

52 zwierząt powiązane z wodami, i których stan zachowania zależy od stanu ekosystemów wodnych. Informacje na ten temat dostępne są ze zróżnicowaną szczegółowością dla całego obszaru opracowania. W przypadku woj. zachodniopomorskiego obejmującego ok. 70% obszaru działania RZGW w Szczecinie dostępne były stosunkowo dokładne dane dot. rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych i gatunków. Dane te wskazywały na walory przyrodnicze wielu lokalizacji działań utrzymaniowych, dając ogólnie bardzo dobrej jakości obraz zasobów siedlisk i gatunków powiązanych z wodami, w skali wystarczającej dla opracowania prognozy oddziaływania na środowisko PUW. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 52 z 154

53 Rycina 12 Lokalizacja działań planowanych do realizacji w ramach PUW na tle obszarów chronionych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 53 z 154

54 Rycina 13 Lokalizacja działań priorytetowych planowanych do realizacji w ramach PUW na tle obszarów chronionych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 54 z 154

55 Rycina 14 Lokalizacja działań utrzymaniowych projektowanych do realizacji w ramach PUW na tle obszarów Natura 2000 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 55 z 154

56 Rycina 15 Lokalizacja priorytetowych działań utrzymaniowych projektowanych do realizacji w ramach PUW na tle obszarów Natura Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 56 z 154

57 Fot. 3 Czajka Vanellus vanellus jeden z gatunków powiązanych w wilgotnymi i zalewanymi okresowo użytkami zielonymi Teren położony w granicach obszaru zarządzanego przez RZGW w Szczecinie i tzw. prace utrzymaniowe wykonywane w obrębie tych wód mają istotne znaczenie w kontekście zapewnienia odpowiedniej ochrony w obszarowych formach ochrony przyrody, jak i zachowania ekosystemów zależnych od wód występujących poza jego granicami. Wynika to ze specyfiki i unikalności przyrodniczej obszaru działania RZGW w Szczecinie, w obrębie którego zlokalizowane są następujące główne obszary występowania ekosystemów zależnych od wód: - dolina Pliszki i Ilanki (dopływy Odry powyżej Słubic), - dolina Dolnej Odry (Odra poniżej ujścia Warty), - rzeki uchodzące bezpośrednio do morza wraz z dopływami, np. Rega, Parsęta, Radew, Wieprza. Cały obszar działania RZGW w Szczecinie odznacza się bardzo wysokim udziałem różnego rodzaju siedlisk przyrodniczych, czy też szerzej ekosystemów w różnym stopniu powiązanych z wodami. Wynika to głównie z gęstej sieci rzecznej oraz topografii terenu: w większości płaskie obszary posiadają naturalne predyspozycje do zabagniania i retencjonowania wody. Cały rejon cechuje się także wysokim udziałem użytków zielonych, które najczęściej znajdują się właśnie w dolinach rzek. Tego rodzaju obszary są miejscem koncentracji cennych siedlisk przyrodniczych, a także gatunków roślin i zwierząt. Rolę pewnej grupy wskaźnikowej w ocenie stanu obszarów mogą pełnić gatunki ptaków, w szczególności tworzące grupę tzw. ptaki wodno-błotne. Jest to grupa ptaków powiązana ze szczególnie wrażliwymi na zmiany poziomu wód gruntowych (zwykle obniżenie i przesuszenie siedlisk) siedliskami. Obszar zarządzany przez RZGW w Szczecinie odznacza się dużymi walorami i potencjałem jeśli chodzi o tę grupę ptaków. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 57 z 154

58 Rycina 16 Trendy liczebności wybranych 7 gatunków ptaków siewkowych powiązanych w wilgotnymi użytkami zielonymi (głównie pastwiskami) (Żmichorski 2014). Rycina 17 Rozmieszczenie Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków, w których chronione są populacje migrujących ptaków wodno-błotnych (Sikora i in. 2011). W regionie wodnym zarządzanym przez RZGW w Szczecinie większość rzek, na których zlokalizowane są obszarowe formy ochrony przyrody, znajduje się w ogólnym dobrym stanie, na co wskazuje obecność istotnych populacji gatunków zależnych od obecności naturalnego charakteru dna cieków i funkcjonowania procesów hydromorfologicznych w korycie (m.in. obecność gatunków takich jak: minóg rzeczny, różanka, głowacz białopłetwy, koza), a także siedlisk przyrodniczych powiązanych z mało przekształconymi korytami rzek (np. siedlisko rzek włosienicznikowe 3260, zalewane muliste brzegi rzek 3270). Analizy dostępnych ortofotomap regionu i rozpoznanie takich parametrów jak krętość rzeki, czy też ogólne rodzaje pokrycia brzegów rzek, wskazują, iż ekosystemy bezpośrednio z nimi powiązane są dość powszechnie reprezentowane w regionie i pozostają nadal w dobrym stanie zachowania. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 58 z 154

59 5.2.2 POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Brak realizacji działań przewidzianych w PUW w zależności od specyfiki danego obszaru będzie przynosił pozytywne lub negatywne skutki środowiskowe (uwzględniając aktualne cele ochrony w poszczególnych obszarach objętych ochroną). Pozytywne skutki środowiskowe zaniechania działań przewidzianych w PUW dotyczyć będą przede wszystkim odcinków cieków o naturalnej lub bliskiej do naturalnej morfologii koryta (klasyfikowane najczęściej jako odcinki o wysokim i bardzo wysokim potencjale przyrodniczym), gdzie prace przewidywane są na znacznej długości - od kilku do nawet kilkudziesięciu kilometrów). Planowanie prac w obrębie rowów, które od dłuższego czasu nie podlegały pracom utrzymaniowym, powodować będzie również negatywne skutki przyrodnicze w związku z tym, iż istniejące w tych rejonach układy przyrodnicze dostosowały się do nowych warunków, np. zbiorowiska łąkowe uległy przekształceniu w kierunku łąk wilgotnych, pojawiły się gatunki ptaków związane z mikrosiedliskami miejsc okresowo zalanych wodą, obszarów o stałej dużej wilgotności gleby, itd. Fot. 4 Ekstensywnie użytkowane użytki zielone, w obrębie których występują cenne siedliska ptaków. Negatywne skutki środowiskowe związane z brakiem realizacji działań ujętych w PUW mogą odnosić się do ekstensywnie użytkowanych obszarów użytków zielonych. Tereny te, aby mogły pozostawać w tradycyjnym gospodarczym wykorzystaniu, co sprzyja także występowaniu rzadkich gatunków ptaków, nie mogą ulegać nadmiernemu zabagnieniu. Proces taki prowadzić będzie do wyłączenia danego terenu z użytkowania (brak możliwości koszenia lub/i wypasu) i niekorzystnych przemian w roślinności, np. ekspansji trzciny, wkraczania zakrzewień. Istotne dla zachowania wielu cennych przyrodniczo obszarów w obrębie działania RZGW w Szczecinie jest rozsądne utrzymywanie infrastruktury regulującej poziom wód na terenach rolniczych i zadbanie o to, aby nie działała ona wyłącznie jednokierunkowo, powodując bardzo szybki odpływ wód z poszczególnych obiektów. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 59 z 154

60 Fot. 5 Zarośnięte, nieutrzymywane rowy stają się ostoją fauny (np. kilku gatunków płazów i gadów, rzadkich gatunków ryb i bezkręgowców) OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Wyniki oceny oddziaływań dla priorytetów 4 i 5 wyznaczonych przez ZMiUW oraz 1, 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW. Ocenie poddano dwa warianty realizacji działań utrzymaniowych: wariant inwazyjny - zawierający zestaw "standardowo realizowanych działań utrzymaniowych oraz wariant rekomendowany - zawierający istotne zmiany w przyjmowanych na danych odcinkach zakresach robót, technologii prowadzenia prac, itd. W obrębie wariantu rekomendowanego zidentyfikowano istotnie mniejszą liczbę działań, w przypadku których stwierdzono wystąpienie znaczących negatywnych oddziaływań na obszary chronione i/lub ekosystemy zależne od wód. W części przypadków to samo przedsięwzięcie mogło mieć zróżnicowane oddziaływania na obszar chroniony (najczęściej był to obszar Natura 2000) i ekosystemy zależne od wód. Dotyczy to przypadków kiedy w granicach obszaru chronionego planuje się realizację tylko niewielkiej części zadania, a jego oddziaływanie wykracza także poza granice formy ochrony przyrody, w obręb ekosystemów zależnych od wód. Stąd wynikają także różnice w liczbie działań ocenionych jako znikome. Działania realizowane poza jakimikolwiek formami ochrony przyrody, które tym samym nie powodują żadnych bezpośrednich negatywnych skutków (ani też pośrednich), oceniane były w kategorii znikome w stosunku do obszarów chronionych. Działania te mogły jednocześnie powodować negatywne skutki dla ekosystemów zależnych od wód w obrębie danej JCWP. Poniżej przedstawiono zestawienia przedstawiające liczby działań poddanych szczegółowej ocenie, które zaklasyfikowano do pięciu różnych kategorii istotności oddziaływań względem obszarów chronionych i ekosystemów zależnych od wód. Podstawą tych zestawień były dane zawarte w kartach oceny poszczególnych przedsięwzięć, gdzie umieszczono informacje dot. istotności oddziaływań generowanych przez dane działanie, z podziałem na wariant rekomendowany i inwazyjny. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 60 z 154

61 Rycina 18 Zestawienie ocen działań wariantu inwazyjnego z podziałem na poszczególne kategorie istotności oddziaływania. Rycina 19 Zestawienie ocen działań wariantu inwazyjnego z podziałem na poszczególne kategorie istotności oddziaływania. Działania odznaczające się tzw. oddziaływaniem znikomym, nie wymagają wdrażania żadnych środków minimalizujących. W wariancie inwazyjnym, tego rodzaju działań, w odniesieniu do obszarów chronionych i ekosystemów zależnych od wód jest odpowiednio Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 61 z 154

62 129 i 50. W wariancie rekomendowanym - odpowiednio 176 i 84. Widać więc, iż realizacja wariantu rekomendowanego zmniejsza skalę i intensywność oddziaływań działań w skali całego projektu. Istotnie różni się także liczba działań sklasyfikowanych w najistotniejszej kategorii oceny, tj. ocenionych jako "znaczące". W wariancie inwazyjnym, tego rodzaju działań, w odniesieniu do obszarów chronionych i ekosystemów zależnych od wód jest odpowiednio 163 i 167, w wariancie rekomendowanym 79 i 87. Wdrożone w wariancie rekomendowanym rozwiązania odnoszące się do sposobu, technologii i terminów prowadzenia prac, przynoszą skutek w postaci obniżenia istotności oddziaływań generowanych przez prace utrzymaniowe w skali całego obszaru zarządzanego przez RZGW w Szczecinie. Większość działań uznanych za znacząco negatywnie wpływające dotyczy prac planowanych na długich odcinkach cieków o dobrze zachowanej morfologii koryta, którym towarzyszą siedliska i siedliska gatunków, bezpośrednio i pośrednio powiązanych z korytem rzeki Ocena oddziaływań dla priorytetów 1, 2 i 3 wyznaczonych przez ZZMiUW, LZMiUW, ZMiUWWP W związku ze znaczną liczbą działań planowanych w ramach niższych priorytetów (łącznie 846 zadania) nie było możliwości poddania dokładnej analizie wszystkich odcinków, na których przewiduje się prace. W oparciu o przyjęte parametryzacje oddziaływań i wyniki analiz przeprowadzonych dla działań sklasyfikowanych w priorytetach wyższej istotności, możliwe jest określenie ogólnej istotności oddziaływań dla pozostałych działań. Za podstawowe kryteria analizy należy uznać długość odcinka objętego pracami oraz klasę cieku (dokonaną na podstawie analizy HYMO, Rycina 20), na którym prowadzone będą prace. Klasyfikacja HYMO stanowi zgeneralizowaną formę określenia potencjału przyrodniczego danego odcinka cieku (opracowana na podstawie analizy wybranych parametrów hydromorfologicznych i rodzaju zagospodarowania terenów w sąsiedztwie cieków), w związku z czym stanowi odpowiednią bazę do oceny skutków środowiskowych planowanych działań. Dla poszczególnych klas cieków określono progi istotności oddziaływań, zależne od długości cieku objętego pracami w granicach danego obszaru chronionego i/lub JCWP. Prowadzenie prac na ciekach bardziej naturalnych sklasyfikowanych w kat. 1 i 2 oceny HYMO o bardzo wysokim i wysokim potencjale przyrodniczym od poziomu 50% łącznej długości cieków będzie wiązało się z wystąpieniem znaczących negatywnych oddziaływań na cele ochrony obszaru i/lub ekosystemy zależne od wód w granicach JCWP. Analogicznie dla cieków o bardzo niskim i niskim potencjale przyrodniczym, próg wystąpienia znaczących oddziaływań zlokalizowany jest wyżej, tzn. prace prowadzone na odcinkach obejmujących ponad 90% długości cieków będą wiązały się ze znaczącym oddziaływaniem. Powyższe założenia dotyczą technologii i zakresu prac przyjętego dla wariantu rekomendowanego do realizacji i tylko dla tego wariantu mogą być stosowane. Należy także mieć na uwadze możliwe odstępstwa od powyższych zasad związane z obecnością szczególnie wrażliwych elementów środowiska na prowadzenie określonego rodzaju prac. Jako przykład mogą posłużyć ekosystemy torfowiskowe, bardzo wrażliwe na zmiany uwodnienia, a także trofii wody w ich obrębie. Przy planowaniu realizacji poszczególnych działań należy uzupełniająco skorzystać z danych o występowaniu podlegających ochronie elementów przyrody, będących w ogólnodostępnych zasobach, właściwych terytorialnie RDOŚ. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 62 z 154

63 Rycina 20 Ocena hydromorfologiczna cieków. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 63 z 154

64 Tabela 6 Progi dla istotnych i znaczących oddziaływań w odniesieniu do % udziału odcinków, w których zlokalizowane są analizowane działania w stosunku do długości JCWP oraz stanu hydomorfologicznego (HYMO) Klasa HYMO Próg oddziaływania - % cieków w obrębie obszaru chronionego/jcwp Słabe (S) Umiarkowane (U) Istotne (I) Znaczące (Z) 1 < >50 2 < >50 3 < > > > Wody powierzchniowe i elementy hydrobiologiczne AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA W obszarze działania RZGW w Szczecinie znajduje się 329 JCW rzecznych (Tabela 7, Rycina 21), 112 jeziornych oraz 4 przejściowe i 4 przybrzeżne części wód, a także 13 jednolitych części wód podziemnych. Najliczniej reprezentowane są potoki zaliczone do typu 17 potok nizinny piaszczysty (42%), liczne są JCW potoków typu 23 małe cieki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych (14%). Mniej licznie reprezentowane są JCWP typów: 16, 18 i 19 (odpowiednio 8%, 7% i 6%), zaś pozostałe typy rzek (20, 21, 22, 24, 25) stanowią niewielki odsetek liczby JCW (1-4%). Liczne są natomiast cieki o nieokreślonym typie abiotycznym 0 (10%) (Rycina 22). Należy tu podkreślić, że niewielki udział JCW rzek typów: 19, 20, 21, 24 wynika z ich większych rozmiarów i nie oznacza mniejszego znaczenia dla stanu wód rzecznych regionu. Tabela 7 Charakterystyka obszaru działania RZGW w Szczecinie pod kątem rzecznych jednolitych części wód powierzchniowych (na podstawie monitoringu ). Obszar działania RZGW w Szczecinie Liczba rzecznych JCWP Łączna liczba części wód rzecznych 329 Naturalna część wód 182* Sztuczna lub silnie zmieniona część wód 147* Typ abiotyczny 0 Kanały i zbiorniki zaporowe Potok nizinny lessowo-gliniasty Potok nizinny piaszczysty na utworach staroglacjalnych Potok nizinny żwirowy Rzeka nizinna piaszczysto gliniasta na utworach staroglacjalnych Rzeka nizinna żwirowa na utworach młodoglacjalnych 12 4 Numeracja typów abiotycznych zgodna z wynikami monitoringu Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 64 z 154

65 21 Wielka rzeka nizinna 4 22 Rzeka przyujściowa pod wpływem wód słonych 7 23 Małe cieki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych Małe i średnie rzeki na obszarze będącym pod wpływem procesów 10 torfotwórczych 25 Cieki łączące jeziora 9 Lokalizacja w obszarze chronionym 115 Spełnienie wymogów dla obszaru chronionego 70 Ocena stanu/potencjału ekologicznego monitorowanych JCW 115 Monitoring 115 Diagnostyczny 46 Operacyjny 69 Dobry i powyżej dobrego 46 Umiarkowany 50 Słaby 19 Ocena stanu chemicznego Dobry 65 Poniżej stanu dobrego 50 Ocena stanu części wód Dobry 131 Zły źródło: Ustalenie celów środowiskowych dla jednolitych części wód powierzchniowych (JCWP), podziemnych (JCWPd) i obszarów chronionych, KZGW Znaczna liczba części wód położonych w obszarze działania RZGW w Szczecinie charakteryzuje się istotnym stopniem przekształcenia antropogenicznego. Spośród 329 JCW rzecznych blisko 45% zaliczono do silnie zmienionych lub sztucznych części wód, a tylko nieco ponad połowę do naturalnych (Tabela 7). Wśród typów abiotycznych, największym stopniem przekształcenia warunków hydromorfologicznych odznaczają się cieki typu 0 (nieokreślony), obejmujące głównie sztuczne i silnie zmienione części wód. Wśród pozostałych typów przewaga silnie zmienionych części wód występuje w typach: 20 Rzeka nizinna żwirowa, 21 Wielka rzeka nizinna, 24 Małe i średnie rzeki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych i 25 Cieki łączące jeziora. Wszystkie JCW Odry (typ 21) zostały zaliczone do silnie zmienionych części wód, co wskazuje na istotne przekształcenie rzeki w jej dolnym i środkowym biegu. Największym stopniem naturalności charakteryzują się natomiast potoki typów 16, 17 i 18, wśród których 65-82% JCW zaliczono do naturalnych części wód (Rycina 23). 198 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 65 z 154

66 Rycina 21 Lokalizacja działań na tle JCWP. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 66 z 154

67 Rycina 22 Udział JCWP zaliczonych do poszczególnych typów abiotycznych rzek (0, 16-25) wśród 329 JCWP rzecznych w obszarze działania RZGW w Szczecinie. Rycina 23 Udział naturalnych (NAT) oraz silnie zmienionych i sztucznych (SZCW/SCW) części wód wśród 329 JCW rzecznych w obszarze działania RZGW w Szczecinie, z podziałem na typy abiotyczne rzek (0, 16-25). Zwraca uwagę niekorzystna ocena stanu JCW dla 60% z nich stan określono jako zły, a tylko dla 40% jako dobry. Identycznie przedstawiają się proporcje ocen stanu/potencjału ekologicznego dla 115 JCW monitorowanych w latach , wówczas dla 60% z nich stan/potencjał określono jako umiarkowany lub słaby, zaś dla 40% - jako dobry i powyżej dobrego. Nieco lepszą ocenę uzyskały monitorowane JCWP pod względem stanu chemicznego: w 57% przypadków określony został on jako dobry, a w 43% jako zły Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 67 z 154

68 (Tabela 7). Wyniki te wskazują na istotny wpływ czynników antropogenicznych na warunki bytowania grup organizmów wchodzących w skład biologicznych elementów oceny stanu/potencjału ekologicznego: fitoplanktonu, fitobentosu, makrofitów, makrobezkręgowców i ryb w wodach JCW położonych w obszarze działania RZGW w Szczecinie. Na podkreślenie zasługuje lepszy wynik oceny stanu chemicznego niż stanu/potencjału ekologicznego badanych JCW. Wskazuje to na większy wpływ czynników związanych z modyfikacją hydromorfologii cieków, oddziałujących szczególnie silnie na takie elementy biologiczne jak makrofity, makrobezkręgowce i ryby, niż zanieczyszczeń dostających się do wód ze źródeł punktowych i rozproszonych. Prowadzenie prac utrzymaniowych związane jest głównie z konserwacją elementów regulacji i urządzeń hydrotechnicznych oraz przekształcaniem naturalnych elementów decydujących o stanie hydromorfologicznym cieku (wykaszanie i usuwanie roślinności, wycinka drzew i krzewów, usuwanie zatorów (w tym rumoszu drzewnego), zabudowa wyrw w brzegach, likwidacja tam bobrowych. Z tego względu należy oczekiwać przede wszystkim wpływu tych działań na elementy biologiczne, zależne w znacznym stopniu od warunków hydromorfologicznych (makrofity, makrobezkręgowce, ryby). Natomiast wpływ prac utrzymaniowych na elementy chemiczne będzie niewielki i pośredni głównie związany z ograniczeniem strefy buforowej na brzegach rzek przez koszenie i wycinkę drzew i krzewów. Stąd w dalszych analizach skoncentrowano się na oddziaływaniu planowanych prac na elementy biologiczne oceny stanu/potencjału wód. Stan elementów biologicznych rzek odnosi się do konkretnych warunków abiotycznych, charakterystycznych dla określonego typu abiotycznego. Poniżej przedstawiona zostanie krótka charakterystyka ekologiczna typów rzek występujących na obszarze działania RZGW w Szczecinie. Typ nr 16 Potok nizinny lessowo-gliniasty. Są to potoki o umiarkowanym nurcie i gliniasto-mulistym dnie, z umiarkowanie ciepłą, średnio natlenioną wodą. Zasiedlają je niezbyt licznie makrobezkręgowce przystosowane do umiarkowanych prędkości nurtu i dość wysokiej temperatury wody, wykazujące umiarkowane wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krainy leszcza i zasiedlane są przez grupy ekologiczne ryb reofilnych i nie wykazujących preferencji odnośnie prędkości nurtu, z przewagą gatunków psammofilnych, fitofilnych i nielicznych litofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: kiełb krótkowąsy (Gobio gobio), minóg strumieniowy (Lampetra planeri) i ciernik (Gasterosteus aculeatus). Towarzyszą im często: śliz (Barbatula barbatula), płoć (Rutilus rutilus) i okoń (Perca fluviatilis). Flora i fauna tych środowisk związana jest z twardym, gliniastym substratem dennym. Zespoły makrofitów są zwykle ubogie, znaczną rolę siedliskotwórczą pełni rumosz drzewny, który zapewnia dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków reofilnych, litofilnych, wrażliwych na niedobory tlenu oraz na przekształcenia siedlisk. Istotna jest też drożność ekologiczna cieków. Wśród makrobezkręgowców o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek. Typ nr 17 Potok nizinny piaszczysty. Są to potoki o umiarkowanym nurcie i piaszczystym dnie, z umiarkowanie ciepłą, średnio natlenioną wodą. Zasiedlają je makrobezkręgowce przystosowane do umiarkowanych prędkości nurtu i dość wysokiej temperatury wody, wykazujące niezbyt wysokie wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krainy leszcza i zasiedlane są przez grupy ekologiczne ryb reofilnych i nie wykazujących preferencji odnośnie prędkości nurtu, z przewagą gatunków psammofilnych i fitofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: kiełb krótkowąsy (Gobio gobio), koza (Cobitis taenia), jaź (Leuciscus idus), ciernik (Gasterosteus aculeatus), cierniczek (Pungitius pungitius), różanka (Rhodeus amarus), leszcz (Abramis brama), ukleja (Alburnus alburnus), szczupak (Esox lucius), płoć (Rutilus rutilus), okoń (Perca fluviatilis), krąp (Blicca bjoerkna), towarzyszą im często: minóg strumieniowy (Lampetra planeri), śliz (Barbatula Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 68 z 154

