Wpływ zagranicznych migracji zarobkowych na sytuację społecznodemograficzną

Transkrypt

1 [Wpisz tekst] Samorząd Województwa Opolskiego REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ W OPOLU Obserwatorium Integracji Społecznej O P O L E ul. Głogowska 25C TEL. (77) ; FAX (77) ROPS w Opolu Wpływ zagranicznych migracji zarobkowych na sytuację społecznodemograficzną województwa opolskiego Ekspertyza wykonana na zlecenie Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Opolu Wszelkie prawa zastrzeżone. Żaden fragment Wpływu zagranicznych migracji zarobkowych na sytuację społeczno-demograficzną województwa opolskiego nie może być zwielokrotniany lub rozpowszechniany w żadnej formie i w żaden sposób bez uzyskania uprzedniej pisemnej zgody Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Opolu. Autorskie prawa majątkowe do ww. ekspertyzy są chronione ustawą z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r., Nr 90 poz. 631 z późn. zm.) i przysługują Regionalnemu Ośrodkowi Polityki Społecznej w Opolu. Opole, listopad 2012 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 2 Romuald Jończy Diana Rokita Poskart Wpływ zagranicznych migracji zarobkowych na sytuację społecznodemograficzną województwa opolskiego Ekspertyza wykonana na zlecenie Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Opolu

3 3 Spis treści Uwagi wstępne 4 1. Szacunkowa skala zatrudnienia za granicą 2. Zróżnicowania w zatrudnieniu za granicą w układzie wschodnia (autochtoniczna) i zachodnia (nieautochtoniczna) Opolszczyzna 5 3. Szacunkowa skala zatrudnienia za granicą osób w wieku lat oraz powyżej 6 50 lat oraz formy tego zatrudnienia. Tendencje zmian w zatrudnieniu za granicą i w kraju 7 4. Perspektywy i zagrożenia związane z zatrudnieniem za granicą i emigracją w grupach wieku lat oraz powyżej 50 lat Perspektywy i zagrożenia związane z emigracją osób w grupie wieku lat Perspektywy i zagrożenia związane z emigracją osób w grupie wieku powyżej 50 lat Zróżnicowania w zakresie zatrudnienia za granicą w układzie przestrzennym regionu w kontekście sytuacji na rynku pracy Ocena sytuacji w zakresie zatrudnienia i bezrobocia uwagi wstępne Ogólne zróżnicowanie w układzie wschód zachód Cztery zasadnicze typy sytuacji na rynku pracy Skutki migracji zarobkowych dla regionu Wpływ migracji na sytuację demograficzną i perspektywy demograficzne w województwie ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich i peryferyjnych Wpływ migracji na sytuację społeczną w opinii sołtysów danych wsi województwa Opolskiego 29 Wykaz źródeł 32 Aneks 35

4 4 Uwagi wstępne Z racji niepełności 1 i nierzetelności 2 oficjalnych źródeł dotyczących emigracji zagranicznej w Polsce niniejsza ekspertyza powstała głównie w oparciu o wyniki dań ilościowych i jakościowych autorów, które poświęcone zostały procesowi emigracji zagranicznej z Opolszczyzny. Podstawą dalej formułowanych wniosków i dokonywanych szacunków są zwłaszcza dania ilościowe realizowane na obszarach wiejskich dotyczące lat , , , i , jak również dania przeprowadzone w miastach dotyczące roku , dania dotyczące skutków migracji w społecznościach lokalnych 9 oraz niepublikowane jeszcze dania dotyczące drenażu mózgów poza województwo oraz zatrudnienia za granicą w miastach regionu 10. Należy też dla jasności dalszej treści zaznaczyć, że w procesie migracji zagranicznych z regionu opolskiego poza emigracją zarobkową (przedstawioną w pkt. 1 i kolejnych) istotną i ogromną rolę odgrywa nierejestrowana emigracja stała (zwana też emigracją zawieszoną), obejmującą osoby, które definitywnie opuściły kraj nie dokonując wymeldowania z regionu. Migracja ta, którą w sensie rozbieżności pomiędzy liczbą zameldowanych, a mieszkających oceniać można na ok tys. 1 Ewidencja bieżąca ludności obejmuje jedynie wymeldowania na pobyt stały nie obejmuje zatem ani osób które definitywnie wyjechały z kraju a nie dokonały wymeldowania, ani osób przebywających za granicą od dłuższego czasu, których status migrantów stałych/czasowych pozostaje nieokreślony, ani większości osób podejmujących zatrudnienie za granicą czyniących to z własnej inicjatywy (poza urzędami pracy). 2 Oficjalne dane dotyczące zatrudnienia mieszkańców regionu za granicą ograniczone są w zasadzie do grupy emigrantów podejmujących zatrudnienie za granicą za pośrednictwem niektórych instytucji. Grupa ta stanowi mniejszość i różni się od reszty pracujących za granicą 3 R. Jończy, Migracje zarobkowe ludności autochtonicznej z województwa opolskiego. Studium ekonomicznych determinant i konsekwencji, Opole R. Jończy, Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy, Opole R. Jończy, Zewnętrzne migracje ludności wiejskiej Opolszczyzny po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Konsekwencje w kontekście sytuacji społeczno demograficznej i regionalnego rynku pracy, Opole-Wrocław 2008 oraz R. Jończy, Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane aspekty ekonomiczne i demograficzne, Opole-Wrocław R. Jończy, D. Rokita, Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego. Stan i tendencje, Opole R. Jończy, Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w latach oraz ich wpływ na rynek pracy i sferę fiskalną samorządów terytorialnych. Diagnoza i rekomendacje w kontekście rozwoju regionu, Opole Zawarte tamże 9 D. Rokita, Społeczno-ekonomiczne konsekwencje migracji zewnętrznych dla społeczności lokalnych (na przykładzie miejscowości wiejskich Śląska) rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem R. Jończego 10 Badania realizowane przez R. Jończego i D. Rokitę-Poskart na zlecenie WUP w Opolu, dotychczas niepublikowane.