69 barbatula) i jelec (Leuciscus Leuciscus). Flora i fauna tych środowisk związana jest z piaszczystym substratem dennym, znaczną rolę siedliskotwórczą pełnią makrofity oraz rumosz drzewny, które zapewniają dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków reofilnych, litofilnych, wrażliwych na niedobory tlenu oraz na przekształcenia siedlisk. Istotna jest też drożność ekologiczna cieków. Wśród makrobezkręgowców o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek. Typ nr 18 Potok nizinny żwirowy. Są to potoki o znacznym spadku, wartkim nurcie i żwirowo-kamienistym dnie, z chłodną, dobrze natlenioną wodą. Zasiedlają je makrobezkręgowce przystosowane do znacznych prędkości nurtu i niskiej temperatury wody, wykazujące wysokie wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krain pstrąga i lipienia i są zasiedlane przez grupy ekologiczne ryb i reofilnych, z przewagą gatunków litofilnych i psammofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus), śliz (Barbatula barbatula), pstrąg potokowy (Salmo trutta fario). W dolnym biegu potencjalne tarliska ma łosoś atlantycki (Salmo salar) oraz troć wędrowna (Salmo trutta trutta). Gatunkami towarzyszącymi są: głowacz białopłetwy (Cottus gobio), głowacz pręgopłetwy (Cottus poecilopus), kiełb (Gobio gobio), minóg strumieniowy (Lampetra planeri), minóg ukraiński (Eudontomyzon mariae), piekielnica (Alburnoides bipunctatus), jelec (Leuciscus leuciscus), okoń (Perca fluviatilis). Flora i fauna tych środowisk związana jest ze żwirowym substratem dennym, znaczną rolę siedliskotwórczą pełnią większe głazy i rumosz drzewny, które zapewniają dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków reofilnych, litofilnych, wrażliwych na niedobory tlenu oraz na przekształcenia siedlisk. Szczególnie istotna jest drożność ekologiczna cieków, zwłaszcza przy występowaniu tarlisk gatunków dwuśrodowiskowych (łosoś atlantycki, troć wędrowna). Wśród makrobezkręgowców o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek oraz widelnic. Typ 19 Rzeka nizinna piaszczysto gliniasta. Są to rzeki o umiarkowanym nurcie i gliniasto-piaszczystym dnie, z umiarkowanie ciepłą, średnio natlenioną wodą. Zasiedlają je niezbyt licznie makrobezkręgowce przystosowane do umiarkowanych prędkości nurtu i dość wysokiej temperatury wody, wykazujące umiarkowane wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krainy leszcza i zasiedlane są przez grupy ekologiczne ryb reofilnych i nie wykazujących preferencji odnośnie prędkości nurtu, z przewagą gatunków psammofilnych i fitofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: jaź (Leuciscus idus), kleń (Leuciscus cephalus), szczupak (Esox lucius), kiełb krótkowąsy (Gobio gobio), ukleja (Alburnus alburnus), płoć (Rutilus rutilus), okoń (Perca fluviatilis). W dolnych biegach rzek tego typu o zlewni > 2000 km 2, w odcinkach z dużym udziałem żwirowego dna były zlokalizowane historyczne tarliska jesiotra ostronosego (Acipenser oxirhynchus). Gatunkami towarzyszącymi są: śliz (Barbatula barbatula), jelec (Leuciscus leuciscus), Miętus (Lota lota). Flora i fauna tych środowisk związana jest z twardym, gliniastym substratem dennym. Znaczną rolę siedliskotwórczą pełni rumosz drzewny, który zapewnia dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków reofilnych, litofilnych, wrażliwych na niedobory tlenu oraz na przekształcenia siedlisk. Istotna jest też drożność ekologiczna cieków. O dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność wśród makrobezkręgowców organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek. Typ nr 20 Rzeka nizinna żwirowa. Ekosystemy rzek nizinnych o żwirowym substracie dennym zdominowane są przez organizmy przystosowane do większych prędkości Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 69 z 154

70 nurtu i umiarkowanej temperatury wody, wykazujące stosunkowo wysokie wymagania tlenowe. Flora i fauna tych środowisk związana jest z kamienistym lub żwirowym substratem dennym, który zapewnia dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Rzeki tego typu o żwirowo-piaszczystym dnie, dość wartkim nurcie i umiarkowanie chłodnej wodzie należą przeważnie do krainy brzany i zasiedlane są przez takie gatunki ryb jak: brzana (Barbus barbus), świnka (Chondrostoma nasus), certa (Vimba vimba), kleń (Leuciscus cephalus), jelec (Leuciscus leuciscus), kiełb krótkowąsy (Gobio gobio), minóg strumieniowy (Lampetra planeri), minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis), a także w bardziej bystrych odcinkach pstrąg potokowy (Salmo trutta fario). Rzeki typu 20 stanowią też miejsce tarła gatunków dwuśrodowiskowych, takich jak: łosoś atlantycki (Salmo salar) troć wędrowna (Salmo trutta trutta) oraz certa (Vimba vimba), o ile zachowana jest drożność morfologiczna do morza i niezmienione warunki morfologiczne i hydrologiczne na tarliskach. W dolnych biegach rzek tego typu o zlewni > 2000 km 2 występowały dawne historyczne tarliska jesiotra ostronosego (Acipenser oxirhynchus). Na wysoką ocenę stanu/potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa znaczny udział gatunków reofilnych, litofilnych, wrażliwych na niedobory tlenu oraz na przekształcenia siedlisk. Istotna jest też drożność ekologiczna cieków. Wśród makrobezkręgowców, o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów związanych z wartkim nurtem i mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek. Typ nr 21 Wielka rzeka nizinna. Dla nieprzekształconych odcinków rzek tego typu charakterystyczna jest obecność różnorodnych form korytowych, w szczególności; głębokich rynien z twardym, piaszczystym lub żwirowym dnem, piaszczystych mielizn i wysp o różnym stopniu trwałości i porośnięcia roślinnością, bocznych ramion i odnóg oraz zastoisk za wyspami. Występuje również szeroka nizina zalewowa, z licznymi starorzeczami o różnym stopniu połączenia z rzeką. Roślinność wodna starorzeczy, zastoisk i bocznych ramion rzeki, stanowi o wysokiej ocenie stanu ekologicznego. Dolny odcinek Odry zaliczany jest do krainy rybnej leszcza, która obejmuje środkowe i dolne odcinki większych rzek, o dnie przeważnie piaszczystym lub mulistym, wolniejszym nurcie i ciepłej lub umiarkowanie ciepłej wodzie. Gatunki dominujące w składzie ichtiofauny to: leszcz (Abramis brama), krąp (Blicca bjoerkna), płoć (Rutilus rutilus), ukleja (Alburnus alburnus), okoń (Perca fluviatilis), szczupak (Esox lucius), sandacz (Stizostedion lucioperca), jazgarz (Gymnocephalus cernuus). Rzeka tranzytowa dla ryb dwuśrodowiskowych, w odcinkach z rynnami o żwirowym dnie stanowi dawne, historyczne tarliska jesiotra ostronosego (Acipenser oxirhynchus). Gatunkami towarzyszącymi są: brzana (Barbus barbus), kleń (Leuciscus cephalus), jelec (Leuciscus leuciscus), świnka (Chondrostoma nasus), miętus (Lota lota), sum (Silurus glanis), kiełb białopłetwy (Gobio albipinnatus), koza (Cobitis taenia). Obecność gatunków reofilnych, litofilnych oraz drapieżnych, jak też swobodna migracja gatunków dwuśrodowiskowych, stanowi wyznacznik dla wysokiej oceny stanu ekologicznego wielkich rzek nizinnych w oparciu o ichtiofaunę. Wśród makrobezkręgowców, o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów związanych z wartkim nurtem i mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek. Typ 22 Rzeka przyujściowa pod wpływem wód słonych. Są to rzeki o wolnym nurcie i piaszczystym lub mulistym dnie, z ciepłą, słabo natlenioną wodą. Zasiedlają je makrobezkręgowce przystosowane do wolnych prędkości nurtu i dość wysokiej temperatury wody, wykazujące niewielkie wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krainy jazgarza i zasiedlane są przez grupy ekologiczne ryb nie wykazujących preferencji odnośnie prędkości nurtu, z przewagą gatunków psammofilnych i fitofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: jazgarz (Gymnocephalus cernuus), ciernik (Gasterosteus aculeatus), płoć (Rutilus rutilus), leszcz (Abramis brama), krąp (Blicca bjoerkna), rozpiór (Abramis ballerus) i węgorz (Anguilla anguilla). Rzeki te są drogą migracji ryb dwuśrodowiskowych. Grupa gatunków towarzyszących jest liczna, najbardziej Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 70 z 154

71 charakterystycznym jest stornia (Platichthys flesus). Flora i fauna tych środowisk związana jest z piaszczystym i mulistym substratem dennym. Znaczną rolę siedliskotwórczą pełnią makrofity, które zapewniają dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków reofilnych, wrażliwych na przekształcenia siedlisk. Istotna jest też drożność ekologiczna cieków. Wśród makrobezkręgowców o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw muchówek, chruścików, jętek i ważek. Typ nr 23 Małe cieki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych. Są to potoki o wolnym nurcie i mulisto-piaszczystym dnie, z ciepłą, słabo natlenioną wodą. Zasiedlają je makrobezkręgowce przystosowane do umiarkowanych prędkości nurtu i dość wysokiej temperatury wody, wykazujące niskie wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krainy leszcza i zasiedlane są przez grupy ekologiczne ryb limnofilnych oraz nie wykazujących preferencji odnośnie prędkości nurtu, z przewagą gatunków fitofilnych i psammofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: cierniczek (Pungitius pungitius), ciernik (Gasterosteus aculeatus) towarzyszą im często: kiełb krótkowąsy (Gobio gobio), słonecznica (Leucaspius delineatus), płoć (Rutilus rutilus), okoń (Perca fluviatilis) oraz piskorz (Misgurnus fossilis). Flora i fauna tych środowisk związana jest z organicznym substratem dennym, znaczną rolę siedliskotwórczą pełnią makrofity, w tym rośliny o liściach pływających oraz rumosz drzewny, które zapewniają dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków drapieżnych oraz wrażliwych na przekształcenia siedlisk. Wśród makrobezkręgowców, o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw muchówek, chruścików, jętek i ważek oraz małży z rodziny skójkowatych i ślimaków. Typ nr 24 Małe i średnie rzeki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych. Są to rzeki o wolnym nurcie i mulisto-piaszczystym dnie, z ciepłą, słabo natlenioną wodą. Zasiedlają je makrobezkręgowce przystosowane do umiarkowanych prędkości nurtu i dość wysokiej temperatury wody, wykazujące niskie wymagania tlenowe. Cieki tego typu należą do krainy leszcza i zasiedlane są przez grupy ekologiczne ryb limnofilnych oraz nie wykazujących preferencji odnośnie prędkości nurtu, z przewagą gatunków fitofilnych i psammofilnych. Gatunkami charakterystycznymi dla tego typu są: leszcz (Abramis brama), jaź (Leuciscus idus), szczupak (Esox lucius), płoć (Rutilus rutilus), krąp (Blicca bjoerkna), ukleja (Alburnus alburnus), okoń (Perca fluviatilis), węgorz (Anguilla anguilla). Do gatunków towarzyszących należą: kleń (Leuciscus cephalus), jelec (Leuciscus leuciscus), lin (Tinca tinca), miętus (Lota lota), karaś pospolity (Carassius carassius), piskorz (Misgurnus fossilis), sum (Silurus glanis), wzdręga (Scardinius erythrophthalmus) oraz różanka (Rhodeus amarus). Flora i fauna tych środowisk związana jest z organicznym substratem dennym, znaczną rolę siedliskotwórczą pełnią makrofity, w tym rośliny o liściach pływających oraz rumosz drzewny, które zapewniają dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków drapieżnych, limnofilnych oraz wrażliwych na przekształcenia siedlisk. Wśród makrobezkręgowców, o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw muchówek, chruścików, jętek i ważek oraz małży z rodziny skójkowatych i ślimaków. Typ nr 25 Ciek łączący jeziora. Typ ten obejmuje rzeki pojezierzy, w krajobrazie nizinnym. W rzekach międzyjeziornych występuje duże zróżnicowanie składu zespołów roślin bezkręgowców i ichtiofauny wynikające z różnorodności warunków siedliskowych występujących w rzekach tego typu. Można je zatem podzielić na dwie podstawowe kategorie. Pierwsza z nich to wolno płynące, typowo nizinne rzeki, z piaszczysto- Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 71 z 154

72 mulistym dnem i obfitą roślinnością podwodną i wynurzoną, zbliżone swym charakterem do rzek organicznych, zaliczonych do typu 24 Mała i średnia rzeka na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych. Zespoły ichtiofauny tych rzek zdominowane są przez gatunki ryb wymienione wśród charakterystycznych dla typu. Są to: płoć (Rutilus rutilus), okoń (Perca fluviatilis), szczupak (Esox lucius), leszcz (Abramis brama), krąp (Blicca bjoerkna) i ukleja (Alburnus alburnus). Gatunki towarzyszące w tych rzekach to w większości ryby limnofilne i nie wykazujące preferencji odnośnie prędkości wody. Flora i fauna tych środowisk związana jest z mulistym substratem dennym, znaczną rolę siedliskotwórczą pełnią makrofity, w tym rośliny o liściach pływających oraz rumosz drzewny, które zapewniają dogodne kryjówki oraz miejsca żerowania i rozrodu większości taksonów. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa większy udział gatunków drapieżnych, limnofilnych oraz wrażliwych na przekształcenia siedlisk. Wśród makrobezkręgowców o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów mających wyższe wymagania tlenowe: larw muchówek, chruścików, jętek i ważek oraz małży z rodziny skójkowatych i ślimaków. Drugą kategorię stanowią rzeki łączące jeziora charakteryzujące się odmiennymi warunkami siedliskowymi: wartkim prądem, żwirowo-kamienistym lub piaszczystym dnem oraz mniejszym pokryciem roślinnością, przeważnie zanurzoną. Warunki w tych rzekach są więc zbliżone do występujących w Potokach nizinnych żwirowych (typ 18) i Rzekach nizinnych żwirowych (typ 20). Wśród gatunków przewodnich tych rzek licznie spotykane są wymienione wyżej ryby, charakterystyczne dla typu 25, co odróżnia ich ichtiofaunę od spotykanej w rzekach i potokach żwirowych. Wśród gatunków towarzyszących występują natomiast ryby reofilne i litofilne, w tym należące do rodziny łososiowatych (Salmonidae): łosoś atlantycki (Salmo salar), troć wędrowna (Salmo trutta trutta), troć jeziorowa (Salmo trutta lacustris) oraz najliczniej występujący pstrąg potokowy (Salmo trutta fario). W niektórych rzekach międzyjeziornych występuje także lipień (Thymallus thymallus), jednak jest on tam notowany głównie ze względu na zarybienia. Obecność gatunków z rodziny łososiowatych, preferujących wartki nurt, żwirowe podłoże i chłodną, dobrze natlenioną wodę, wyróżnia omawianą grupę rzek od pozostałych cieków zaliczonych do typu nr 25. Na wysoką ocenę stanu lub potencjału ekologicznego w oparciu o ichtiofaunę w rzekach wymienionego typu wpływa znaczny udział gatunków reofilnych, litofilnych, wrażliwych na niedobory tlenu oraz na przekształcenia siedlisk. Istotna jest też drożność ekologiczna cieków. Wśród makrobezkręgowców, o dobrym stanie ekologicznym świadczy obecność organizmów związanych z wartkim nurtem i mających wyższe wymagania tlenowe: larw chruścików, jętek i ważek. Typ 0 nieokreślony obejmuje przede wszystkim kanały i sztuczne zbiorniki wodne, toteż nie ma dla tego typu charakterystycznych zespołów roślin, bezkręgowców i ryb. Skład tych zespołów jest zbliżony do typowych dla najbardziej podobnego pod względem warunków hydromorfologicznych naturalnego typu wód rzecznych, z tym że często zaznacza się większy udział gatunków eurytopowych, o niskich wymaganiach siedliskowych. Zróżnicowanie wielkości rzek poszczególnych typów, a co za tym idzie ich wrażliwości na przekształcenia o określonej skali przestrzennej znalazło wyraz w przyjętej metodzie parametryzacji oddziaływań planowanych prac utrzymaniowych na elementy biologiczne rzek. Do grupy najbardziej podatnej na przekształcenia zaliczono potoki typu: 16, 17, 18 i 23 oraz rzeki typów 22 i 25. Dla tych rzek przyjęto graniczne wartości oddziaływania prac utrzymaniowych na poziomie 1 km biegu rzeki lub 10% długości JCW. Drugą grupę stanowiły większe rzeki typów 19, 20 i 24, dla których przyjęto wartości progowe odpowiadające 3 km biegu rzeki i 15% długości JCW. Do grupy tej włączono cieki uchodzące do zalewów i jezior, stanowiące część ich JCW, z wartością progową 3 km przekształconego odcinka. Do grupy trzeciej, najmniej podatnej na przekształcenia związane z pracami utrzymaniowymi zaliczono wielkie rzeki nizinne typu 21 z wartościami progowymi: 5 km i 15% długości JCW. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 72 z 154

73 5.3.2 POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Brak realizacji zadań przewidzianych w PUW generalnie przyczyniłby się do utrzymania, a w dalszej perspektywie poprawy stanu/potencjału ekologicznego wód JCW rzecznych. Zachodzące naturalne procesy sukcesji i spontanicznej renaturyzacji koryt rzecznych niegdyś uregulowanych, prowadzą bowiem do polepszenia warunków hydromorfologicznych i stopniowego zwiększania różnorodności biologicznej, a co za tym idzie poprawy wskaźników stanu/potencjału ekologicznego opartych na ocenie elementów biologicznych. Z tego względu dla naturalnych rzek realizacja większości kategorii prac utrzymaniowych wiązać będzie się ze stratami przyrodniczymi, a jej zaniechanie przyniesie istotne korzyści środowiskowe (Fot. 6). W odniesieniu do rzek należy wobec tego przyjąć zupełnie inne podejście, odmienne od występującego z reguły w uzasadnieniach potrzeby realizacji prac utrzymaniowych. Analiza tych uzasadnień wskazuje, że aktualnie rzeki traktowane są przede wszystkim jako drogi odprowadzenia wód, w szczególności powodziowych. Takie jednostronne spojrzenie powoduje, że całkowicie pomijane są inne, niemniej ważne funkcje rzek, do których należy retencja wód w korytach rzecznych i dolinach, spowolnienie spływu wód z cieków wyższego rzędu oraz rola przyrodnicza rzek jako siedlisk wielu gatunków i dróg ich migracji. Rozpatrując zasadność planowanych prac w tym kontekście może okazać się, że zaniechanie wielu z nich przyniesie korzyści zarówno przyrodnicze, jak i związane z poprawą zdolności retencyjnych dolin rzecznych, redukujących zagrożenie powodziowe. Jednym ze skutków zaniechania prac utrzymaniowych może być zwiększona liczba roszczeń odszkodowawczych w stosunku do Skarbu Państwa z tytułu strat związanych z podtapianiem terenów nadrzecznych. Należy jednak podkreślić, że okresowe zalewanie łąk i innych użytków rolnych położonych w dolinach rzek jest zjawiskiem naturalnym i trudno uznać zasadność wniosków składanych w przypadku podtapiania terenów na nizinie zalewowej. Ponadto należy porównać szacunkową wysokość ewentualnych zasadnych odszkodowań, w przypadku zaniechania prac, w stosunku do sumy nakładów finansowych niezbędnych dla zabezpieczenia terenów ekstensywnie użytkowanych rolniczo i kosztów środowiskowych planowanych prac utrzymaniowych. Wyjątkiem od tej reguły są prace związane z usuwaniem lub ograniczaniem negatywnych skutków wcześniejszych działań regulacyjnych oraz bieżącej działalności człowieka. Zaliczyć do nich można: usuwanie zbędnych progów, stopni i jazów, które straciły swą funkcję, przebudowę jazów i stopni w bystrotoki, usuwanie zdegradowanych elementów regulacyjnych z miejsc, gdzie nie pełnią już istotnej funkcji, remonty przepławek i obejść dla ryb oraz oczyszczanie wód z wszelkiego rodzaju odpadków i śmieci pochodzenia antropogenicznego. Należy jednak podkreślić, że wśród poddanych szczegółowej analizie ponad 400 zadań planowanych do realizacji w ramach priorytetu 5 i 4 przez ZZMiUW tylko w jednym przypadku planuje się likwidację zbędnego stopnia, zaś remonty urządzeń służących migracji ryb wyszczególnione są zaledwie w kilku zadaniach. Wobec tego korzystny wpływ tej kategorii prac dotyczy znikomej liczby zadań. Również usuwanie wybranych tam bobrowych z rzek, w których gatunek ten jest nadmierne zagęszczony, może przyczyniać się do poprawy warunków hydromorfologicznych odcinków rzek i potoków poddanych silnej presji bobrów. Do tej kategorii działań zaliczyć można również utrzymanie drożności rzek i zabezpieczenie przed podtapianiem terenów zurbanizowanych lub intensywnie użytkowanych przemysłowo albo rolniczo (np. fermy hodowlane), ponieważ skutki powodzi na takich terenach wiążą się nie tylko ze znacznymi stratami materialnymi oraz zagrożeniem życia i zdrowia ludzi, ale także z poważnymi zagrożeniami przyrodniczymi związanymi z możliwością silnego zanieczyszczenia wód. Również punktowe ingerencje w miejscach szczególnie narażonych na powstawanie zatorów i podpiętrzeń rzek w terenach użytkowanych ekstensywnie mogą korzystnie wpływać na poprawę bezpieczeństwa powodziowego, bez wywoływania drastycznych przekształceń naturalnych ekosystemów (Fot. 7). Zaniechanie wymienionych działań skutkować może istotnym pogorszeniem stanu/potencjału JCW rzecznych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 73 z 154

74 Fot. 6 Rzeka z naturalnym ukształtowaniem brzegów w terenie leśnym. Widoczne siedliska tworzone przez gruby rumosz drzewny oraz podmyte brzegi. Wskazane zaniechanie prac utrzymaniowych lub ich ograniczenie do niezbędnego minimum (Fot. J. Ligięza). Fot. 7 Rzeka z nagromadzeniem grubego rumoszu drzewnego w terenie użytkowanym ekstensywnie. Może być rozważone odcinkowe usunięcie części pni znad lustra wody w ramach prac utrzymaniowych (Fot. J. Ligięza). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 74 z 154

75 Przedstawiony wyżej scenariusz dotyczy jednak przede wszystkim części wód i ich fragmentów będących naturalnymi rzekami. W przypadku mniejszych sztucznych kanałów i rowów, powstałych w wyniku ingerencji człowieka w naturalne ekosystemy, pozostawienie ich bez konserwacji prowadzi w dłuższej perspektywie czasowej do całkowitego zarośnięcia, wypłycenia i zmiany siedlisk wodnych w bagienne i lądowe. Przestają one wówczas pełnić zarówno funkcje użytkowe, jak i dotychczasowe funkcje ekologiczne. Dla cieków tego typu działania planowane w ramach prac utrzymaniowych przyniosą zarówno zagrożenia, jak i korzyści. Zagrożenia dotyczyć będą strat związanych z degradacją cennych przyrodniczo siedlisk oraz usuwaniem lub niszczeniem cennych gatunków występujących w kanałach i rowach np. makrofity: grążel żółty, grzybień biały, makrobezkręgowce: małże z rodziny skójkowatych, ryby: piskorz, różanka, koza, minóg strumieniowy (Fot. 8). Fot. 8 Kanał będący cennym siedliskiem flory i fauny, w stanie pozwalającym na dalsze pełnienie funkcji technicznych i przyrodniczych. Wskazane zaniechanie prac utrzymaniowych lub ich ograniczenie do niezbędnego minimum (Fot. P. Prus). Z kolei korzyści z prowadzenia planowanych prac utrzymaniowych w kanałach wiązać się będą ze wszystkimi wymienionymi wyżej aspektami dotyczącymi rzek oraz z przeciwdziałaniem wypłycaniu i zarastaniu najbardziej zdegradowanych odcinków kanałów i rowów, i w konsekwencji utrzymaniem ich funkcji jako ekosystemów wodnych. Z tego względu, w odniesieniu do omawianej kategorii cieków skutki całkowitego zaniechania prac utrzymaniowych byłyby w dłuższej pespektywie czasowej negatywne, ponieważ postępująca degradacja wybudowanych sztucznie lub bardzo silnie przekształconych kanałów i rowów doprowadziłaby do ustąpienia większości organizmów stanowiących podstawę oceny stanu ekologicznego wód (Fot. 9). Wobec powyższego należy w ramach planowania prac utrzymaniowych o istotnym wpływie na środowisko kanałów i rowów rozważyć bilans strat i korzyści przyrodniczych związanych z realizacją lub zaniechaniem konkretnych działań. Zarastające i zanikające kanały przyczyniają się bowiem do spontanicznej renaturyzacji osuszonych niegdyś mokradeł. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 75 z 154

76 Fot. 9 Kanał zarośnięty roślinnością wodną w stopniu uzasadniającym odcinkowe przeprowadzenie prac utrzymaniowych obejmujących wykaszanie brzegów oraz usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie (Fot. P. Prus) OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW W ramach parametryzacji oddziaływań poszczególnych kategorii prac utrzymaniowych na elementy biologiczne JCW rzecznych przyjęto 5 klas wpływu planowanych prac: 1. Z/B znikomy wpływ lub brak wpływu oddziaływanie poniżej progu screeningu, zaniedbywalne, 2. M mały wpływ oddziaływanie nieistotne, o minimalnym wpływie na stan elementów biologicznych w JCW, 3. U umiarkowany wpływ niewielkie oddziaływanie na stan elementów biologicznych JCW, możliwe obniżenie stanu lub potencjału ekologicznego, 4. I istotny wpływ silne oddziaływanie na stan elementów biologicznych JCW, zagrożenie nieosiągnięciem lub utratą dobrego stanu lub potencjału ekologicznego, 5. Z znaczący wpływ bardzo silne oddziaływanie na stan elementów biologicznych JCW, wysokie prawdopodobieństwo nieosiągnięcia lub utraty dobrego stanu lub potencjału ekologicznego. W toku szczegółowych analiz zadań z priorytetów 4 i 5 wyznaczonych przez ZZMiUW, ZMiUWWP i LZMiUW oraz 1, 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW w Szczecinie z 5 klasy oddziaływania (Z) wyodrębniono kategorię zadań o najwyższym stopniu ingerencji w ekosystemy rzek i kanałów, skutkującym ich degradacją, której nadano symbol Z/C znaczący wpływ zagrażający celom środowiskowym. Podczas analiz opierano się na potencjalnych oddziaływaniach poszczególnych kategorii prac utrzymaniowych na konkretne elementy biologiczne oceny stanu lub potencjału ekologicznego wód płynących, określonych w parametryzacji. Uwzględniano przy tym typ abiotyczny JCW, stan lub potencjał elementów biologicznych oraz ogólny stan JCW. Ocenę oddziaływania na ekosystem rzeki lub kanału odnoszono do uśrednionego wyniku analizy Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 76 z 154

77 elementów hydromorfologicznych (dalej: HYMO) oraz zakresu ocen dla poszczególnych 2- kilometrowych odcinków wchodzących w skład objętego pracami fragmentu cieku. Znalazło to odzwierciedlenie w średnich wartościach ocen dla poszczególnych klas HYMO (Rycina 24). Odnotowano zasadnicze różnice w stopniu naturalności odcinków położonych na rzekach i strumieniach w porównaniu z tymi zlokalizowanymi na kanałach i rowach (Rycina 25). W związku z tymi różnicami część analiz zbiorczych prowadzono odrębnie dla tych dwóch kategorii cieków, ponieważ można było spodziewać się innej intensywności oddziaływań planowanych prac w przypadku ich prowadzenia w różnych kategoriach cieków. Na podstawie danych RDOŚ udostępnionych w formie warstw na mapach analizowano również obecność chronionych oraz istotnych dla oceny stanu lub potencjału ekologicznego gatunków makrofitów, makrobezkręgowców oraz ryb i minogów. Informacje o ich występowaniu zamieszczano w kartach zadań. Należy tu jednak podkreślić, że dane te mają jedynie poglądowy charakter, w związku z bardzo nierównomiernym i często przypadkowym rozmieszczeniem punktów, w których rejestrowano gatunki. Ich obecność wskazuje więc na wysokie walory danego odcinka, jednak brak zarejestrowania tych gatunków w innych miejscach nie jest dowodem braku ich występowania. Zasadniczym kryterium oceny oddziaływania był także udział objętego pracami odcinka cieku w długości całej JCW rzecznej w skład której wchodził analizowany odcinek. W przypadku cieków nie będących fragmentami JCW odnoszono długość objętego pracami odcinka do długości JCW, w której zlewni położony był dany ciek. Analizy takiej nie prowadzono dla cieków wchodzących w skład zlewni JCW jezior oraz wód przejściowych w tych przypadkach opierano się na długości objętego pracami odcinka, przyjmując za próg screeningu odcinek powyżej 3 km i proporcjonalnie przypisując wyższe oddziaływania dłuższym odcinkom cieków objętych pracami utrzymaniowymi. Identyfikowano także możliwości kumulacji efektów kilku zadań położonych w tej samej zlewni lub w bezpośredniej bliskości. Za granicę istotnego wpływu kumulacji efektów przyjęto nakładanie się 3 lub więcej zadań. Rycina 24 Zależność średniej oceny oddziaływania planowanych prac od kategorii hydromorfologicznej cieku (HYMO) 1 wysoki, 5 niski stopień naturalności. Kategorie ocen: 1 Z/B, 2 M, 3 U, 4 I, 5 - Z. Nie uwzględniono zadań wykluczonych w screeningu. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 77 z 154

78 Rycina 25 Zróżnicowanie stopnia naturalności mierzonej wskaźnikiem HYMO dla odcinków kanałów i rowów oraz rzek i potoków objętych pracami utrzymaniowymi zaliczonymi do priorytetów 4 i 5 wyznaczonych przez ZZMiUW, LZMiUW i ZMiUWWP oraz 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW w Szczecinie. Rycina 26 Zależność średniej oceny oddziaływania planowanych prac od udziału przekształconego odcinka w długości JCWP. Kategorie ocen: 1 Z/B, 2 M, 3 U, 4 I, 5 - Z. Nie uwzględniono zadań wykluczonych w screeningu. Analiza wpływu poszczególnych kategorii prac utrzymaniowych na elementy biologiczne była wykonywana w postaci macierzy, w której każdej kategorii prac przypisywano odpowiedni stopień oddziaływania na każdy z 5 elementów biologicznych (fitoplankton, fitobentos, makrofity, makrobezkręgowce i ryby). Zbiorcze wyniki tej analizy, z uwzględnieniem inwazyjnego oraz rekomendowanego wariantu prowadzenia prac, zapisywano w kartach sporządzonych dla każdego zadania z priorytetów 4 i 5 wyznaczonych przez ZZMiUW, LZMiUW i ZMiUWWP oraz 1, 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW w Szczecinie. Ogółem z łącznej liczby zadań wynoszącej 846 poddano takiej analizie 524 zadań (62%). Dla 17 zadań o wysokim priorytecie (2%) szczegółowa analiza była niemożliwa ze względu na ich Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 78 z 154

79 niepewną lokalizację w terenie (braki i błędy w wykazach cieków). Dla niższych priorytetów przyjęto ogólną ocenę oddziaływania opartą na wynikach szczegółowej analizy dla zadań o priorytetach wyższych. Odnosiło się to łącznie do 305 (36%) zadań wyznaczonych przez ZZMiUW, LZMiUW i ZMiUWWP w priorytetach 1-3 oraz przez RZGW w Szczecinie w priorytecie 1 (Tabela 8). Tabela 8 Liczba zadań poddanych szczegółowej analizie (priorytet 4 i 5 ZZMiUW, LZMiUW i ZMiUWWP oraz 1, 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW w Szczecinie) oraz ocenionych zbiorczo (niższe priorytety). Priorytet ZMiUW (RZGW) Łączna liczba zadań Screening Ocena szczegółowa (1,2,3) Brak danych Razem Wyniki oceny oddziaływań dla priorytetów 4 i 5 wyznaczonych przez ZMiUW oraz 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW. Ogółem oceniono 524 zadania, spośród których 19% zostało uznanych w procesie screeningu za posiadające znikome oddziaływanie (Tabela 9). Ponad 2-krotnie większy udział zadań o znikomym oddziaływaniu odnotowano dla kanałów i rowów niż dla rzek i potoków (Tabela 9, Rycina 27). Niewielki udział zadań o małym oddziaływaniu i nieco większy o umiarkowanym oddziaływaniu stwierdzono dla wariantu rekomendowanego, podczas gdy dla wariantu inwazyjnego analogicznie przedstawiał się udział zadań o umiarkowanym i istotnym oddziaływaniu. W tych klasach oddziaływań nie odnotowano znaczących różnic między kanałami i rowami a rzekami i potokami. Również udział zadań o znaczącym oddziaływaniu w wariancie inwazyjnym był wyrównany w tych kategoriach (Tabela 9). Natomiast w kanałach i rowach stwierdzono istotnie niższy udział zadań o znaczącym oddziaływaniu w wariancie rekomendowanym niż w rzekach i strumieniach (odpowiednio 14 i 19%). Różnica ta była jeszcze wyraźniejsza dla zadań o szczególnie znaczącym oddziaływaniu z rekomendacją odrzucenia części prac, których udział dla kanałów i rowów nie przekraczał 1%, zaś dla rzek i strumieni wyniósł 17%. Dla całego zbioru danych udział tej najbardziej inwazyjnej kategorii prac wyniósł 8% (Tabela 9). Wśród elementów hydrobiologicznych wyróżniono dodatkową podgrupę oddziaływań znaczących, która wiąże się z zagrożeniem celu środowiskowego, w rozumieniu Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 79 z 154

80 Tabela 9 Udział kategorii ocen dla zadań poddanych szczegółowej analizie (priorytet 4 i 5 wyznaczony przez ZZMiUW, LZMiUW, ZMiUWWP oraz 1, 2 i 3 wyznaczony przez RZGW w Szczecinie). Uwzględniono wariant inwazyjny (Inwaz.) i rekomendowany (Rekom.). Podano dane dla kanałów i rowów oraz dla rzek i potoków. Kanały i rowy Rzeki i potoki Razem Oddziaływanie planowanych prac % Inwaz. % Rekom. % Inwaz. % Rekom. % Inwaz. % Rekom. Znikome/brak (Z/B) Małe (M) Umiarkowane (U) Istotne (I) Znaczące (Z) Znaczące zagrażające celom środowiskowym (Z/C) <1 < Generalnie wariant rekomendowany charakteryzuje się znacząco mniejszym poziomem oddziaływania na elementy biologiczne niż wariant inwazyjny. Dotyczy to szczególnie klasy znaczących oddziaływań (Z), której udział jest istotnie mniejszy w wariancie rekomendowanym, w którym przeważają oddziaływania istotne (I) oraz umiarkowane (U). Dla części zadań o niewielkiej skali przestrzennej odnotowano również mały (M) poziom oddziaływań (Rycina 26). Przedstawione wyżej różnice są szczególnie widoczne dla prac planowanych w kanałach i rowach, a więc w ciekach o niższym stopniu naturalności wyrażonej oceną stanu hydromorfologicznego HYMO (Rycina 24). Natomiast w przypadku naturalnych rzek i potoków zmniejszenie poziomu oddziaływań w wariancie rekomendowanym w stosunku do wariantu inwazyjnego jest mniej istotne (Rycina 27). W naturalnych rzekach występuje też wysoki odsetek zadań o bardzo istotnym oddziaływaniu na ekosystemy wodne, dla których rekomendowane jest odstąpienie od znacznej części planowanych prac (Tabela 9, Rycina 27). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 80 z 154

81 Rycina 27 Porównanie wyników oceny oddziaływania prac utrzymaniowych prowadzonych w kanałach i rowach oraz w rzekach i strumieniach na elementy biologiczne dla wariantu inwazyjnego i rekomendowanego. Poddane analizie zadania z priorytetów 4 i 5 wyznaczonych przez ZZMiUW, LZMiUW i ZMiUWWP oraz 1, 2 i 3 wyznaczonych przez RZGW w Szczecinie są zlokalizowane w obrębie 214 JCW rzecznych, z których 43% należy do naturalnych, a 57 % do silnie zmienionych i sztucznych części wód (Tabela 10). Stan 33% JCW oceniono jako dobry, zaś 67% - jako zły. Za niską ocenę stanu analizowanych JCW odpowiada przede wszystkim niski stan i potencjał ekologiczny, który dla 42% JCW oceniono jako dobry i powyżej dobrego zaś dla 58% - jako poniżej dobrego. Z kolei stan chemiczny omawianej grupy jednolitych części wód oceniony został jako dobry w 62% przypadków, zaś jako zły w 38% (Tabela 10). Potwierdza to wnioski z analizy oceny stanu JCW dla obszaru RZGW w Szczecinie (rozdział ), gdzie wskazano na większe zagrożenie nieosiągnięciem dobrego stanu/potencjału ekologicznego niż chemicznego wód. Wynika stąd, że dla osiągnięcia dobrego stanu JCW objętych pracami kluczowe znaczenie ma poprawa warunków hydromorfologicznych cieków, które z kolei mają istotne znaczenie dla stanu elementów biologicznych, w szczególności: makrofitów, makrobezkręgowców i ryb. Tabela 10 Stan/potencjał ekologiczny, stan chemiczny, ogólny stan oraz status JCWP, w których zlokalizowane są analizowane działania. Klasa/Status Stan/potencjał ekologiczny Stan chemiczny Stan JCWP Udział [%] DPD/D U 81 S Z 3 NAT SZCW SCW 16 7 Razem Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 81 z 154

82 Reasumując, zastosowanie wskazanych dla wariantu rekomendowanego zasad postępowania przy prowadzeniu prac utrzymaniowych przyczyni się do znaczącego ograniczenia istotnych oddziaływań tych prac na ekosystemy rzeczne. Zdecydowanie mniejszymi spodziewanymi negatywnymi skutkami charakteryzują się prace planowane w kanałach i rowach o niskim stopniu naturalności. Natomiast poddanie przekształceniom znaczących odcinków rzek o wysokim stopniu naturalności i wysokich walorach przyrodniczych skutkować może utratą albo zagrożeniem nieosiągnięcia dobrego stanu lub potencjału ekologicznego JCW. Podobne skutki może mieć przekształcenie nawet niewielkich, ale szczególnie cennych przyrodniczo odcinków JCW o mniejszym ogólnym stopniu naturalności. W takich przypadkach zalecane jest odstąpienie od prowadzenia prac lub niektórych ich kategorii o silnym oddziaływaniu. Do kategorii tych należą w szczególności: usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie oraz udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu. Jednak w rzekach o wysokim stopniu naturalności i znacznych walorach przyrodniczych, płynących przez tereny leśne lub ekstensywnie użytkowane rolniczo, zaleca się odstąpienie od zdecydowanej większości prac utrzymaniowych, ponieważ naturalne ekosystemy rzeczne nie wymagają ingerencji człowieka dla prawidłowego funkcjonowania Ocena oddziaływań dla priorytetów 1, 2 i 3 wyznaczonych przez ZZMiUW, LZMiUW, ZMiUWWP Ze względu na dużą liczbę planowanych zadań (846) nie było możliwości poddania szczegółowej analizie wszystkich odcinków, na których przewiduje się prace. W oparciu o wyniki uzyskane podczas analizy zadań o wysokich priorytetach można jednak wyznaczyć ogólne zasady oceny dla kategorii zadań o priorytetach niższych. Podstawowymi kryteriami będą tu: typ cieku (naturalna rzeka lub kanał), wyniki analizy HYMO dla objętych planowanymi pracami odcinków oraz udział tych odcinków w łącznej długości cieków JCW. Dla prac realizowanych w rzekach o znacznym stopniu naturalności zbiorcze kryteria oceny będą surowsze niż dla działań przewidzianych w kanałach i rowach o mniejszym stopniu naturalności. Na podstawie danych ze szczegółowej analizy oddziaływań wykonanej dla wyższych priorytetów przeprowadzono analizę zależności między udziałem odcinków objętych pracami a wynikiem oceny oddziaływań dla każdej z klas HYMO. Analizę wykonano odrębnie dla kanałów i rowów (Rycina 28) oraz dla rzek i strumieni (Rycina 29). Ponieważ zdecydowana większość zadań obejmowała najbardziej inwazyjne kategorie prac (usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie oraz udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu), które decydują o zbiorczej ocenie wpływu zadania na elementy biologiczne analizę przeprowadzono łącznie dla wszystkich kategorii prac. Zwraca uwagę różnica w nachyleniu krzywych na rysunkach 20 i 21, odzwierciedlająca zróżnicowane oddziaływanie prac prowadzonych na określonym odcinku JCW dla kanałów i rzek naturalnych. W przypadku kanałów i rowów o wysokiej ocenie HYMO (klasa 1 i 2) większa część JCW może zostać poddana pracom bez osiągniecia znaczącego poziomu oddziaływania niż to ma miejsce w przypadku rzek. Natomiast kanały i rowy o niskim stopniu naturalności są bardziej podatne na przekształcenia przez prace utrzymaniowe niż rzeki o niższym stopniu naturalności (Rycina 28, Rycina 29). Dla kanałów i rowów o wysokim i umiarkowanym stopniu naturalności (1-3 klasa HYMO) próg zasięgu przestrzennego prac utrzymaniowych dla ich istotnego oddziaływania (I klasa 4 Rycina 28) leży w granicach 40% JCW. Znaczące (Z) oddziaływanie dla tej grupy cieków obserwowane jest przy objęciu pracami 60-80% długości JCW. Dla kanałów i rowów o niskim poziomie naturalności (3-5 klasa HYMO) próg istotnego oddziaływania znajduje się przy 60% JCW objętych przekształceniami, zaś próg oddziaływania znaczącego w granicach % (Rycina 28). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 82 z 154

83 Rycina 28 Zależność wyników oceny oddziaływania na elementy biologiczne prac utrzymaniowych prowadzonych w kanałach i rowach dla wariantu rekomendowanego od % JCWP objętego pracami, z podziałem na poszczególne klasy HYMO. Kategorie ocen: 1 Z/B, 2 M, 3 U, 4 I, 5 - Z. Nie uwzględniono zadań wykluczonych w screeningu. Rycina 29 Zależność wyników oceny oddziaływania na elementy biologiczne prac utrzymaniowych prowadzonych w rzekach i strumieniach dla wariantu rekomendowanego od % JCWP objętego pracami, z podziałem na poszczególne klasy HYMO. Kategorie ocen: 1 Z/B, 2 M, 3 U, 4 I, 5 - Z. Nie uwzględniono zadań wykluczonych w screeningu. Z kolei dla rzek i strumieni o wysokim stopniu naturalności (1-2 klasa HYMO) próg istotnego oddziaływania przekraczany jest już przy objęciu pracami 30-35% długości JCW, zaś próg oddziaływania znaczącego osiągany jest przy 40-60% (Rycina 29). Dla cieków tej kategorii o umiarkowanym stopniu naturalności (3 klasa HYMO) próg istotnych oddziaływań znajduje się Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 83 z 154

84 przy 40% JCWP objętej pracami, podobnie jak w przypadku kanałów i rowów, zaś próg oddziaływania znaczącego przy ok. 90%. Natomiast dla rzek i strumieni o niskim stopniu naturalności (klasa HYMO 4-5) próg istotnego oddziaływania przekroczony jest dopiero przy 60% JCW objętych pracami utrzymaniowymi, a próg oddziaływania znaczącego między 80 a 100% (Rycina 29). Wyniki analizy poziomów istotności oddziaływań prac utrzymaniowych, uzyskane dla działań o wysokim priorytecie mogą zostać odniesione do prac planowanych w ramach priorytetów niższych. W tym celu wyznaczono wartości progowe dla osiągniecia istotnego i znaczącego poziomu oddziaływań prac utrzymaniowych na stan elementów biologicznych JCW. Progi dla istotnych i znaczących oddziaływań (Tabela 11) przypisano do konkretnych udziałów objętego pracami odcinka w długości JCW i określonych klas HYMO na podstawie wyników analiz przedstawionych na Rycina 28 i Rycina 29. Mogą one być wykorzystane do oszacowania wpływu prac utrzymaniowych planowanych w ramach niższych priorytetów oraz w przyszłości w oparciu o % JCW poddanej zmianom i poziom przekształcenia hydromorfologii odcinka objętego pracami. Tabela 11 Progi dla istotnych i znaczących oddziaływań w odniesieniu do % udziału odcinków, w których zlokalizowane są analizowane działania w stosunku do długości JCWP oraz stanu hydomorfologicznego (HYMO). Próg oddziaływania - % JCWP Klasa Kanały i rowy Rzeki i strumienie HYMO Istotne (I) Znaczące (Z) Istotne (I) Znaczące (Z) Należy jednak podkreślić, że przedstawiony powyżej sposób szacunkowej analizy wpływu prac utrzymaniowych na elementy biologiczne JCW ma charakter ogólny i nie uwzględnia szeregu czynników związanych z indywidualnymi uwarunkowaniami poszczególnych rzek i kanałów. Dotyczy to w szczególności występowania cennych gatunków roślin i zwierząt oraz znaczenia objętych pracami cieków jako dróg migracji i miejsc tarła ryb dwuśrodowiskowych, a także skumulowanego wpływu kilku zadań na daną część wód powierzchniowych. Parametry te są uwzględniane podczas szczegółowej analizy wpływu prac utrzymaniowych, jaka została wykonana dla zadań o wyższych priorytetach i taki sposób oceny wpływu przedsięwzięć powinien być preferowany, szczególnie w odniesieniu do kategorii prac o większym poziomie ingerencji w ekosystemy wodne oraz dla rzek i strumieni. Analiza uproszczona może natomiast być stosowana standardowo do oceny wpływu mniej inwazyjnych prac planowanych w odcinkach kanałów i rowów. 5.4 Wody podziemne AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Region wodny Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego oraz region wodny Ücker, stanowiące obszar działania RZGW w Szczecinie, obejmują 13 podziemnych jednolitych części wód (dalej: (dalej: JCWPd) ( Tabela 12, Rycina 30). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 84 z 154

85 Tabela 12 Wykaz JCWPd w obszarze działania RZGW w Szczecinie Lp. Kod JCWPd Europejski kod JCWPd Stan ilościowy/chemiczny Ryzyko nieosiągnięcia celów środowiskowych 1 PL_GB_6700_001 PLGW67001 Słaby/słaby zagrożona 2 PL_GB_6700_002 PLGW67002 dobry/dobry niezagrożona 3 PL_GB_6900_003 PLGW69003 dobry/dobry niezagrożona 4 PL_GB_6900_004 PLGW69004 dobry/dobry niezagrożona 5 PL_GB_6800_005 PLGW68005 dobry/dobry niezagrożona 6 PL_GB_6800_006 PLGW68006 dobry/dobry niezagrożona 7 PL_GB_6900_007 PLGW69007 dobry/dobry niezagrożona 8 PL_GB_6800_008 PLGW68008 dobry/dobry niezagrożona 9 PL_GB_6800_009 PLGW68009 dobry/dobry niezagrożona 10 PL_GB_6800_010 PLGW dobry/dobry niezagrożona 11 PL_GB_6900_024 PLGW dobry/dobry niezagrożona 12 PL_GB_6900_025 PLGW dobry/dobry niezagrożona 13 PL_GB_6320_059 PLGW dobry/dobry Ilościowy: zagrożona Opracowanie własne na podstawie Chemiczny: niezagrożona Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 85 z 154

86 Rycina 30 Lokalizacja działań utrzymaniowych na tle JCWPd. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 86 z 154

87 Zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych są dwie JCWPd w obszarze RZGW w Szczecinie: JCWPd PLGW67001 ze względu na zagrożenie nieosiągnięcia stanu ilościowego i chemicznego, a także JCWPd PLGW zagrożona nieosiągnięciem dobrego stanu chemicznego. Niezagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych jest na tym obszarze 11 JCWPd. Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia r., w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych (Dz. U. Nr 126 poz. 878) wyznaczono na terenie kraju 162 główne zbiorniki wód podziemnych (przyporządkowane do dorzecza Wisły, Odry i Pregoły), z czego 10 położonych jest w całości lub częściowo w obszarze działania RZGW w Szczecinie. Główny Zbiornik Wód Podziemnych (dalej: GZWP) 5 jest zbiornikiem wydzielonym ze względu na szczególne znaczenie regionalne dla zaopatrzenia ludności w wodę (aktualnie i w przyszłości), spełniający określone kryteria ilościowe i jakościowe: dostarczenie wody do spożycia przez ludzi średnio powyżej 10 m 3 /dobę lub służą więcej niż 50 osobom, a w przyszłości ich przeznaczenie będzie niezmienne, przy czym woda nadaje się do zaopatrzenia ludności w stanie surowym lub po jej ewentualnym prostym uzdatnieniu przy pomocy stosowanych obecnie i uzasadnionych ekonomicznie technologii. Dodatkowo znaczna część GZWP, posiada propozycję ustanowienia obszaru ochronnego mającego zabezpieczać zasoby wodne i ich jakość. Tabela 13 Główne zbiorniki wód podziemnych w obszarze działania RZGW w Szczecinie Lp. Nr zbiornika Nazwa zbiornika Powierzchnia [km 2 ] Posiada wyznaczony obszar ochronny [T/N] Zbiornik wyspy Wolin 122,2 T Zbiornik międzymorenowy Polanów 215 T Dolina kopalna Szczecin 151 T Zbiornik międzymorenowy Stargard-Goleniów Zbiornik międzymorenowy Wałcz-Piła 378 T 2531 T Zbiornik Szczecinek 1345,5 N Zbiornik Dębno 174,4 T Zbiornik Barlinek 170 T Dolina kopalna Wielkopolska 4122,4 T Sandr rzeki Pliszka 486,3 T Źródło: szczecin.rzgw.gov.pl 5 Herbich P. i in., Metodyka wyznaczania obszarów ochronnych głównych zbiorników wód podziemnych dla potrzeb planowania i gospodarowania wodami w obszarach dorzeczy, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2009 r. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 87 z 154

88 5.4.2 POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Zaniechanie prac utrzymaniowych nie stworzy zagrożenia dla stanu jednolitych części wód podziemnych w regionie. Na obszarze RZGW w Szczecinie brak jest większych zbiorników retencyjnych, które miałyby być remontowane i konserwowane w ramach planowanych działań, toteż nie ma zagrożenia istotnymi zmianami stosunków wodnych w przypadku odstąpienia od realizacji prac. Możliwe jest lokalne podwyższenie stanu wód gruntowych na obszarach przyległych do cieków w przypadku odstąpienia od realizacji prac. Dotyczy to w szczególności zaniechania działań obejmujących: udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu, a także rozbiórkę lub modyfikację tam bobrowych. Rezygnacja z podejmowania tych działań może mieć korzystny wpływ na położone w sąsiedztwie cieków ekosystemy lądowe, zwłaszcza tereny bagienne i podmokłe oraz zbiorowiska leśne zależne od stanu wód gruntowych (łęgi, olsy), dla których wzrost poziomu wód gruntowych i spowolnienie ich odpływu może przynieść istotne korzyści środowiskowe. Wobec tego wskazane jest rozważenie ograniczenia lub zaniechania wymienionych kategorii prac na naturalnych terenach podmokłych, szczególnie tych, które objęte są różnymi formami ochrony obszarowej. Równocześnie zaniechanie tych samych kategorii prac może mieć niekorzystny wpływ na inne siedliska leśne i łąkowe, dla których długotrwałe utrzymywanie podwyższonego poziomu wód gruntowych stanowi zagrożenie. Pośrednie oddziaływanie prac utrzymaniowych na stan wód podziemnych, wystąpić może z uwagi na zmniejszenie przepustowości koryta w przypadku zaniechania robót. Występujący w konsekwencji wzrost ryzyka wystąpienia wód rzeki, skutkować może zalaniem obszarów sąsiednich, co z kolei w przypadku wystąpienia powodzi, może skutkować lokalnym podniesieniem poziomu wód podziemnych i możliwością chwilowego pogorszenia ich jakości OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Realizacja planowanych prac utrzymaniowych w przewidywanym zakresie nie będzie miała istotnego oddziaływania na stan jednolitych części wód podziemnych regionu. Pojęcie prac utrzymaniowych nie obejmuje nowych działań regulacyjnych, ani tworzenia nowych zbiorników retencyjnych, które mogłyby skutkować istotnymi zmianami stanu wód podziemnych na przyległych obszarach. Możliwe jest lokalne oddziaływanie niektórych kategorii prac na poziom wód gruntowych na obszarach przyległych. Dotyczy to w szczególności działań obejmujących: udrażnianie przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu, a także rozbiórkę lub modyfikację tam bobrowych. Działania te mogą mieć niekorzystny wpływ na położone w sąsiedztwie cieków ekosystemy lądowe, zwłaszcza tereny bagienne i podmokłe oraz zbiorowiska leśne zależne od stanu wód gruntowych (łęgi, olsy), dla których przyspieszenie odpływu wód i obniżenie poziomu wód gruntowych niesie poważne zagrożenia. Równocześnie te same kategorie prac będą miały pozytywne oddziaływanie na inne siedliska leśne i łąkowe, dla których długotrwałe utrzymywanie podwyższonego poziomu wód gruntowych stanowi zagrożenie. Wobec tego wskazane jest ograniczenie wymienionych kategorii prac na naturalnych terenach podmokłych, szczególnie tych, które objęte są różnymi formami ochrony obszarowej. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 88 z 154

89 5.5 Powietrze AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Aktualny stan sanitarny powietrza na terenie poszczególnych województw jest monitorowany w ramach PMŚ (zgodnie z art. 89 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska) przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. W ramach PMŚ dokonuje się ocenę jakości powietrza w strefach, osobno pod kątem spełnienia kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia i ochrony roślin. Obszar działania RZGW w Szczecinie zlokalizowany jest na terenie 3 województw, a więc organami właściwymi do oceny jakości powietrza są w tym regionie WIOŚ w Szczecinie, WIOŚ w Zielonej Górze oraz WIOŚ w Gdańsku. W poniższej tabeli przedstawiono zestawienie stref podlegających rocznej ocenie jakości powietrza wraz z wynikami monitoringu. Tabela 14 Klasyfikacja stref podlegających rocznej ocenie jakości powietrza, w obrębie których zlokalizowany jest obszar działania RZGW w Szczecinie. Nazwa strefy aglomeracja szczecińska miasto Koszalin strefa zachodniopomorska strefa lubuska strefa pomorska Kod strefy PL3201 PL3202 PL3203 PL0803 PL2202 Powierzchnia strefy [km 2 ] SO 2 A A A A A NO 2 A A A A A CO A A A A A C 6 H 6 A A A A A Klasyfikacja według zanieczyszczeń z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych dla ochrony zdrowia PM10 C A C C C PM2,5 A A A A C B(a)P C C C C C As A A A A A Cd A A A A A Ni A A A A A Pb A A A A A O3 A A A A A Klasyfikacja według zanieczyszczeń z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych dla ochrony roślin SO A A A NOx - - A A A O3 - - A A - Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 89 z 154

90 Klasa strefy C, w przypadku wyników klasyfikacji pod kątem zdrowia ludzi dla wszystkich stref oznacza przekroczenie standardu jakości powierza w zakresie elementów, którym ta klasa została przypisana. Przekroczenia, o których mowa powyżej, związane są głównie z emisją pyłu zawieszonego, szczególnie uwidocznioną w okresie grzewczym (niska emisja z indywidualnych gospodarstw domowych) POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Brak realizacji projektu PUW nie będzie miał wpływu na warunki jakości powietrza w skali całego obszaru działania RZGW w Szczecinie OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Przewiduje się, że realizacja projektu PUW może spowodować lokalne, niewielkie zmiany jakości powietrza na obszarach, gdzie będą prowadzone działania utrzymaniowe. Likwidacja roślinności wpłynie na zmniejszenie szorstkości podłoża, a tym samym na wzrost prędkości wiatru, który z kolei odpowiada za szybkość rozprzestrzeniania/rozpraszania zanieczyszczeń atmosferycznych. W trakcie realizacji działań utrzymaniowych nastąpi lokalny wzrost emisji zanieczyszczeń pochodzących ze spalania paliw przez maszyny wykorzystywane do wykonywania prac, jednak ograniczenie prowadzenia działań jednocześnie na wielu odcinkach w obrębie tej samej JCWP, zapobiegnie ich kumulacji, a tym samym nawet chwilowej uciążliwości dla środowiska. 5.6 Klimat AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Obszar działania RZGW w Szczecinie zlokalizowany jest w północno-zachodniej części Polski, w strefie klimatów umiarkowanych szerokości geograficznych, w typie klimatu przejściowego. Czynnikami wpływającymi na cechy klimatu w tym obszarze są: bliskość dużych zbiorników wodnych (Bałtyk, Zalew Szczeciński), szerokość geograficzna, ukształtowanie terenu i wyniesienie nad poziom morza. Bliskość wielkich wód skutkuje wyższymi temperaturami zimą w tej części Polski niż w jej południowej części oraz odpowiednio niższymi latem. Klimat regionu charakteryzuje się dużą zmiennością od typowo morskich cech na północnym zachodzie obszaru do typowo kontynentalnych w pozostałej części. Średnie roczne temperatury powietrza wynoszą tu 7-8 C. Średnia miesięczna temperatura powietrza w styczniu przekracza 0 C bezpośrednio w strefie przybrzeżnej, malejąc w kierunku południowo-wschodnim i osiągając na tych krańcach do C. Średnia miesięczna temperatura powietrza w lipcu wynosi tu od ponad 16 C w północno-wschodniej części obszaru do ponad 18 C w głąb lądu (od okolic Szczecina ku południu). Rozkład przestrzenny liczby dni pogodnych w regionie na charakter południkowy najwięcej takich dni obserwuje się w okolicy wyspy Wolin, najmniej w centralnej i południowo-wschodniej części obszaru. Przeważającym kierunkiem wiatru jest zachodni i północno-zachodni, a jego prędkość średnia, o równoleżnikowym rozkładzie przestrzennym, w północnej części regionu osiąga wartości maksymalne, bezpośrednio w strefie wybrzeży, malejąc w kierunku południowym. Wysokość opadów waha się od 490 nawet do 770 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się na analizowanym terenie od poniżej 30 dni wciągu roku na zachód od Szczecina do ok. 60 dni w części wschodniej obszaru i cechuje ją południkowy rozkład przestrzenny. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 90 z 154

91 5.6.2 POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Brak realizacji projektu PUW będzie miał korzystny wpływ na lokalny klimat obszaru. Drzewa i krzewy wpływają na utrzymanie prawidłowego poziomu wilgotności i łagodzenie nagłych zmian termiki. Ponadto, strefy buforowe z naturalnej roślinności zielonej (krzewy i drzewa), stanowią narzędzie kompensowania zmian klimatu (niekorzystnych dla środowiska i gospodarki) obserwowanych współcześnie w globalnej skali OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Realizacja projektu PUW nie będzie miała wpływu na stan klimatu w skali globalnej czy regionalnej. Możliwe będą do zaobserwowania lokalne, niewielkie zmiany prędkości wiatru, termiki czy wilgotności powietrza bezpośrednio w miejscu realizacji zadania, które wynikać będą ze zmiany rodzaju pokrycia terenu. Uwzględniając wytyczne Komisji Europejskiej dotyczącej zmian klimatu i różnorodności biologicznej, autorzy opracowania mają na uwadze, że odnoszą się one do zasady przezorności i konieczności podejmowania działań prewencyjnych oraz oceny oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym oraz do przedsięwzięć związanych z transportem, wychwytywaniem i składowaniem dwutlenku węgla. Realizacja działań utrzymaniowych nie spowoduje transgranicznych oddziaływań na środowisko, ani nie stanowi przedsięwzięcia związanego z transportem na dużą skalę (ewentualny transport obejmuje dowóz materiałów do zasypywania wyrw itp.). Będzie jednak wiązała się z emisją zanieczyszczeń do powietrza emisja ze spalania paliw przez maszyny wykorzystywane do realizacji zadań będzie miała charakter krótkotrwały i lokalny. 5.7 Krajobraz AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Zgodnie z typologią krajobrazu naturalnego Polski 6 na obszarze działania RZGW w Szczecinie ze wszystkich występujących w Polsce klas krajobrazu naturalnego możemy wyróżnić klasę nizin. Klasa ta została przedstawiona w poniższej tabeli. Tabela 15 Charakterystyka jednostki krajobrazowej nizin obejmującej obszar działania RZGW w Szczecinie Klasa Rodzaj Gatunek Nizin Glacjalne Równinne i faliste Pagórkowate Wzgórzowe gleby brunatne, czarne ziemie brunatne, płowe, rdzawe rdzawe, płowe, Cechy wody zmienne, kilka poziomów, obecność jezior i bagien zmienne, obecność jezior i bagien głębokie, piętrowe roślinność potencjalna grądy grądy, bory mieszane bory mieszane, 6 Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 r. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 91 z 154

92 rzadziej grądy brunatne Źródło: opracowanie własne na podstawie Andrzej Richling, Katarzyna Ostaszewska: Geografia fizyczna Polski. Warszawa: PWN, 2005 Geneza młodoglacjalna nizinnego krajobrazu obszaru działania RZGW w Szczecinie uwidacznia się przede wszystkim w urozmaiconej rzeźbie terenu. Analizując mapę hipsometryczną 7, zauważyć można, że północna, nadmorska cześć obszaru jest położona najniżej i cechują ją stosunkowo niewielkie deniwelacje terenu. Większą część analizowanego obszaru zajmują bardziej zróżnicowane obszary wysoczyzn morenowych płaskich i falistych w części zachodniej oraz dennomorenowych w części wschodniej, poprzecinane dolinami rzek przymorskich o przebiegu zbliżonym do południkowego. Wysokość terenu nie przekracza tu na ogół 40 m n.p.m. Urozmaicenie krajobrazu wprowadzają drobne, izolowane fragmenty moren czołowych, osiągające wysokości ponad stumetrowe (n.p.m.) w północnej części wyspy Wolin. Interesującymi formami są elementy morfologii terenu związane z działalnością morza w postaci piaszczystych mierzeinajwiększym obszarem jest tu wydmowe zamknięcie Bramy Świny oraz piaszczyste mierzeje jezior przymorskich na Pobrzeżu Trzebiatowskim 8.Typową cechą tutejszego krajobrazu jest duża liczba jezior moreny dennej i czołowej oraz oczek polodowcowych. Wzdłuż rynien subglacjalnych obserwuje się długie wały ozów. Odrębnej klasyfikacji krajobrazu można dokonać na podstawie podziału na krajobraz kulturowy, który jak podaje komisja Krajobrazu Kulturowego, stanowi ogół obiektów i cech fizycznych, obserwowalne wzrokowo wyrażenie kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, łączący elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego. Krajobraz kulturowy jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i nakładania zróżnicowanych elementów kulturowych różnego wieku na tę samą rzeźbę terenu. Przestrzeń przyrodnicza, która znajduje się w sferze oddziaływań człowieka przyjmuje formę kulturową, wyrażoną w postaci krajobrazu kulturowego. Krajobraz ten można rozumieć jako antropogenicznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej, powstały w wyniku zespolenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych, tworzących specyficzną strukturę, objawiającą się regionalną odrębnością, postrzeganą jako swoistą fizjonomię (Myga-Piątek, 2001, Nita, Myga-Piątek, 2006). W grupie krajobrazów kulturowych (antropogenicznych) można wyróżnić podtypy związane z dominującym rodzajem działalności człowieka i stopniem przeobrażenia środowiska geograficznego. Krajobraz rolniczy, będący najmniej przekształconym przez człowieka, występuje w każdej części obszaru objętego opracowaniem w mniejszym bądź większym stopniu. Krajobraz miejski będący krajobrazem silnie przekształconym przez człowieka dotyczy przede wszystkim większych miast tj. Kołobrzeg, Świnoujście, Międzyzdroje, Koszalin czy Szczecin. Krajobraz przemysłowy jest również krajobrazem silnie przekształconym przez człowieka, występuje w obszarach uprzemysłowionych. Krajobraz pogórniczy będący krajobrazem silnie przekształconym przez człowieka na analizowanym obszarze w zasadzie nie występuje. W niewielkim stopniu dotyczy obszarów wydobywania ropy naftowej i gazu ziemnego. Krajobraz turystyczny będący krajobrazem słabo przekształconym przez człowieka, dostosowującym otoczenie dla potrzeb rozwoju turystyki. Dotyczy on przede wszystkim okolic wybrzeża oraz pojezierzy, a także atrakcji turystycznych regionu Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 92 z 154

93 Krajobraz sztuczny to wymyślone, bajkowe, parki rozrywki, wioski wikingów, skanseny miniatur, dino-parki. Krajobrazy sztuczne powstają również dla potrzeb przemysłu, wojska czy komunikacji. Opierając się na rzeźbie terenu, jednostkach fizycznogeograficznych oraz strefach jednorodnych obszarów turystycznych wydzielono w Koncepcji zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego siedem głównych jednostek krajobrazowych: 1. Strefę brzegową Bałtyku jako rekreacyjno-wypoczynkową, 2. Nadmorski pas wysoczyznowy jako zaplecze rekreacyjne, 3. Środkowopomorski obszar wysoczyznowy jako krajobraz rolno-leśny, 4. Pomorski obszar czołowo-morenowy jako obszar ochrony przyrody i rekreacji, 5. Obszar równin sandrowych jako obszar ochrony przyrody, obszar leśny i przemysłowy, 6. Obszar równin aluwialnych i pradolin jako obszar rolniczo leśny z przemysłem, 7. Obszar równin zastoiskowych jako obszar rolniczo leśny 9. 9 Koncepcja zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego - luty 2010 r. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 93 z 154

94 Rycina 31 Pokrycie terenu na obszarze działania RZGW w Szczecinie na podstawie modelu CORINE LAND COVER Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 94 z 154

95 Tabela 16 Powierzchnie typów pokrycia terenu na obszarze działania RZGW w Szczecinie wg. modelu CORINE LAND COVER Klasa CLC Powierzchnia ha km 2 Udział [%] w ogólnej powierzchni Tereny antropogeniczne 49443,30 494,43 2,4 Tereny rolne , ,10 56,0 Tereny leśne i ekosystemy seminaturalne , ,61 36,9 Obszary podmokłe 8424,76 84,25 0,4 Obszary wodne 85393,30 853,93 4,2 SUMA , , źródło: Opracowanie własne Na podstawie analizy obszaru działania RZGW w Szczecinie, wykonanej za pomocą modelu CORINE LAND COVER można stwierdzić, że największy udział w sposobie użytkowania terenu mają obszary rolne, w drugiej kolejności natomiast tereny leśne i ekosystemy seminaturalne. Tereny antropogeniczne stanowią niewielki odsetek całkowitej powierzchni obszaru, a ich występowanie węże się ściśle z lokalizacją miast POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Potencjalne zmiany stanu krajobrazu w przypadku braku realizacji projektu Planu utrzymania wód, obejmującego obszar działania RZGW w Szczecinie, należy rozpatrywać w dwóch aspektach. W zakresie działań utrzymaniowych, takich jak usuwanie/wykaszanie roślin z dna oraz brzegów śródlądowych wód powierzchniowych czy usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie śródlądowych wód powierzchniowych, można wnioskować, że brak realizacji projektu PUW biedzie miał pozytywny wpływ na te tereny, szczególnie występujące obszary chronionego krajobrazu. Wymienione formy ochrony przyrody pozostawione sukcesji roślinnej, uległyby procesowi renaturyzacji, to z kolei wpłynęłoby na poprawę ich walorów krajobrazowych. Z drugiej jednak strony, rezygnacja z przeprowadzenia działań utrzymaniowych np. w zakresie usuwania ze śródlądowych wód powierzchniowych form antropogenicznych, które utraciły pierwotną funkcję, będzie miała negatywny wpływ na element krajobrazu, znacznie obniżając jego walory. Planując realizację poszczególnych działań utrzymaniowych należy przeprowadzić analizę korzyści i strat, w celu podjęcia decyzji o realizacji bądź odrzuceniu danego działania OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Realizacja projektu PUW wpłynie na lokalne zmiany warunków krajobrazowych na obszarze działania RZGW w Szczecinie. Będą one mieć charakter oddziaływań pozytywnych (w przypadku likwidacji zbędnych form antropogenicznych, które przestały pełnić swoje pierwotne funkcje) lub negatywnych (likwidacja roślinności, szczególnie na obszarach chronionego krajobrazu). Dodatkowo prace polegające na udrożnieniu śródlądowych wód powierzchniowych przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu, a także zabudowa biologiczna/zasypywanie wyrw w brzegach Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 95 z 154

96 i dnie śródlądowych wód powierzchniowych wpłyną na zwiększenie presji antropogenicznej w obszarach realizacji i prowadzić będą do zubożenia urozmaiconego, naturalnego krajobrazu. Przykładowo należy chronić lasy łęgowe, jako element krajobrazu naturalnego, w miejscach, gdzie nie stwarzają zagrożenia powodziowego (decyzje o podjęciu wycinki drzew i krzewów powinny być w związku z powyższym podejmowane z dużą ostrożnością i tylko wtedy gdy dalszy rozwój roślinności istotnie wpłynie na zagrożenie powodziowe). Wobec tego wskazane jest ograniczenie wymienionych kategorii prac na naturalnych terenach podmokłych, szczególnie tych, które objęte są różnymi formami ochrony obszarowej. 5.8 Powierzchnia ziemi AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Rzeźba terenu Zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Polski (Kondracki 2000), obszar działania RZGW w Szczecinie położony jest w obrębie megaregionu Pozaeuropejskiej Europy Środkowej, prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji: Pobrzeża Południowobałtyckiego i Pojezierza Południwobałtyckiego, a także częściowo lub w całości w obrębie makroregionów: Pobrzeża Szczecińskiego, Pobrzeża Koszalińskiego, Pojezierza Zachodniopomorskiego, Pojezierza Południowopomorskiego, Pradoliny Toruńsko- Eberswaldzkiej, Pojezierza Lubuskiego oraz Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej. Tabela 17 Jednostki fizycznogeograficzne na obszarze działania RZGW w Szczecienie (wg J. Kondrackiego). Megaregion Prowincja Podprowincja Makroregion Mezoregion Uznam i Wolin Wybrzeże Trzebiatowski Równina Gryficka Równina Goleniowska Równina Wkrzańska Pozaalpejska Europa Środkowa Niż Pobrzeże Środkowoeur Południowobałtyckie opejski Pobrzeże Szczecińskie Pobrzeże Koszalińskie Równina Nowogardzka Dolina Dolnej Odry Wzgórza Bukowe Równina Wełtyńska Wzniesienia Szczecińskie Równina Pyrzycko-Stargardzka Wybrzeże Słowińskie Równina Białogardzka Równina Słupska Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 96 z 154

97 Megaregion Prowincja Podprowincja Makroregion Mezoregion Wysoczyzna Polanowska Pojezierze Bytowskie Pojezierze Zachodniopomorskie Pojezierze Drawskie Wysoczyzna Łobeska Pojezierze Ińskie Pojezierze Południowopomorskie Pojezierze Choszczeńśkie Pojezierze Myśliborskie Równina Gorzowska Pradolina Eberswaldzka Pojezierze Południowobałtyckie Toruńsko- Kotlina Freienwaldzka Pojezierze Łagowskie Pojezierze Lubuskie Równina Torzymska Lubuski Przełom Odry Pradolina Warciańsko Dolina Środkowej Odry Odrzańska Źródło: opracowanie własne na podstawie Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2000 r. Lokalizacja działań utrzymaniowych na tle mezoregionów fizycznogeograficznych zaprezentowano na poniższej mapie (Rycina 32). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 97 z 154

98 Rycina 32 Lokalizacja działań utrzymaniowych na tle mezoregionów fizycznogeograficznych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 98 z 154

99 Obszar działania RZGW w Szczecinie obejmuje w całości lub w części należące do podprowincji Pobrzeże Południowobałtyckie makroregiony: 1. Pobrzeże Szczecińskie, które obejmuje mezoregiony: a) Uznam i Wolin Jądro wysp stanowią wzgórza moren czołowych, do których wskutek działalności fal morskich, przyrosły piaszczyste wały brzegowe przekształcane eolicznie w niewysokie wydmy. Procesy brzegowe są tu stale aktywne. Podłoże pokrywają czwartorzędowe piaski i mułki kemów, piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, piaski eoliczne występują lokalnie w wydmach oraz mułki, piaski i żwiry morskie. b) Wybrzeże Trzebiatowskie Wybrzeże charakteryzują podcinane przez fale kępy morenowe. Występującą tu wysoczyznę moreny dennej, na zachód od Pustkowa nadbudowują nadbrzeżne wały wydmowe oraz położone głębiej w ląd zespoły wydm lądowych. Zespół wysokich pagórów wydmowych osiąga wysokość do 40,0 m n.p.m. (Lesica). Pomiędzy nimi występują niecki deflacyjne lub wąskie dolinki okresowo czynnych cieków. Osady czwartorzędowe to przede wszystkim gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły oraz w mniejszym udziale piaski eoliczne (lokalnie w wydmach) i żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych. c) Równina Gryficka Wysoczyzna młodoglacjalna, którą w centralnej części przecina dolina dolnej Regi. Obszar położony jest na wysokości m n.p.m. (pojedyncze wzgórza kemowo-morenowe osiągają nawet 82,6 m n.p.m. - Kobyla Góra). Podłoże stanowią czwartorzędowe gliny morenowe o niewielkiej miąższości, położone na wapieniach i marglach jurajskich. Powierzchnię terenu tworzą przede wszystkim gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, a także paski i żwiry sandrowe poprzecinane piaskami, żwirami, madami rzecznymi oraz torfami i namułami. d) Równina Goleniowska Równina powstała w wyniku akumulacji rzecznej i lodowcowej. Charakterystyczną cechą tutejszej rzeźby terenu są tarasy wydmowe, a także pojedyncze ostańce morenowe, pagórki oraz wały wydmowe. W południowej części znajdują się liczne torfowiska leśne i łąkowe, a Równinę przecina tu dolina Iny. W podłożu występują głównie piaski i żwiry sandrowe przewarstwione piaskami, żwirami, madami rzecznymi oraz torfami i namułami. e) Równina Wkrzańska Zbudowana jest z utworów plejstoceńskich (głównie z piasków i żwirów sandrowych oraz z piasków eolicznych - lokalnie w wydmach i piasków, żwirów, mad rzecznych oraz torfów i namułów). Charakteryzuje się wstępowaniem kilku stopni tarasowych (osiągających od 3 do 19 m n.p.m.) i torfowisk. f) Równina Nowogardzka Zbudowana jest głównie z osadów lodowcowych (głównie moreny dennej): gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, poprzecinane piaskami i żwirami sandrowymi oraz piaskami, żwirami, madami rzecznymi oraz torfami i namułami. Licznie występują tutaj pagórki i wały morenowe, głównie drumliny i ozy. W środkowej części występuje skupisko Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 99 z 154

100 jezior, a cały teren równiny przecina kilka niewielkich rzek. Najwyższe wzniesienia osiągają ok. 90 m n.p.m. g) Dolina Dolnej Odry Składa się z czterech fragmentów. Pierwszy Osinów Dolny - Widuchowa, którego główną oś stanowi jedno koryto Odry i Hohensaaten-Friedrichsthaler Wasserstrasse połączone licznymi kanałami i polderami. Drugi fragment to międzyodrze, którego oś stanowią 2 koryta Odry - Odra Zachodnia i Odra Wschodnia połączone licznymi kanałami, starorzeczami i polderami. Kolejna część to deltowe Jezioro Dąbie z licznymi polderami na wschodnim brzegu. Ostatnim fragmentem jest Roztoka Odrzańska - estuarium Odry i ujście do Zalewu Szczecińskiego wraz z nadbrzeżnymi mokradłami. Podłoże Doliny zbudowane jest z piasków, żwirów, mad rzecznych oraz torfów i namułów. h) Wzgórza Bukowe Wzgórza zbudowane są z materiałów wodno-lodowcowych, iłów oligoceńskich i margli kredowych, tj. piasków z domieszką żwirów (na terasie kemowej na północnym krańcu), ciągłej pokrywy gliniastej, a także margli i wapieni kredowych w południowej części. Centralną cześć stanowi wysoczyzna morenowa. Występują tu liczne bezodpływowe zagłębienia z oczkami wodnymi i małymi torfowiskami, a także jeziora, oczka wodne i torfowiska oraz pojedyncze piaszczysto-żwirowe pagórki ozowe w południowej części wzgórz. i) Równina Wełtyńska To falista i pagórkowata wysoczyzna młodoglacjalna z płaskimi równinami, zagłębieniami i dolinami oraz kilkoma jeziorami. Zajmuje powierzchnię 969 km². Zbudowana jest głównie z czwartorzędowej gliny zwałowej, jej zwietrzeliny oraz piasków i żwirów lodowcowych, występują tu także żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, piaski i żwiry sandrowe oraz piaski i mułki kemów. j) Wzniesienia Szczecińskie Obejmują przede wszystkim wysoczyzny młodoglacjalne (przeważnie z jeziorami). Zbudowane są głównie z gliny zwałowej, jej zwietrzeliny oraz z piasków i żwirów lodowcowych, głazów i glin moren czołowych. k) Równina Pyrzycko Stargardzka Zbudowana jest z iłów i mułków pojeziornych oraz gliny zwałowej, jej zwietrzeliny oraz z piasków i żwirów lodowcowych na obrzeżu, występują tu liczne pola drumlinowe (m.in. Grzędzice). Na północy obszaru położone są jeziora Miedwie i Płoń. 2. Pobrzeże Koszalińskie, które obejmuje mezoregiony: a) Wybrzeże Słowińskie 10 Charakterystyczne dla obszaru jest występowanie plaż i wydm nadmorskich o dużym zróżnicowanej wysokości bezwzględnej (najwyższa wydma Czołpinko ma 56,5 m n.p.m.). Zgłębienia śródwydmowe wyniesione są zaledwie kilka metrów ponad wody Bałtyku. Występujące tu jeziora przybrzeżne: Łebsko, Gardno, Dołgie Wielkie i Dołgie Małe, powstały 10 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 100 z 154

101 na skutek odcięcia dawnych zatok morskich piaszczystymi mierzejami. Wokół jezior rozciągają się rozległe bagna, torfowiska, wrzosowiska i łąki, poprzecinane licznymi rzekami i kanałami. Dodatkowo krajobraz wzbogacają specyficzne abrazyjne odcinki stromego brzegu morskiego. W podłożu dominują gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, piaski, mułki, iły i gytie jeziorne oraz piaski eoliczne - lokalnie w wydmach. b) Równina Białogardzka Podstawowy obszar równiny Białogardzkiej stanowi opadająca ku Bałtyku powierzchnia mało urozmaiconych wysoczyzn morenowych, których wysokość nad poziomem morza sięga do 88 m, występują tu wzgórza morenowe a także małe, nieliczne jeziora. Podłoże stanowią głównie gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, poprzecinane piaskami, żwirami i madami rzecznymi, torfami i namułami oraz piaskami i żwirami sandrowymi. c) Równina Słupska Obszar stanowi nisko położoną, lekko falista równinę morenową, przeciętą dolinami rzek: Unieść, Grabowej, Wieprzy i Słupi. Podłoże stanowią głównie gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, poprzecinane piaskami, żwirami i madami rzecznymi, torfami i namułami oraz piaskami i żwirami sandrowymi. Obszar działania RZGW w Szczecinie obejmuje w całości lub w części należące do podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego makroregiony: 3. Pojezierze Zachodniopomorskie, które obejmuje mezoregiony: a. Wysoczyzna Polanowska Teren falisty i pagórkowaty, którego wysokość maksymalna to 217 m n.p.m. (Barania Góra). Największe deniwelacje terenu obserwuje się w okolicy Polanowa, dochodzące do 100 m (miasto leży ok 80 m n.p.m., zaś otaczające pagórki przekraczają 170 m n.p.m.). Przez obszar mezoregionu przepływają rzeki Grabowa, Łupawa, Słupia i Wieprza. W podłożu dominują głównie czwartorzędowe piaski i żwiry sandrowe, a także gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. b) Pojezierze Bytowskie Charakteryzuje się bardziej urozmaiconą rzeźbą z licznymi, przekraczającymi 200 m n.p.m., wzniesieniami morenowymi i kemowymi oraz głębokimi rynnami subglacjalnymi. W podłożu dominują czwartorzędowe gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. c) Pojezierze Drawskie W północnej i środkowej części występują wały moreny czołowej z pojedynczymi wzniesieniami (do 223 m n.p.m.). Pojezierze charakteryzuje się obecnością licznych jarów, głazów narzutowych, jezior rynnowych, pagórków, oczek wodnych, torfowisk i bagien. Znajduje się tu ponad 250 jezior o powierzchni powyżej 1 ha. Najwyższe wzniesienia to: Czarnkowie, Wola Góra, Kukówka, Skotna Góra, Spyczyna Góra, Sarnki i Lisica. W podłożu dominują czwartorzędowe gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, piaski i żwiry sandrowe oraz żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych. d) Wysoczyzna Łobeska Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 101 z 154

102 Morenowa wysoczyzna w większości zajmująca obszar położony poniżej 100 m n.p.m., jednak obserwuje się pojedyncze wzniesienia przekraczające tą wysokość, tj. pasmowe wyższych czołowych moren recesyjnych sięgających do 176 m n.p.m. Występuje tu kilka niewielkich jezior. Wysoczyznę Łobeską przecinają głębokie doliny rzek, będące pierwotnie rynnami subglacjalnymi, głównie Regi i jej dopływów.. W podłożu dominują czwartorzędowe gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe poprzecinane piaskami i żwirami sandrowymi. e) Pojezierze Ińskie Obszar ten stanowi morena czołowa ciągnącą się równolegle do wybrzeża Bałtyku przez całe Pomorze Zachodnie. Znajduje się tu prawie 400 jezior (największe skupisko na Pomorzu Zachodnim) o powierzchni przekraczającej 1 ha: przeważają jeziora rynnowe (długie i wąskie, często położone w głębokich dolinach moreny czołowej). Jeziora w morenie dennej są płytkie, owalne. Występują tu także jeziora wytopiskowe. W podłożu dominują czwartorzędowe gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. f) Pojezierze Choszczeńskie Obszar pojezierza odwadniają przede wszystkim Mała Ina i Ina. W podłożu dominują czwartorzędowe gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. g) Pojezierze Myśliborskie Charakteryzuje się równoleżnikowym układem moren o znacznych wysokościach. Teren pojezierza urozmaicają rynny glacjalne o przebiegu południkowym. W podłożu dominują czwartorzędowe gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, w obrębie moren występują żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych. 4. Pojezierze Południowopomorskie, które obejmuje mezoregion: a) Równina Gorzowska Równinę stanowią głównie sandry i kępy morenowe i niewielkie jeziora wytopiskowe. Równiny sandrowe rozciągają się tu na wysokości od 40 do 60 m. n.p.m., natomiast wzgórza morenowe dochodzą do wysokości 86 m (przekraczając 100 m w okolicach Gorzowa). Przeważające w podłożu osady czwartorzędowe stanowią piaski i żwiry sandrowe oraz gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. 5. Pradolina Toruńsko Eberswaldzka, która obejmuje mezoregion: a) Kotlina Freienwaldzka Rozpościera się głównie na lewym brzegu Odry na terytorium Niemiec, zaś na terenie Polski zalicza się do niej wąski pas doliny na prawym brzegu Odry od Kostrzyna do Kostrzynka, gdzie rzeka skręca na północ. W/w odcinek Odry ma około 42 km długości i w starym meandrze doliny dochodzi do 7 km szerokości (na zachód od Dębna), a dalej zwęża się do 1-2 km 11. Występujące tu osady czwartorzędowe to: piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, piaski i żwiry sandrowe, piaski, żwiry i mułki rzeczne, a także gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. 6. Pojezierze Lubuskie, które obejmuje mezoregiony: a) Pojezierze Łagowskie 11 Studium programowo-przestrzenne wielofunkcyjnego zagospodarowania doliny dolnej Warty i Noteci w granicach woj. Lubuskiego jeleniogórskie biuro planowania i projektowania sp. Z o.o. Grudzień 2005 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 102 z 154

103 Jest pagórkowatym terenem morenowym o powierzchni około 2 tys. km 2, i wysokości powyżej 100 m n.p.m. (miejscami nawet powyżej 200 m n.p.m.). W północnej części tego mezoregionu przebiega granica zasięgu zlodowacenia wiślańskiego, a występujące tu wzgórza morenowe przecinają rynny z licznymi jeziorami. W podłożu dominują gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, a także piaski i żwiry sandrowe. b) Równina Torzymska Równina sandrowa z ostańcami morenowymi, o wysokości od 40 do 100 m n.p.m. (najwyższy Wał Cybinkowsko-Lubogoski 129 m n.p.m.). Osady czwartorzędowe tu występujące to głównie piaski i żwiry sandrowe oraz w mniejszym udziale giny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych. c) Lubuski Przełom Odry Region stanowi przełom Odry, która płynie tu u podnóża zachodniego zbocza doliny, tworząc po wschodniej stronie obszerny teras zalewowy. Osady czwartorzędowe podłoża to piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły. 7. Pradolina Warciańsko Odrzańska, która obejmuje mezoregion: a) Dolina Środkowej Odry Obejmuje ok. 100 kilometrowy odcinek Odry, charakteryzujący się tu szerokością ok km (od ujścia Obrzycy poza ujście Pliszki poniżej Słubic). Dolina o stromych północnych zboczach jest dobrze wykształcona, z wyraźnym terasem łąkowym i wyższymi, zalesionymi terasami piaszczystymi. Dno doliny charakteryzuje się tu znacznym spadkiem i wynosi od 50 do 20 m n.p.m Gleby Budowa geologiczna podłoża (skała macierzysta), ukształtowanie terenu i warunki klimatyczne (intensywność procesów wietrzenia) wpływają na występowanie i rozmieszczenie typów gleb. Warunki te modyfikowane są działalnością antropogeniczną, tj. zagospodarowaniem terenu i sposobem jego użytkowania przez człowieka. Gleby obszaru działania RZGW w Szczecinie charakteryzują się w większości glacjalną genezą, mozaikowatością, dużym zróżnicowaniem typologicznym, klasy bonitacyjnej i kompleksu przydatności rolniczej. Przeważają tu gleby średniej jakości (klasa IVa i IVb), mniejszy udział przypada glebom słabym i bardzo słabym (klasy V i VI), a najmniejszy udział stanowią gleby bardzo dobre i dobre (klasy I, II, IIIa, III). Zdecydowana większość obszaru pokryta jest glebami bielicowymi, brunatnymi i rdzawymi, tylko na obszarach zastoiskowych i pobagiennych wytworzyły się żyzne czarne ziemie 12. Analizowany obszar blisko w połowie swojej powierzchni użytkowany jest rolniczo. Najlepsze gleby kompleksu pszennego występują w obrębie Wybrzeża Słowińskiego, Równiny Słupskiej i Równiny Pyrzycko-Stargardzkiej. Bardzo dobre i dobre gleby kompleksu żytniego występują na północy obszaru, głównie w obrębie Równiny Słupskiej, Równiny Białogardzkiej, Równiny Gryfickiej oraz w części centralnej obszaru, w obrębie Pojezierza Drawskiego, Wysoczyzny Łobeskiej, Równiny Drawskiej, Pojezierza Ińskiego, Pojezierza Choszczeńskiego. W rejonach peryferyjnych występowania gleb bardzo dobrych i dobrych kompleksu żytniego występują słabe lub bardzo słabe gleby kompleksu żytniego. Wśród gleb Pobrzeży Południowobałtyckich przeważają gleby bielicowe, bagienne i brunatne. Na obszarze Pojezierzy Południowobałtyckich dominują gleby brunatne i bielicowe. Gleby brunatne wykształcone są przede wszystkim na glinach morenowych oraz 12 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 103 z 154

104 gleby bielicowe wykształcone na piaskach sandrowych. Oba typy gleb wytworzone są z glin lekkich, piasków gliniastych na glinach, piasków słabo gliniastych i piasków luźnych. Wskaźnik bonitacji jakości i przydatności rolniczej kształtuje się w części wschodniej obszaru poniżej przeciętnej dla Polski, natomiast w zachodniej jest od niej wyższy 13. Na terenie województwa zachodniopomorskiego zlokalizowanych jest 9 punktów pomiarowokontrolnych sieci WIOŚ. Wyniki badań chemizmu gleb wykonanych w 2010 r. wykazały ich znikome zakwaszenie. Przeważnie gleby posiadały odczyn obojętny lub zasadowy i charakteryzowały się niską, naturalną zawartością siarki siarczanowej. Zawartość kadmu, miedzi, niklu, ołowiu i cynku w badanych glebach była niska, wskazując jednocześnie na brak zanieczyszczenia metalami ciężkimi. W pięciu punktach stwierdzono podwyższoną zawartość WWA (wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych stanowiących grupę trwałych zanieczyszczeń organicznych), w trzech punktach zaobserwowano niewielkie zanieczyszczenie, a w jednym punkcie w Drawsku Pomorskim wykazano, że gleba jest zanieczyszczona metalami ciężkimi i nie należy jej przeznaczać na użytki zielone. W żadnym punkcie pomiarowo-kontrolnym nie stwierdzono przekroczeń wartości progowych dla metali ciężkich oraz WWA w glebach wyznaczonych rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleb oraz standardów jakości ziemi POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Brak realizacji projektu PUW nie będzie generował istotnych zmian stanu powierzchni ziemi. Lokalnie, w związku ze spłyceniem cieków (utrudniony przepływ wód powodujący akumulacje osadów dennych) i spodziewanych częstszych wylewów na obszary przyległe do koryta cieku, dojdzie najprawdopodobniej do odkładania materiałów także w strefie brzegowej i powstawania mad rzecznych, tam gdzie nie stwierdzono ich dotychczasowego występowania OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Oddziaływania związane z realizacją projektu PUW na element powierzchni ziemi będą niewielkie, ograniczone przestrzennie do obszaru realizacji działań utrzymaniowych oraz terenów bezpośrednio przylegających. Oddziaływania o których mowa powyżej to możliwe zaburzenia warstw gleby na obszarach, gdzie planuje się karczowanie roślinności. 5.9 Zasoby naturalne AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Strategicznymi, naturalnymi zasobami, zgodnie z Ustawą o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju z dnia 6 lipca 2001 r. (Dz.U nr 97 poz. 1051) są: wody podziemne i powierzchniowe w ciekach naturalnych, wody obszarów morskich, lasy państwowe, zasoby przyrodnicze PN oraz złoża kopalin. Główną zasadą przyświecającą gospodarowaniu tymi elementami jest zrównoważony rozwój, mający na celu dobro ogólne. W obszarze zarządzanym przez RZGW w Szczecinie występują naturalne surowce energetyczne (gaz ziemny, ropa naftowa w utworach karbonu i permu), złoża siarki (w 13 Instytut badań nad gospodarką rynkową. Regiony Polski. Województwo Zachodniopomorskie.II edycja opracowanie zbiorowe pod redakcją Krystyny Gawlikowskiej-Hueckel, Profile Regionalne, NR 16, Gdańsk- Warszawa WIOŚ w Szczecinie, praca zbiorowa, Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach , Biblioteka Monitoringu Środowiska Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 104 z 154

105 powiecie gorzanowskim, myśliborskim i gryfińskim), surowce skalne (wapienie i margle, kreda jeziorna, surowce ilaste i piaski kwarcowe), a także surowce lecznicze (torfy borowinowe, wody termalne i solanki). Eksploatacja zasobów ma charakter lokalny. Obszar charakteryzuje się dużymi zasobami wodnymi. Stan wód powierzchniowych i podziemnych został opisany w rozdziałach 5.3 i 5.4. Użytkowanie powierzchni terenu, a w tym rozmieszczenie obszarów leśnych zostało zaprezentowane na Rycina POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Brak realizacji projektu PUW nie będzie miał wpływu na zasoby naturalne występujące w obszarze zarządzanym przez RZGW w Szczecinie OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Realizacja projektu PUW nie wiąże się z eksploatacją wód podziemny i powierzchniowych, ani wód obszarów morskich. Przewidziane prace będą prowadzone w obszarze międzywala, stąd wpływ na lasy państwowe, o ile wystąpi, będzie znikomy. Nie przewiduje się także oddziaływań związanych ze złożami kopalin powodowanych przez zadania projektowane do realizacji w ramach PUW Ludność, w tym jakość życia i zdrowie AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Realizacja prac utrzymaniowych objętych PUW będzie odbywać się na następującym obszarze: województwo zachodniopomorskie: wszystkie powiaty w całości lub w części, z wyłączeniem powiatu wałeckiego, województwo pomorskie: powiat słupski, gminy Kobylnica i Słupsk, województwo lubuskie: powiat gorzowski, gmina Lubiszyn. Liczba ludności na wyżej wskazanych obszarach w podziale na przedstawiona jest w tabeli poniżej, natomiast jej rozmieszczenie przedstawiono na Rycina 33 Tabela 18 Liczba ludności na obszarze realizacji PUW Województwo Zachodniopomorskie Jednostka podziału administracyjnego powiaty razem z wyłączeniem powiatu wałeckiego Liczba ludności w województwie na obszarze realizacji PUW Pomorskie Kobylnica Słupsk Lubuskie Lubiszyn 6934 Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 105 z 154

106 RAZEM Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 106 z 154

107 Rycina 33 Lokalizacja działań na tle rozmieszczenia ludności. Głównym zagrożeniem dla życia i zdrowia ludzi na omawianym obszarze są powodzie. Powódź oznacza czasowe pokrycie wodą terenu, który normalnie nie jest pokryty wodą, przy czym dotyczy to jedynie powodzi wywołanych przez rzeki, potoki górskie, okresowe cieki wodne oraz wody sztormowe na obszarach wybrzeża. Powodzie stanowią najbardziej widoczne i odczuwalne zagrożenie w strefie klimatycznej, w której położona jest Polska. Są to naturalne zjawiska przyrodnicze, przybierające postać zagrożenia, w momencie gdy negatywnie oddziałują na ludzkie życie, zdrowie, bezpieczeństwo oraz działalność gospodarczą. W przypadku wystąpienia powodzi, poza stratami materialnymi i bezpośrednim zagrożeniem życia, ludność narażona jest na brak dostępu do czystej wody, pogorszenie warunków sanitarnych i zagrożenie bakteriologiczne. W ostatnich latach miały miejsce dwie duże powodzie na Odrze w latach 1997 i Pierwsza z nich spowodowana była intensywnymi opadami deszczu i spowodowała znaczne straty nie tylko na terenie Polski, ale również w Republice Czeskiej i Republice Federalnej Niemiec. Na powódź w roku 2010 złożyło się kilka powodzi opadowych, które wystąpiły na przestrzeni kilku miesięcy POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Jak wskazano w rozdziale , podstawowym dokumentem strategicznym w zakresie działań ukierunkowanych na redukcję zagrożenia powodziowego jest PZRP, odnoszący się bezpośrednio do prac utrzymaniowych. W przypadku braku realizacji prac tego rodzaju, należy liczyć się ze zmniejszoną skutecznością działań inwestycyjnych z zakresu ochrony przeciwpowodziowej oraz niepełnego wdrożenia PZRP. Brak podjęcia prac utrzymaniowych w sposób bezpośredni przyczyni się więc do obniżenia skuteczności działań w zakresie obniżenia ryzyka powodziowego OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Z uwagi na charakter zaplanowanych prac przyjmuje się, iż bezpośrednie oddziaływania prac utrzymaniowych na etapie ich realizacji iż ograniczą się do krótkotrwałych oddziaływań negatywnych w postaci hałasu spowodowanego pracą urządzeń podczas: mechanicznego wykaszania roślin z dna oraz brzegów cieków wodnych, ścinania drzew, krzewów i karczowania ich pni oraz mechanicznej redukcji korony drzew, mechanicznego odmulania dna cieków wodnych, remontów obiektów hydrotechnicznych. Oddziaływaniem pośrednim długoterminowym (pod warunkiem terminowego wykonywania prac objętych PUW) będzie podniesienie poziomu bezpieczeństwa ludzi na obszarach sąsiadujących z przedmiotowymi ciekami wodnymi. Znaczna część prac utrzymaniowych zaplanowanych do realizacji w ramach PUW, skutkować będzie usprawnieniem swobodnego przepływu wód, co z jednej strony zmniejsza ryzyko wystąpienia powodzi rzecznej, z drugiej, w razie wylania rzeki, ułatwi odpływ wód z obszarów zalewowych. Czynniki podnoszące poziom ryzyka wystąpienia powodzi eliminowane przez prace utrzymaniowe wskazane są również w rozdziale nt. oddziaływania na dobra materialne. W świetle powyższego, realizacja prac utrzymaniowych leży w interesie bezpieczeństwa powszechnego w zakresie zabezpieczenia przeciwpowodziowego, co daje podstawy do ustanowienia derogacji na podstawie art. 4 ust. 7 RDW dla działań, których realizacja może zagrażać osiągnięciu celów środowiskowych. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 107 z 154

108 Należy również wskazać, iż realizacja prac utrzymaniowych będzie miała pozytywny wpływ na bezpieczeństwo żeglugi śródlądowej ze uwagi na zwiększenie żeglowności śródlądowych dróg wodnych. Podstawowe znaczenie będą tu mieć prace związane z oczyszczaniem dna i brzegów przedmiotowych cieków Dobra materialne AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA Jak wskazano w tabeli 7 w rozdz. 4.6, 56% obszaru właściwości RZGW w Szczecinie stanowią tereny rolne., 36,9% to tereny leśne, a 2,4% tereny antropogeniczne. Taki rozkład sposobów zagospodarowania analizowanego obszaru wskazuje, iż do dóbr materialnych z nim związanych należeć będą przede wszystkim grunty rolne wraz z budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi oraz obiekty infrastruktury drogowej i technicznej. Z punktu widzenia zagrożeń dla dóbr materialnych, obecny stan utrzymania rzek stanowi czynnik w istotny sposób przyczyniający się do zwiększenia ryzyka wystąpienia powodzi na terenach rolnych przyległych do cieków pozostających w zarządzie RZGW w Szczecinie. Kilkakrotnie szkody wyrządzone przez wodę w wyniku zaniedbań w zakresie prac utrzymaniowych doprowadziły do dochodzenia przez poszkodowanych wysokich (nawet kilkumilionowych) roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa. Wskazywane w pozwach przyczyny powstania szkód poparte opiniami niezależnych ekspertów obejmują: zaniedbania w konserwacji urządzeń wodnych, złą drożność koryta rzeki wynikającą z jego zamulania i zarastania, zarastanie koryta roślinnością denną i brzegową, krzakami, drzewami. Ponadto, do zjawisk skutkujących zagrożeniem dóbr materialnych ze strony koryta cieków wodnych zaliczają się również: erozja denna i brzegowa, osunięcia skarp (zagrożenie dla zlokalizowanych w korytach cieków i w ich sąsiedztwie budowli regulacyjnych, mieszkalnych i gospodarczych, obiektów infrastruktury technicznej, mostów, przepustów, dróg); akumulacja materiału wleczonego (zatory i zagrożenia dla istniejących mostów, przepustów i istniejących budowli regulacyjnych); ograniczenie przepływu i podpiętrzanie poziomu wód wynikające z zarastania koryta cieku roślinnością korzeniącą się w dnie i brzegach; zmiana nurtu rzeki zagrażająca istniejącej zabudowie w wyniku zarastania brzegów krzakami i drzewami POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Dalsze zaniechania w zakresie prowadzenia prac utrzymaniowych skutkować będą kolejnymi podtopieniami, zalaniami gruntów i zaleganiem na nich wody, prowadzącymi do zniszczenia lub obniżenia zasiewów bądź plonów na gruntach rolnych należących do osób trzecich. W konsekwencji należy spodziewać się dochodzenia roszczeń przez kolejnych poszkodowanych OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Wdrożenie PUW w wariancie optymalnym dla środowiska naturalnego powinno pozwolić na wyeliminowanie ww. czynników, co z kolei doprowadzi do poprawy poziomu ochrony przeciwpowodziowej. Skutkiem dodatkowym będzie znaczące obniżenie wielkości szkód Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 108 z 154

109 wyrządzonych przez wylewające cieki wodne, a co za tym idzie zmniejszenie należnych odszkodowań dochodzonych z tego tytułu od Skarbu Państwa Zabytki AKTUALNY STAN ŚRODOWISKA W rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz ze zm.; dalej: u.o.z.), zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Z punktu widzenia realizacji działań objętych PUW istotne będzie zidentyfikowanie zabytków nieruchomych zlokalizowanych w obszarze oddziaływania planu oraz określenie stopnia i charakteru tego oddziaływania. Tabela 19 Zabytki nieruchome na obszarze objętym PUW 15. Województwo Zachodniopomorskie Jednostka podziału administracyjnego powiaty razem z wyłączeniem powiatu wałeckiego Liczba zabytków nieruchomych objętych wpisem do rejestru zabytków Pomorskie Kobylnica 16 Słupsk 86 Lubuskie Lubiszyn 7 RAZEM W myśl art. 6 ust. 1 pkt. 1 u.o.z. ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania zabytki nieruchome, będące w szczególności: 1. krajobrazami kulturowymi, 2. układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, 3. działami architektury i budownictwa, 4. działami budownictwa obronnego, 5. obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, 6. cmentarzami, 7. parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, 8. miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Formą ochrony przewidzianą dla zabytków nieruchomych jest wpis do rejestru zabytków, prowadzonego dla obszaru województwa przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. 15 Opracowanie własne na podstawie danych z rejestrów zabytków nieruchomych województw zachodniopomorskiego i pomorskiego oraz danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 109 z 154

110 Analiza rejestrów prowadzi do wniosku, iż jedynym chronionym obiektem tego rodzaju, w którego bezpośrednim sąsiedztwie prowadzone będą prace objęte PUW, jest podnoszone przęsło mostu kolejowego na rz. Regalicy. Należy zauważyć, iż w odniesieniu do zabytków o charakterze ruchomym (np. dzieła sztuki) będących w posiadaniu osób prywatnych nie jest możliwe zinwentaryzowanie tych w danym momencie znajdujących się na obszarze oddziaływania planowanych prac. Jeśli chodzi o placówki publiczne zajmujące się gromadzeniem i ochroną dóbr między innymi o charakterze zabytków (muzea), ich liczba na obszarze objętym PUW wynosi: na terenie woj. zachodniopomorskiego wynosi 63, na terenie gmin Kobylnica i Słupsk (województwo pomorskie) wynosi 3. Na terenie gminy Lubiszyn (woj. lubuskie) brak jest obiektów muzealnych 16. Jednocześnie stwierdza się, iż żaden z tych obiektów nie znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie cieków wodnych, na których planowane są prace utrzymaniowe POTENCJALNE ZMIANY STANU W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Ponieważ, jak wskazano wyżej, brak jest zabytków zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie cieków wodnych, brak realizacji nie będzie miał na nie bezpośredniego wpływu. Należy jednak zaznaczyć, iż rezygnacja z wykonania prac utrzymaniowych będzie oznaczać zwiększenie zagrożenia powodziowego na obszarach sąsiadujących z ciekami wodnymi, na których są one planowane. W konsekwencji, przy obecnym stanie rzek, wystąpienie powodzi o bardzo dużym zasięgu może skutkować stratami materialnymi, uszkodzeniami lub bezpowrotnym zniszczeniem zabytków ruchomych udostępnianych w muzeach znajdujących się na obszarze oddziaływania PUW OCENA ODDZIAŁYWANIA W PRZYPADKU REALIZACJI PROJEKTU PUW Wykonanie planowanych prac utrzymaniowych nie będzie bezpośrednio oddziaływać na zabytki nieruchome na etapie wykonywania zadań z PUW. Prognozuje się natomiast wystąpienie długoterminowego oddziaływania pozytywnego w postaci obniżenia zagrożenia powodziowego dla zabytków ruchomych udostępnianych w muzeach zlokalizowanych na obszarze objętym oddziaływaniem PUW. 6 Analiza kosztów i korzyści społeczno-gospodarczych 6.1 Wystąpienie konfliktów społecznych i gospodarczych związanych z PUW Konflikty społeczne związane z PUW mogą wiązać się z: 1. oddziaływaniami prac utrzymaniowych oraz 16 Opracowanie własne na podstawie danych dostępnych w BIP Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (dostęp z dnia r.) Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 110 z 154

111 2. ograniczeniami zawartymi w PUW wynikającymi z ograniczenia technologii prac z uwagi na poszanowanie celów środowiskowych. Ad 1. Jak wskazano w rozdziałach 4.9 i 4.10, samo wykonanie prac utrzymaniowych nie będzie miało znaczącego wpływu na lokalną społeczność i nie należy spodziewać się wystąpienia konfliktów społecznych na tym tle. Istnieje natomiast możliwość reakcji ze strony organizacji ekologicznych ze względu na wystąpienie wpływu działań objętych planem na obszary/gatunki chronione. Ad 2. Ograniczenia dla poszczególnych rodzajów zadań objętych PUW oraz ich szczegółowe uzasadnienie zawiera rozdz. 5 niniejszego opracowania. Przewiduje się możliwość wystąpienia sprzeciwu ze strony społeczeństwa w przypadku, gdy ograniczenie danego rodzaju skutkować będzie zwiększeniem ryzyka wystąpienia szkody na określonych terenach (patrz: rozdziały 4.9 i 4. 10). Powinny być to jednak sytuacje sporadyczne z uwagi na fakt, iż - zgodnie z zapisami rozdz. 5 - stopień zagrożenia bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz bezpośrednie sąsiedztwo zabudowy lub innych elementów infrastruktury zagrożonych podmywaniem stanowią pierwszorzędne determinanty wyboru odcinków, na których prowadzone będą prace utrzymaniowe. Zapobieganie konfliktom społecznym zaczyna się już na etapie konsultacji społecznych, w trakcie których kluczowe znaczenie ma sposób przedstawienia PUW. Przedmiot i zakres planu powinien zostać omówiony w sposób zwięzły i przystępny dla członków społeczeństwa nie będących ekspertami z zakresu prawa, hydrologii bądź ochrony środowiska. Istotne jest wykazanie, iż realizacja planu podlega ograniczeniom przez dwa istotne czynniki, jakimi są czas realizacji (z uwzględnieniem ograniczeń wprowadzonych z uwagi na wymogi ochrony środowiska) i finanse jednostki odpowiedzialnej za jego wdrożenie. Należy podkreślić, iż PUW podlegać ma aktualizacjom w cyklach 6-letnich. Przy opracowywaniu aktualizacji priorytet zadań nie przewidzianych do realizacji w pierwszej wersji planu ulegnie podwyższeniu, tak, by mogły być one rozpatrywane w pierwszej kolejności. Ponadto, należy uważnie przeanalizować wszystkie uwagi i wnioski zgłoszone do projektu PUW w trakcie spotkania konsultacyjnego oraz ustosunkować się do nich w dokumencie finalnym jest to nie tylko obowiązek organu prowadzącego postępowanie wynikający z przepisów prawa, ale również środek mitygujący potencjalne społeczne sprzeciwy wobec realizacji planowanych prac. Zgodnie z metodyką optymalizacji działań utrzymaniowych z uwzględnieniem interesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych przedstawioną w ostatnim rozdziale PUW, w przypadku gdy realizacja działania utrzymaniowego wiąże się z istotnym oddziaływaniem (niezależnie od zagrożenia w realizacji celów środowiskowych) przeprowadzone zostały: zestawienie konfliktowych interesów (środowiskowych i technicznych), oraz analiza kosztów i korzyści (dla przypadków zagrożenia realizacji celów środowiskowych). 6.2 Jakościowe zestawienie konfliktowych interesów Jakościowe zestawienie oceny efektywności hydrotechnicznej proponowanych działań oraz oceny istotności oddziaływań na cele JCWP oraz cele obszarów chronionych, ma postać opisową i ma wskazać najistotniejsze cechy działania (odpowiadającego na zagrożenie), przyczyniające się do stwierdzonej efektywności technicznej oraz te czynniki oddziaływania na środowisko, które istotnie lub znacząco na nie wpływają. Ocena zasadności hydrotechnicznej została przeprowadzona z uwzględnieniem opisu zagrożenia oraz jego parametryzacji, zgodnie z macierzami oceny efektywności działań Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 111 z 154

112 utrzymaniowych (dalej: macierze efektywności). Szczegółowo powyższa metoda została opisana w Wytycznych w sprawie metodyki przypisania działań utrzymaniowych na ciekach do zidentyfikowanych celów oraz wskazań odnośnie uzasadnienia efektywności proponowanych działań (dalej: Wytyczne zasadności hydrotechnicznej), które określają zasady przeprowadzania poszczególnych faz. Należy zwrócić uwagę, że w ocenie hydrotechnicznej jak i w późniejszym zestawieniu jej z wynikami oceny oddziaływania kluczowe jest opisanie i sparametryzowanie zagrożenia. Wytyczne zasadności hydrotechnicznej wskazują na sposób przeprowadzenia opisu zagrożenia, parametryzacji działania i oceny jego zasadności. Pod względem efektywności realizacji celów zostało ocenionych ponad 500 działań przewidzianych w PUW. Blisko 75% jest zasadne z punktu widzenia realizacji celów wymienionych w art. 22 ust. 1b PW. Pozostałe 25% (nieco ponad 130 działań) zostało ocenionych jako średnio zasadne z punktu widzenia realizacji celów. W ramach opisu zestawienia konfliktowych interesów przedstawiono wskazane najważniejsze parametry działania, które wpływają na efektywność hydrotechniczną i istotność oddziaływań na cele JCWP oraz na cele obszarów chronionych, co jest również sposobem na identyfikację skutków działań niezbędnych do przeprowadzenia analizy kosztów i korzyści. Skutkiem przeprowadzonego zestawienia konfliktowych interesów jest zdefiniowanie możliwych do wdrożenia środków minimalizujących i kompensujących oddziaływanie. Zestawienie oceny efektywności proponowanych działań z oceną istotności oddziaływań na cele JCWP oraz cele obszarów chronionych jest też jednym z elementów przeprowadzanej oceny kosztów i korzyści. Wykonano ponad 250 zestawień wszystkich działań w ramach PUW. Zestawienia miały w swej treści różnorakie wskazania. Przede wszystkim jednak przeciwstawiono sobie znaczące oddziaływanie na elementy hydromorfologiczne kategorii działań, które prowadziły do realizacji celów ochrony przed powodzią, utrzymywania urządzeń wodnych oraz zapewnienie warunków korzystania z wód. 6.3 Analiza kosztów i korzyści dla działań AKK wykonana została dla działań powodujących co najmniej znaczące oddziaływanie na elementy środowiska i zagrażające celom środowiskowym. Działania te nie są związane z zapewnieniem ochrony zdrowia i życia ludzi oraz bezpieczeństwa publicznego. Zauważyć należy, że właściwie wszystkie działania realizują więcej niż jeden cel. Dlatego postępując metodycznie, mając na względzie ujęcie wszystkich skutków pozytywnych i negatywnych przeprowadzono analizę dla zadań zagrażających celom środowiskowym. AKK stosowana jest do oceny efektywności ekonomicznej, a więc uwzględniającej nie tylko wymiar finansowy ocenianego działania, ale także kwestie społeczne w tym skutki środowiskowe. Ma ona na celu wskazanie efektywności działania i w oparciu o kryterium decyzyjne podjęcie decyzji o jego realizacji, może też w efekcie wskazywać na sposób maksymalizowania korzyści. Podstawowym założeniem metody AKK jest uwzględnienie wszystkich nakładów, kosztów i korzyści. Metodycznie AKK złożona jest z kilku faz: 1. Zdefiniowanie działania, wraz z określeniem jego celu oraz zakresu oddziaływania; 2. Zidentyfikowanie rodzaju wpływu działania na otoczenie w ujęciu ekonomicznym poprzez identyfikację korzyści i kosztów; Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 112 z 154

113 3. Skwantyfikowanie (pomiar) zidentyfikowanych kosztów i korzyści, 4. Przeliczenie skutków działania na wartości pieniężne (wycena pieniężna); 5. Sprowadzenie wartości do jednego momentu w czasie poprzez dyskontowanie, co wiąże się z koniecznością oszacowania poziomu społecznej stopy dyskonta; 6. Wyliczenie społecznej zaktualizowanej wartości netto działania i jego społecznej wewnętrznej stopy zwrotu; 7. Określenie charakteru i rodzaju kryterium decyzyjnego; 8. Podjęcie decyzji o przeprowadzeniu działania w oparciu o przeprowadzoną ocenę jego skutków. Z uwagi na występujące trudności z precyzyjnym oszacowaniem wartości ekonomicznych strat w środowisku czy faktycznych korzyści wynikających z realizacji działań utrzymaniowych, założono zastosowanie szacunków kosztów i korzyści oraz podejście jakościowe do skutków ekonomicznych. Dlatego też w przeprowadzonej AKK nie będą brane pod uwagę w ogóle punkty 4-6 przedstawione powyżej. Zaś precyzyjne skwantyfikowanie zidentyfikowanych kosztów i korzyści nie jest możliwe, przez co konieczne jest ustalenie kryterium decyzyjnego opartego na wskazaniach przesłanek do wykonania działania oparcia kryterium decyzyjnego na metodzie eksperckiej, z podaniem koniecznego uzasadnienia. Do AKK są de facto wykorzystywane istniejące wskaźniki oddziaływania wynikające z oceny środowiskowej oraz wskaźniki efektywności wynikające z oceny efektywności działań wykonanej na bazie macierzy oceny zasadności. Te ostatnie są wsparte opisem oceny zasadności ze wskazaniem celów jakim działania mają służyć. Kolejnym elementem oceny skutków realizacji działania jest jakościowe zestawienie oceny efektywności proponowanych działań dokonanej w ramach Kroku II z oceną istotności oddziaływań na cele JCWP oraz cele obszarów chronionych (patrz rozdział 6.2). Proces identyfikacji rodzaju wpływu bazuje na opisie działania. Wzięto pod uwagę przede wszystkim rodzaj zagrożenia jaki stanowi o konieczności wykonania działania, dalej jego zasięg i charakterystykę, charakterystykę środowiska oraz charakter korzystania z wód (jeśli występuje). Szczególnie zwracano uwagę na obecność i charakter urządzeń wodny służących korzystaniu z wód. Potencjalne korzyści i koszty zostały opisane i oszacowane z wskazaniem ww. parametrów. Skutkiem przeprowadzonej eksperckiej oceny kosztów i korzyści ekonomicznych jest wskazanie uzasadnienia lub jego braku, dla realizacji działań utrzymaniowych zagrażających celom środowiskowym. Wynik oceny został przedstawiony w tzw. kartach działań w wierszu Ocena zbiorcza zadania wraz z uzasadnieniem. W wyniku AKK przeprowadzonej dla poszczególnych działań wskazano, które działania są zasadne ekonomicznie i mogą być realizowane oraz te, które są niezasadne ekonomicznie tzw. newralgiczne. Wskazanie działań newralgicznych dodatkowo jest wsparte opisem czynności, które mogą prowadzić do zwiększenia efektywności ekonomicznej. Ocena kosztów i korzyści została przeprowadzona szacunkowo dla 90 działań przedstawionych w PUW zagrażających celom środowiskowym i została przedstawiona w kartach oceny działań. W poniższej tabeli przedstawiono poglądowo wyniki zbiorcze analizy kosztów i korzyści. Tabela 20 Zestawienie wyników analizy kosztów i korzyści dla działań. Administrator wód Liczba działań poddanych analizie Liczba działań rekomendowanych do Liczba działań newralgicznych Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 113 z 154

114 kosztów i korzyści realizacji RZGW w Szczecinie ZZMiUW PZMiUW LZMiUW Rycina 34 Zestawienie wyników analizy kosztów i korzyści dla działań. W wyniku przeprowadzonych analiz kosztów i korzyści dla działań, zarekomendowano by 27 z nich było realizowane pomimo znaczącego oddziaływania na parametry hydromorfologiczne lub obszary chronione i od wód zależne. Przede wszystkim w takich przypadkach przeważającą rolę pełniła ochrona zabudowy (zwartej, wiejskiej lub miejskiej). Kolejnymi argumentami za realizacją działań, które powodują zagrożenie dla osiągnięcia celów środowiskowych było istnienie drogi wodnej na danym cieku i konieczność wykonywania lodołamania. Należy zaznaczyć, że głównymi czynnikami było po stronie korzyści m.in. obecność (i ochrona) zabudowy, pól uprawnych, łąk; brak w zasięgu oddziaływania obszarów chronionych, korytarzy ekologicznych itd.; obecność urządzeń wodnych służących korzystaniu z wód z podziałem wg wartości dla społeczeństwa (pobór wód, melioracje, energetyka wodna, turystyka). Po stronie strat społecznych znalazły się np. skutki oddziaływań na środowisko, koszty realizacji działania. Dla oceny miały również znaczenie takie parametry jak: poziom ryzyka określony w ramach PZRP zgodnie z poziomem ryzyka określonym na mapach ryzyka powodziowego, poziom naturalności cieku, wykorzystanie np. kanałów (melioracje, kanały ulgi). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 114 z 154

115 W sumie w ramach wyników przeprowadzonych AKK wskazano jako newralgiczne ok. 7,5% (63) działań. Przy czym najwięcej działań newralgicznych proponowanych przez ZMiUWWP 10% działań. Działania newralgiczne by były bardziej efektywne ekonomicznie powinny zostać ograniczone tak, by po pierwsze lepiej dopasować je do realizacji celów, po drugie po to, by ograniczyć koszty środowiskowe oraz koszty poszczególnych działań. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 115 z 154

116 7 Propozycja rozwiązań mających na celu zapobieganie i ograniczenie negatywnych oddziaływań na środowisko mogących być rezultatem realizacji projektu PUW (wariant rekomendowany do realizacji) Wariant korzystny, rekomendowany do realizacji, został wypracowany w ramach technik prośrodowiskowych, mających na celu minimalizację negatywnych oddziaływań na środowisko działań utrzymaniowych wpisanych do PUW. Prowadzenie prac utrzymaniowych wiąże się ze zróżnicowanym poziomem przekształceń ekosystemów rzecznych, w zależności od kategorii tych prac, ich zasięgu przestrzennego, częstości powtarzania zabiegów oraz przyjętych technik wykonywania prac i zastosowania określonych materiałów. Daje to możliwość takiego wyboru rozwiązań, który pozwala na osiągniecie zamierzonych celów i eliminację istotnych zagrożeń, związanych z ograniczeniem drożności koryt rzek, strumieni i kanałów oraz ze stanem zabudowy hydrotechnicznej, przy jednoczesnej minimalizacji negatywnych skutków podejmowanych działań dla środowiska. Przedstawione poniżej zasady prowadzenia prac utrzymaniowych w sposób minimalizujący ich negatywne oddziaływanie na środowisko rzeczne składają się na wariant rekomendowany dla analizowanej grupy zadań i stanowią element dobrych praktyk w utrzymaniu wód powierzchniowych. Powinny one być stosowane we wszystkich przypadkach, gdzie osiągnięcie celów związanych z bezpieczeństwem przeciwpowodziowym, zapewnieniem warunków dla żeglugi oraz utrzymaniem istotnych obiektów hydrotechnicznych i elementów zabudowy hydrotechnicznej rzek i kanałów pozwala na ich zastosowanie w miejsce rozwiązań bardziej inwazyjnych. Ponadto prowadząc prace utrzymaniowe winno się stosować ogólne zasady dobrych praktyk w utrzymaniu wód (Wiśniewolski 2002, Przyjazne naturze kształtowanie rzek i potoków 2006) oraz uwzględnić potrzeby i możliwości działań minimalizacyjnych i kompensacyjnych (Wiśniewolski i in. 2014a, b, c). W przypadku konieczności większej ingerencji w ekosystemy rzeczne, skutkującej ich degradacją np. dla zabezpieczenia terenów zurbanizowanych czy przemysłowych lub infrastruktury komunikacyjnej (dróg, mostów, linii kolejowych itp.) wskazane, będzie wykonanie odpowiednich działań kompensacyjnych, pozwalających na odtworzenie możliwie naturalnych siedlisk w odcinkach rzek zlokalizowanych w ternie użytkowanym ekstensywnie. Kompensacja jest konieczna w przypadkach znaczącej ingerencji w przedmioty ochrony obszarów Natura 2000 oraz wtedy, gdy mimo wskazania w ocenie oddziaływania zagrożenia dla stanu lub potencjału ekologicznego JCWP i rekomendacji odstąpienia od podejmowania prac, prace będą prowadzone ze względu na ważny interes społeczny. 7.1 Wykaszanie roślin z dna oraz brzegów śródlądowych wód powierzchniowych Preferowane powinno być wykaszanie tylko jednego brzegu, a w przypadkach, gdy nie obniża to znacząco efektywności zabiegu koszenie winno być wykonywane odcinkowo na długościach nie przekraczających 2 km, z odstępami między odcinkami o długości co najmniej 1 km. Pozostawienie odcinków nie wykaszanych oraz preferowane prowadzenie prac tylko na jednym brzegu pozwoli na utrzymanie mozaiki siedlisk wzdłuż cieku oraz jego funkcji jako korytarza ekologicznego (Fot. 10). Wykonywanie prac naprzemiennie raz na jednym, a raz na drugim brzegu pozwala na to, by jeden z brzegów zawsze pozostawał zarośnięty jako refugium dla zwierząt, bank nasion makrofitów oraz element zacienienia lustra wody i działania takie winny być preferowane ( z wyłączeniem rzek granicznych ). W terenach użytkowanych ekstensywnie prace należy prowadzić maksymalnie 1 raz w roku aby Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 116 z 154

117 umożliwić zachowanie naturalnego zespołu roślinności brzegowej (częstsze koszenie powoduje zmiany w kierunku dominacji traw). Usuwanie pokosu winno się wykonać nie później niż w 14 dni po wykoszeniu brzegów, zabieg mulczowania dopuszcza się w przypadku spełnienia wszystkich niżej wymienionych warunków: zabieg przeprowadzany jest nie później niż do 15 sierpnia, wykaszany jest tylko porost miękki, wysokość porostu przed zabiegiem wynosi nie więcej niż 25 cm, pokos tworzy sieczkę o długości pojedynczych źdźbeł nie większej niż 5 cm, pokos tworzy luźną i niezwiązaną warstwę umożliwiającą dostęp powietrza, światła i wody do porostu. W granicach miast, terenów zabudowanych i przemysłowych w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się lokalne wykaszanie obu brzegów cieku oraz powtórzenie prac 3 krotnie w roku. Wskazane jest też wykaszanie płatów obcych gatunków roślin np. barszczu Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi). Fot. 10 Kanał z jednym brzegiem porośniętym naturalną roślinnością wodną oraz drugim z roślinnością zredukowaną przez wykaszania wykaszanie brzegów (Fot. P. Prus). W granicach obszarów chronionych koszenie należy wykonywać w okresie po 15 lipca, a w trakcie wykonywania zabiegów należy pozostawić jeden brzeg nienaruszony będzie on pełnił funkcję ostoi zwierząt i roślinności. W granicach obszarów chronionych usuwanie pokosu należy wykonywać nie wcześniej niż 7 dni po wykoszeniu brzegów lub dna, co pozwoli bezkręgowcom opuścić schnące rośliny i nie później niż 14 dni, aby zminimalizować możliwość zalania pokosu przez wody wezbraniowe. Realizowanie mulczowania na obszarach chronionych dopuszczalne jest tylko wyjątkowo, gdy spełnione są podane wyżej warunki, a wywożenie pokosu skutkowałoby znaczącą ingerencją w środowisko (np. na terenach podmokłych). Należy ograniczyć działania w korycie cieków poprzez weryfikację ich zasadności i realizację w kluczowych miejscach spiętrzeń wód zagrażających bezpieczeństwu ludzi i mieniu. Na obszarach chronionych preferowane powinno być odcinkowe prowadzenie prac, z zachowaniem podanych wyżej długości odcinków i przerw między nimi. Nie dopuszcza się wykonywania prac na długich (tj. większych niż 2 km) odcinkach cieków gdyż może to skutkować znaczącymi negatywnymi oddziaływaniami na gatunki zwierząt i siedliska przyrodnicze stanowiące przedmioty ochrony w obszarach Natura Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 117 z 154

118 2000. Na obszarach chronionych wskazane jest także ograniczenie prac do koszenia jedynie porostu na brzegach, wykaszanie roślin z koryta możliwe jest jedynie w przypadku konieczności utrzymania toru wodnego. Technologię robót należy dobrać tak by ograniczyć ingerencję w środowisko naturalne. Zasadne jest ręczne wykonanie prac lub mechaniczne z wykorzystaniem lekkiego sprzętu. 7.2 Usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie śródlądowych wód powierzchniowych Prace należy ograniczyć do wytypowanych odcinków rzek ), gdzie roślinność wodna stwarza rzeczywiste zagrożenie podtopieniem gruntów (Fot. 11), a więc tam gdzie zachodzi co najmniej jedna z poniższych przesłanek: zarośnięta jest cała szerokość koryta, występuje znaczna miąższość roślin, ograniczająca przepływ, brak jest strefy zalewowej użytkowanej ekstensywnie (np. łąki), w bezpośrednim sąsiedztwie cieku znajduje się zabudowa lub inne elementy infrastruktury. Preferowane powinno być usuwanie roślin z części szerokości koryta, w taki sposób, aby pozostawić 50% określonego w przedmiarze porostu. Tam, gdzie nie ograniczy to znacząco efektywności prac wskazane jest pozostawienie odcinków o mniejszym stopniu zarośnięcia bezingerencji (wskazana długość odcinków co najmniej 1 km). Pozwoli to na utrzymanie mozaiki siedlisk wzdłuż cieku, zachowanie różnorodności makrofitów i makrobezkręgowców oraz tarlisk ryb fitofilnych. Hakowanie - usuwanie roślin korzeniących się w dnie wraz z darnią korzeniową winno być ograniczone do niezbędnego minimum i stosowane przede wszystkim w sztucznych kanałach i rowach, gdzie zarastanie roślinnością wodna ogranicza zarówno funkcje użytkowe jak i przyrodnicze cieków. Wskazane jest wybiórcze usuwanie gatunków obcych - np. osoki aloesowatej (Stratiotes aloides), przy pozostawieniu pozostałych roślin. W terenach użytkowanych ekstensywnie (lasy, nieużytki, łąki i pastwiska) prace powinno się wykonywać nie częściej niż co 3 lata (przy usuwaniu roślin z całej powierzchni cieku), lub co 2 lata (przy usuwaniu 50% porostu). Ma to na celu zachowanie różnorodności makrofitów i związanych z nimi makrobezkręgowców, ponieważ cykle życiowe roślin i bezkręgowców zwykle obejmują kilka sezonów wegetacyjnych i częstsze powtarzanie prac prowadzić będzie do istotnego zmniejszenia bioróżnorodności. W terenie zabudowanym, zajętym przez pola uprawne oraz w bezpośrednim sąsiedztwie (do 100 m) urządzeń hydrotechnicznych (np. przepompowni, przepustów rurowych, jazów) oraz przy ujściach dopływów, kanałów i rowów melioracyjnych dopuszcza się wykonywanie prac raz w roku. Prace należy prowadzić po 30 lipca (po okresie tarła i wzrostu wylęgu większości fitofilnych gatunków ryb). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 118 z 154

119 Fot. 11 Kanał zarośnięty roślinnością wodną w stopniu uzasadniającym odcinkowe przeprowadzenie prac utrzymaniowych obejmujących usuwanie roślin pływających i korzeniących się w dnie (Fot. P. Prus). W granicach obszarów chronionych (ze względu na zachowanie siedlisk i kryjówek ryb i bezkręgowców) należy dążyć do pozostawienia na odcinku objętym pracami jak największych fragmentów bez ingerencji. Zasadą powinno być częściowe usuwanie z koryta do 50% porostu, nie częściej niż co 2 lata. Należy ograniczyć działania w korycie cieków poprzez weryfikację ich zasadności i realizację w kluczowych miejscach spiętrzeń wód zagrażających bezpieczeństwu ludzi i mieniu oraz korzystaniu z wód i uprawiania żeglugi. Prace obejmujące całkowite usuwanie roślinności z koryta winno się prowadzić na odcinkach nie dłuższych niż 1 km ze względu na fakt, że wykonywanie ich na odcinkach dłuższych może skutkować znaczącymi negatywnymi oddziaływaniami na gatunki zwierząt i siedliska przyrodnicze stanowiące przedmioty ochrony w obszarach Natura Usuwanie drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi śródlądowych wód powierzchniowych Prace należy ograniczyć do wytypowanych odcinków rzek (w przypadku masowej wycinki nie dłuższych niż 2 km), gdzie zadrzewienia stwarzają rzeczywiste zagrożenie powodziowe, zagrożenie dla bezpieczeństwa żeglugi, zagrożenie uszkodzenia urządzeń wodnych (budowli regulacyjnych) lub zagrażają funkcjonowaniu tych urządzeń a więc tam gdzie zachodzi co najmniej jedna z poniższych przesłanek: występuje zwężenie lub zarośnięta jest cała szerokość koryta, brak jest strefy zalewowej użytkowanej ekstensywnie (np. łąki), w bezpośrednim sąsiedztwie cieku występuje zabudowa lub inne elementy infrastruktury. Preferowane powinno być prowadzenie wycinki drzew i krzewów na jednym brzegu (nie dotyczy rzek granicznych), przy pozostawieniu drugiego w stanie naturalnym, zapewniającym refugium dla zwierząt, dostępność kryjówek ryb i bezkręgowców w podmytych korzeniach, element zacienienia lustra wody oraz jako bank nasion drzew i Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 119 z 154

120 krzewów. Pozostawienie w miejscach o mniejszym stopniu porośnięcia drzewami i krzewami odcinków wolnych od wpływu prac (o długości co najmniej 1 km) pozwoli na utrzymanie mozaiki siedlisk wzdłuż cieku oraz zachowanie różnorodności drzew i krzewów. Operację karczowania - usuwania karp drzew korzeniących się w skarpach brzegowych - należy ograniczyć do niezbędnego minimum. Preferowane powinno być wybiórcze usuwanie pojedynczych drzew, stwarzających zagrożenie dla budowli hydrotechnicznych, urządzeń wodnych i innych elementów infrastruktury lub człowieka. Usuwanie wszystkich drzew czy krzewów z odcinka rzeki powinno być stosowane tylko wyjątkowo, w sytuacji gdy pozostawienie ich stwarza zagrożenie dla budowli hydrotechnicznych lub niebezpieczeństwo powodzi zagrażającej ludziom lub mieniu znacznej wartości. Preferowanym zabiegiem winna być także redukcja korony względem wycinki poszczególnych drzew czy całych fragmentów drzewostanu. Na terenach użytkowanych ekstensywnie (lasy, nieużytki) prace związane z wycinką drzew na danym odcinku należy powtarzać nie częściej niż co 5 lat, a w przypadku usuwania krzewów nie częściej niż co 3 lata aby umożliwić naturalną regenerację części drzew i krzewów, w celu zachowania ich różnorodności. W granicach miast, terenów zabudowanych i przemysłowych w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się wycinkę drzew i krzewów na obu brzegach cieku oraz powtórzenie prac co 3 lata (drzewa) i co 2 lata (krzewy). W przypadku występowania porostów wierzby dopuszcza się prowadzenie wycinki co roku, ze względu na znaczne przyrosty. Dopuszcza się także usuwanie raz w roku drzew i krzewów rosnących bezpośrednio w korycie, jeśli stwarzają istotne ryzyko spiętrzenia wód lub przemieszczenia nurtu czy uszkodzenia urządzeń hydrotechnicznych). Wskazane jest unikanie wycinki drzew i krzewów na południowych brzegach cieków, aby nie zwiększać wskutek wycinki nasłonecznienia lustra wody i przegrzewania się wody. Należy całkowicie odstąpić lub ograniczyć do niezbędnego i uzasadnionego minimum chemiczne i mechanicznego usuwanie korzeni krzewów (np. stosować tylko na korpusach wałów oddalonych od koryta ponad 20 m). Ścinanie drzew i pielęgnacja koron: W przypadku stwierdzonej zasadności ścinania drzew, prace w miarę możności winno się ograniczyć jedynie do północnego brzegu cieku, aby nie redukować ocienienia zwierciadła wody zapewnianego przez drzewa. W zasadnych przypadkach gruby rumosz drzewny pochodzący z pielęgnacji koron czy ścinania drzew może być w miarę możliwości wprowadzany do koryt cieków w ramach kompensacji negatywnych skutków regulacji czy utrzymania wód oraz poprawiania stanu hydromorfologii cieków w przeszłości uregulowanych. Pnie czy grube konary wprowadzone do cieku będą stanowiły ważny element zwiększający zróżnicowanie mikrosiedlisk w cieku, w konsekwencji prowadzący do zwiększenia różnorodności biologicznej cieku. Nie dotyczy to dróg wodnych oraz akwenów żeglugowych, gdzie wprowadzenie rumoszu drzewnego mogłoby stanowić zagrożenie dla żeglugi, a także obszarów gdzie działania takie stwarzałyby zagrożenia w postaci potencjalnych uszkodzeń budowli hydrotechnicznych czy powstawania zatorów Drzewa można wycinać wyłącznie poza sezonem lęgowym ptaków (dla większości gatunków okres lęgowy ujmowany jest w szerokim przedziale między 1 marca, a 15 października). Należy zwrócić uwagę na występowanie gatunków objętych ochroną takich jak nietoperze, czy owady w drzewach wytypowanych do wycinki (konieczne może być uzyskanie zezwolenia RDOŚ/GDOŚ na odstępstwa od zakazów w stosunku do gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną). Karczowanie pni: Usunięte karcze mogą być wprowadzane do koryt cieków w ramach kompensacji negatywnych skutków regulacji czy utrzymania wód oraz poprawiania stanu hydromorfologii cieków w przeszłości uregulowanych. Karcze będą stanowiły ważny element zwiększający zróżnicowanie mikrosiedlisk w cieku, w konsekwencji skutkujący zwiększeniem różnorodności biologicznej cieku (np. poprzez różnicowanie nurtu, stworzenie kryjówek dla ryb i innych organizmów, itp.). Nie dotyczy to dróg wodnych oraz akwenów żeglugowych, Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 120 z 154

121 gdzie wprowadzenie karczów mogłoby stanowić zagrożenie dla żeglugi, a także obszarów gdzie działania takie stwarzałyby zagrożenia w postaci potencjalnych uszkodzeń budowli hydrotechnicznych czy powstawania zatorów Należy zrezygnować z wycinki co do zasady drzew "uschniętych (martwych) lub chorych stanowiących zagrożenie dla środowiska" - tego rodzaju drzewa często odznaczają się najwyższymi walorami przyrodniczymi (siedliska ptaków, nietoperzy, bezkręgowców). Usuwane winny być tylko drzewa stwarzające realne zagrożenie dla urządzeń hydrotechnicznych, innych elementów infrastruktury lub człowieka. Dotyczy to także usuwania posuszu - w miejscach gdzie nie zagraża to bezpieczeństwu ludzi i mienia należy go pozostawiać. Fot. 12 Podmyte drzewo na brzegu rzeki oraz zwalony pień stwarzające cenne siedliska ryb i makrobezkręgowców w terenie użytkowanym ekstensywnie. Wskazane pozostawienie drzewa, z ewentualną redukcją korony, wycinka i karczowanie nieuzasadnione (Fot. P. Prus). Drzewa powalone w korycie należy w miarę możliwości pozostawiać po częściowej redukcji konarów jako element który ukierunkowuje prąd ku centralnej części cieku, tworzy kryjówki i siedliska dla gatunków ryb i bezkręgowców. W przypadku krzewów porastających obszar międzywala pozostawić min. 1/4 planowanego do wycinki obszaru w stanie nienaruszonym w celu ochrony siedlisk lęgowych ptaków. Nie dotyczy to dróg wodnych oraz akwenów żeglugowych, gdzie pozostawienie drzew mogłoby stanowić zagrożenie dla żeglugi. W granicach obszarów specjalnej ochrony ptaków wycinki należy traktować ze szczególną ostrożnością, gdyż może wystąpić znaczący negatywny wpływ na obszar Natura 2000 (konieczna indywidualna weryfikacja zakresu i możliwych oddziaływań). Porastające skarpy brzegowe drzewa, w szczególności olchy są częstym miejscem zakładania kryjówek przez wydrę Lutra lutra, gatunek stanowiący przedmiot ochrony w wielu specjalnych obszarach ochrony siedlisk Natura 2000 w regionie zarządzanym przez RZGW w Szczecinie. Krzewy należy zachowywać w mozaikowym układzie w bezpośrednim sąsiedztwie koryt - siedliska ptaków i bezkręgowców. Należy utrzymywać panujące zróżnicowanie środowiska. Prace należy wykonywać w odstępach czasu podanych wyżej dla terenów użytkowanych ekstensywnie. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 121 z 154

122 7.4 Usuwanie z śródlądowych wód powierzchniowych przeszkód naturalnych oraz wynikających z działalności człowieka Prace polegające na usuwaniu przeszkód naturalnych należy ograniczyć do wytypowanych odcinków rzek (nie dłuższych niż 2 km), gdzie rumosz drzewny lub inne przeszkody naturalne stwarzają rzeczywiste zagrożenie powodziowe, a więc gdy zachodzi co najmniej jedna z poniższych przesłanek: występuje zwężenie lub zatamowana jest cała szerokość koryta, brak jest strefy zalewowej użytkowanej ekstensywnie (np. łąki), w bezpośrednim sąsiedztwie cieku występuje zabudowa lub inne elementy infrastruktury. Pozostawienie odcinków wolnych od wpływu prac (o długości co najmniej 1 km) pozwoli na utrzymanie mozaiki siedlisk i kryjówek ryb i bezkręgowców wzdłuż cieku wskazane jest dla odcinków swobodnie płynących, gdzie nurt jest zmienny w przebiegu w korycie rzecznym w zależności od przepływów i stanów wody. Nie dotyczy to cieków będących drogami wodnymi. Należy ograniczyć do niezbędnego minimum usuwanie powalonych drzew i innych przeszkód naturalnych (Fot. 13). Należy dążyć do pozostawiania drobnego rumoszu w strefie brzegowej i zastoiskach. Prace należy powtarzać nie częściej niż co 3 lata, aby umożliwić naturalne odtwarzanie związanych z rumoszem drzewnym siedlisk i kryjówek ryb i bezkręgowców. Zupełny brak takich struktur w rzece skutkuje drastycznym zmniejszeniem różnorodności bezkręgowców i ichtiofauny. Rumosz drzewny zlokalizowany w obrębie koryt rzek przyczynia się do powstawania wielu, niewielkich powierzchniowo, ale bardzo istotnych siedlisk przyrodniczych (zalewane muliste brzegi rzek) i siedlisk gatunków (m.in. zimorodka Alcedo atthis, brodźca piskliwego Actitis hypoleucos, jaskólki brzegówki Riparia riparia). Wskazane jest możliwie częste wybiórcze usuwanie zanieczyszczeń pochodzenia antropogenicznego (śmieci) oraz innych przeszkód wynikających z działalności człowieka, bez usuwania elementów naturalnych (pni, rumoszu drzewnego). Dopuszcza się niezwłoczne usuwanie przeszkód naturalnych lub wynikających z działalności człowieka w przypadku gdy powodują one wzrost zagrożenia powodziowego lub uniemożliwiają bezpieczną żeglugę. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 122 z 154

123 Fot. 13 Rumosz drzewny i wymyte karpy drzew stwarzające cenne siedliska ryb i makrobezkręgowców oraz różnicujące głębokość i prędkości nurtu w terenie użytkowanym ekstensywnie. Wskazane pozostawienie bez ingerencji (Fot. P. Prus). Wszelkie działania dotyczące usuwania nieczystości i śmieci wynikających z działalności człowieka należy traktować jako pożądane i nieinwazyjne. Wskazane jest ich bezzwłoczne wykonywanie w miarę potrzeb. Technologię robót należy dobrać w taki sposób by maksymalnie ograniczyć wpływ robót na środowisko naturalne. Dopuszcza się wykonywanie prac ręcznie oraz przy użyciu w miarę lekkiego sprzętu. W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się użycie sprzętu ciężkiego np. przy usuwaniu przeszkód dużych gabarytach. Drzewa powalone w korycie stwarzające zagrożenie powstawania niebezpiecznych zatorów należy w miarę możliwości częściowo redukować - odcinać gałęzie pozostawiając fragment pnia, jako element który ukierunkowuje prąd ku centralnej części cieku, tworzy kryjówki i siedliska dla gatunków ryb w tym istotnych dla oceny stanu ekologicznego (m.in. pstrąg potokowy, lipień, kleń, miętus, boleń) oraz z gospodarczego (wędkarskiego) punktu widzenia (m.in. okoń, szczupak, sum, leszcz). 7.5 Zabudowa biologiczna/zasypywanie wyrw w brzegach i dnie śródlądowych wód powierzchniowych Prace należy ograniczyć do wytypowanych odcinków rzek gdzie uszkodzenia brzegów stwarzają rzeczywiste zagrożenie, a więc gdy: występuje zagrożenie zniszczenia obwałowań, brak jest strefy zalewowej użytkowanej ekstensywnie (np. łąki), w bezpośrednim sąsiedztwie występuje zabudowa lub inne elementy infrastruktury zagrożone podmywaniem. woda wypływa z koryta głównego i tworzy obejścia brzegu (uregulowanego lub nieuregulowanego), zmniejszając jednocześnie przepływ wody w korycie głównym śródlądowych dróg wodnych Pozostawienie odcinków o mniejszym stopniu uszkodzenia brzegów (o długości co najmniej 1 km) jako wolnych od wpływu prac pozwoli na utrzymanie mozaiki siedlisk wzdłuż cieku i zachowanie kryjówek ryb i makrobezkręgowców w podmywanych brzegach (Fot. 4). Prace należy prowadzić przede wszystkim w wyżej wymienionych wypadkach oraz w uzasadnionych przypadkach na skarpach brzegowych. Przywracanie pierwotnego stanu odcinków objętych ciągłą zabudową należy ograniczyć do niezbędnego minimum, w sytuacjach gdzie jej utrzymanie jest uzasadnione ze względów bezpieczeństwa powodziowego lub zabezpieczenia obiektów infrastruktury (np. drogi, mosty, przepusty, i urządzenia hydrotechniczne). Preferowanym sposobem prowadzenia prac powinno być wybiórcze usuwanie większych ubytków.. Prace należy powtarzać nie częściej niż co 3 lata w terenie użytkowanym ekstensywnie oraz co 2 lata w terenie zurbanizowanym by umożliwić naturalne odtworzenie części form korytowych. Dopuszcza się coroczne uzupełnienia ubytków brzegów w bezpośrednim sąsiedztwie (odległość do 100 m) budowli hydrotechnicznych oraz innych elementów infrastruktury (np. mosty, przepusty drogowe), a także bezzwłoczne usuwanie ubytków zagrażających takim obiektom powstałych wskutek nagłych zdarzeń (np. gwałtownych wezbrań). Do zasypywania wyrw winno się stosować materiał możliwie zbliżony do naturalnie występującego w brzegach rzeki, ewentualnie o większych niż lokalne ziarnach żwiru. Do biozabudowy używać należy kiszek faszynowych z odrastających gałęzi wierzby z gatunków lokalnie występujących nad danym ciekiem. Wskazane jest również pozostawianie wyrw do spontanicznego zarośnięcia, w miejscach gdzie nie stwarzają zagrożenia dla zabudowy i elementów infrastruktury. Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 123 z 154

124 Zamiast zabudowywania/zasypywania wyrw wskazane jest rozważenie zastosowania deflektorów nurtu z grubego rumoszu drzewnego, pozyskanego w ramach realizacji prac w zadaniu 5.4. Tam gdzie nie zagraża to bezpieczeństwu innych budowli i mienia, nie wykonywać co do zasady zasypywania, zabudowy wyrw związanych z obecnością wydry i bobra w skarpach brzegowych cieków. Na zniszczenie nor i siedlisk tych gatunków wymagane jest odrębne zezwolenie wydawane podstawie ustawy o ochronie przyrody i Rozporządzania Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2014, poz. 1348). Skarpy brzegowe o naturalnym charakterze są dla niektórych gatunków (m.in. zimorodek, jaskółka brzegówka) wyłącznym miejscem gniazdowania, należy zweryfikować konieczność prowadzenia prac w danej lokalizacji (Fot 15). Należy stosować naturalne materiały w zabudowie brzegów. Nie zmieniać istniejących przekrojów koryta w ramach prowadzenia prac utrzymaniowych. Ograniczyć, zrewidować zakres prac na odcinkach gdzie ciekom towarzyszą siedliska przyrodnicze zależne od wysokiego poziomu wód gruntowych (np. wilgotne, zmiennowilgotne łąki, torfowiska) stanowiące jednocześnie siedliska rzadkich gatunków zwierząt. Fot. 14 Podmyty brzeg rzeki stwarzający wraz z rumoszem drzewnym cenne siedliska ryb i makrobezkręgowców w terenie użytkowanym ekstensywnie. Wskazane pozostawienie bez ingerencji (Fot. P. Prus). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 124 z 154

125 Fot. 15 Niewielki odcinki naturalnej skarpy brzegowej, zasiedlonej przez jaskółkę brzegówkę, przy braku bezpośredniego zagrożenia pozostawić lub kompensować utracone siedlisko (Fot. W. Lewandowski). 7.6 Udrażnianie śródlądowych wód powierzchniowych przez usuwanie zatorów utrudniających swobodny przepływ wód oraz usuwanie namułów i rumoszu Prace należy ograniczyć do wytypowanych odcinków rzek, gdzie nagromadzenie rumoszu skalnego lub namułów stwarza rzeczywiste zagrożenie powodziowe lub uniemożliwia żeglugę, a więc tam gdzie: wypłacona została cała szerokość koryta, warstwa namułów ma znaczną miąższość, brak jest strefy zalewowej użytkowanej ekstensywnie (np. łąki), w bezpośrednim sąsiedztwie cieku występuje zabudowa lub inne elementy infrastruktury. wypłycenia uniemożliwiają utrzymanie wymaganych parametrów śródlądowych dróg wodnych O ile to możliwe, należy dążyć do pozostawienia odcinków o mniejszym stopniu zamulenia, wolnych od wpływu prac (o długości co najmniej 1 km), co pozwoli na utrzymanie mozaiki siedlisk wzdłuż cieku, zachowanie różnorodności makrofitów i makrobezkręgowców oraz tarlisk ryb fitofilnych. Operację odmulania dna cieków należy ograniczyć do niezbędnego minimum. Powtarzanie zabiegu winno się wykonywać nie częściej niż co 3 lata, w celu zachowania różnorodności makrofitów i związanych z nimi makrobezkręgowców, ponieważ cykle życiowe roślin i bezkręgowców często obejmują kilka sezonów wegetacyjnych i częstsze powtarzanie prac prowadzić będzie do istotnego zmniejszenia bioróżnorodności. W terenie zabudowanym, zajętym przez pola uprawne oraz w bezpośrednim sąsiedztwie (do 100 m) urządzeń hydrotechnicznych (np. przepompowni, przepustów rurowych, jazów) oraz przy ujściach dopływów, kanałów i rowów melioracyjnych dopuszcza się wykonywanie prac raz w roku. W przypadku zagrożenia utrzymania wymaganych parametrów dróg wodnych dopuszcza się częstsze prowadzenie prac, w miarę potrzeb. Prace należy prowadzić po 30 czerwca (po okresie tarła i wzrostu wylęgu większości fitofilnych i psammofilnych gatunków ryb), a w Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 125 z 154

126 rzekach typów abiotycznych 19, 20, 21 i 24 po 30 lipca (ze względu na możliwość występowania suma (Silurus glanis), którego tarło trwa często do lipca. Parce powinny być prowadzone z kilkudniowymi przerwami umożliwiającymi regenerację organizmom wodnym poddanym stresowi zmętnienia wody (wzrost ilości zawiesiny) i zmiany chemizmu wody, w tym mogących występować deficytów tlenu. Prac nie należy prowadzić w całej szerokości koryta lecz w jego części w taki sposób, aby różnicować strukturę dna cieku tj. tworzyć kanał głębszej wody na prostych odcinkach oraz pozostawiać przegłębienia przy brzegach wklęsłych. Nie wskazane jest tworzenie odcinków cieków o jednorodnej, niewielkiej głębokości, gdyż w przypadku niskich stanów wód są one pozbawione siedlisk umożliwiających bytowanie większych osobników ryb. W przypadku usuwania zatorów na rzekach o dnie żwirowym, usunięte osady denne (żwir bardzo ważny element ekostystemu rzeki) powinno się pozostawić w korycie rzeki, przemieszczając osady w na odcinki cieku narażone na silną erozję wgłębną (np. poniżej jazów). Możliwe jest tez wykorzystanie żwiru przy tworzeniu sztucznych tarlisk ryb reofilnych w ramach kompensacji. Przegłębienia w miejscach narażonych na erozję wgłębną można także uzupełniać materiałem piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym. W przypadku deponowania usuwanych osadów dennych na brzegu rzeki, konieczne jest zapewnienie wybierania z osadów i przenoszenia do rzeki większych organizmów wodnych (ryb: piskorzy, kóz, larw minogów, małży: skójek i szczeżui, itp.). Ze względu na brak innej możliwości skutecznego ograniczenia negatywnych oddziaływań na bezkręgowce wodne i ichtiofaunę prace polegające na usuwaniu osadów dennych winno się ograniczyć do niezbędnego minimum i objąć nimi tylko kluczowe odcinki cieków. Prace należy prowadzić pod nadzorem przyrodniczym w celu ograniczenia oddziaływań, w tym śmiertelności małży, minogów ryb, płazów, gadów i ptaków. Obszary mogące stanowić cenne tarliska ryb, szczególnie łososiowatych i reofilnych karpiowatych (odcinki o dnie żwirowym) winno się pozostawić bez ingerencji (Fot. 16). Fot. 16 Tarlisko ryb litofilnych w rzece nizinnej. Widoczne zróżnicowanie granulacji żwiru. Wskazane pozostawienie bez ingerencji (Fot. J. Ligięza). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 126 z 154

127 7.7 Remont lub konserwacja stanowiących własność właściciela wody a) budowli regulacyjnych oraz ubezpieczeń w obrębie tych budowli, b) urządzeń wodnych. Remont urządzeń regulacyjnych w tym umocnień brzegów i budowli piętrzących winien być wykonywany tylko w przypadku potwierdzenia ich aktualnej przydatności. W każdym innym przypadku należy rozważyć rozbiórkę niefunkcjonalnych i budowli w ramach odrębnych zadań inwestycyjnych. W ramach możliwości należy stosować materiały naturalne takie jak kamień, faszyna, drewno itp. Remont stopni i progów w dnie o wysokości ponad 30 cm (stwarzającej utrudnienie dla migracji ryb i bezkręgowców), powinien być wykonywany tylko w przypadku stwierdzenia ich aktualnej przydatności. W uzasadnionych przypadkach należy rozważyć możliwość ewentualnej przebudowa progów i stopni na niższe, nie utrudniające migracji ryb i makrobezkręgowców, lub ich odtworzenie w formie bystrotoków, umożliwiających migracje organizmów wodnych, względem wykonywanego remontu. Działania takie należy oczywiście wykonać w ramach odrębnych zadań inwestycyjnych. Preferowanym działaniem alternatywnym do remontowania progów jest rozważenie ich przekształcenia w ramach odrębnego zadania inwestycyjnego w znacznie bardziej przyjazne środowisku struktury o charakterze ramp dennych lub pochylni zajmujących całą szerokość cieku (bystrotoków zbliżonych do naturalnych bystrzy) (Wiśniewolski i in. 2014c). W przypadku wszystkich prac remontowych winna być prowadzona weryfikacja ich zasadności. Co do zasady wszelkie działania obejmujące utrzymanie, czyszczenie i remonty przepławek i obejść dla ryb powinny być uznane za korzystne środowiskowo i wykonywane z częstotliwością niezbędną do prawidłowego funkcjonowania tych urządzeń. Fot. 17 Na obszarach poddanych melioracji w przeszłości utrzymanie sprawności i odpowiednie zarządzanie systemem melioracyjnym może pełnić też korzystne funkcje dla przyrody (Fot. W. Lewandowski). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 127 z 154

128 7.8 Rozbiórka lub modyfikacja tam bobrowych oraz zasypywanie nor bobrów w brzegach śródlądowych wód powierzchniowych Likwidacja winna obejmować wybrane, stwarzające szczególne niebezpieczeństwo powodziowe tamy i nory bobrowe (tworzenie rozlewisk, uszkodzenia wałów przez budowę nor) na wybranych odcinkach rzek (Fot. 18). Usunięcie wszystkich nor i tam bobrów z odcinków rzek dłuższych niż 5 km może skutkować ograniczeniem siedlisk dla ich populacji oraz nieprzewidywalnymi migracjami do innych cieków i zbiorników wodnych (np. stawów rybnych), gdzie zwierzęta te mogą powodować znaczne szkody. Wobec powyższego należy pozostawiać wybrane siedliska zajęte przez bobry w miejscach, gdzie nie stwarzają one istotnego zagrożenia podtopieniami terenów użytkowych. Należy dążyć do pozostawiania części rumoszu drzewnego zgromadzonego przez bobry w korycie - jako kryjówki ryb i makrobezkręgowców. Nie należy wykonywać co do zasady zasypywania, zabudowy wyrw związanych z obecnością wydry i bobra w skarpach brzegowych cieków, tam gdzie nie zagraża do bezpieczeństwu budowli hydrotechnicznych i mienia. Na zniszczenie nor i siedlisk tych gatunków wymagane jest odrębne zezwolenie na wydawane podstawie ustawy o ochronie przyrody i Rozporządzania Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. 2014, poz. 1348). W obszarach Natura 2000, w których przedmiotem ochrony jest bóbr, działania te będą wymagały także przeprowadzenia oceny wpływu działań na cele ochrony obszaru. Fot. 18 Tama bobrowa na niewielkim cieku powodująca podtopienie drzewostanu wskazane usunięcie części tamy. (Fot. J. Ligięza). Grontmij Polska Sp. z o.o. strona 128 z 154