5 5 osób, stanowi ok. 10 ludności województwa. Migracja ta dokonała się na ogół już w stosunkowo dalekiej przeszłości, głównie jeszcze w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych. Większość tej migracji stanowią autochtoni posiadający niemieckie pochodzenie, a niewielką jej część stanowią nowi poakcesyjni emigranci stali, którzy w ostatnich kilku latach wyjechali definitywnie za granicę, najczęściej na Wyspy Brytyjskie. Część z tych emigrantów zawieszonych stopniowo się wymeldowuje w wyniku różnych procedur formalnych, np. uzyskiwania za granicą uprawnień emerytalnych, czy też w trakcie wymiany dowodów osobistych. Z tego względu liczby wymeldowań (rejestrowanej emigracji stałej) w poszczególnych latach nie należy w żadnym wypadku wiązać z liczbą rzeczywistych emigrantów stałych w danym okresie, bo wymeldowania następują z dużym opóźnieniem lub wcale nie następują. Występowanie bezprecedensowej w skali kraju nierejestrowanej emigracji stałej powoduje, że należy zweryfikować faktyczną liczbę mieszkańców województwa, która obecnie jest faktycznie mniejsza niż wskazują dane meldunkowe o wymienione tys. osób. Wpływa to mocno na zaniżenie wszelkich wskaźników liczonych w przeliczeniu na liczbę mieszkańców zarówno w odniesieniu do porównań regionu z innymi województwami, jak i w porównaniach międzygminnych wewnątrz regionu, gdyż skala nierejestrowanej emigracji stałej, jest w układzie przestrzennym regionu rdzo zróżnicowana, a generalnie największa w gminach zamieszkałych przez ludność autochtoniczną, wśród której sięga ok liczby zameldowanych tam mieszkańców. 1. Szacunkowa skala zatrudnienia za granicą Niezależnie od przedstawionej wcześniej nierejestrowanej emigracji definitywnej dochodzi z regionu do bezprecedensowej w swojej skali emigracji zarobkowej za granicę. Ogólną liczbę osób mieszkańców regionu podejmujących zatrudnienie za granicą oceniać należy na ok tys. osób w skali roku. Z liczby tej ok. 2/3 stanowią osoby pracujące za granicą stale (permanentnie) niekiedy przebywające za granicą długookresowo (Wyspy Brytyjskie), niekiedy zaś dojeżdżająco wahadłowo do Polski w odstępach czasowych od tygodnia do ok. dwóch miesięcy. Pozostałą jedną trzecią stanowią migranci okresowi lub sezonowi,

6 6 wśród których znaczną część stanowią osoby młode pracujące w czasie wakacji lub osoby ze starszych grup wieku produkcyjnego, często posiadające już emerytury lub renty. Warto zwrócić uwagę, że wyniki prowadzonych w ostatnich dwóch latach dań wskazują, że w przeciwieństwie do sytuacji sprzed akcesji obecnie większość pracujących za granicą (ok. 2/3) stanowią mieszkańcy miast regionu, zwłaszcza tych w których występuje trudniejsza sytuacja na rynku pracy. 2. Zróżnicowania w zatrudnieniu za granicą w układzie wschodnia (autochtoniczna) i zachodnia (nieautochtoniczna) Opolszczyzna W niniejszym punkcie zwróci się uwagę na istotne zróżnicowania dokonujące się w układzie etnicznym ludność autochtoniczna/ludność pochodzenia napływowego, natomiast dokładniejszego przedstawienia sytuacji w zakresie zatrudnienia i migracji w układzie przestrzennym regionu dokona się dalszej części ekspertyzy. Należy przy tym nadmienić, że analiza dotycząca stanu i tendencji w zakresie zatrudnienia za granicą jest możliwa jedynie w odniesieniu do mieszkańców obszarów wiejskich, w przypadku których identycznym daniom typu ilościowego poddawano tą samą populację 11 w latach 2006, 2008, Z uwagi na zmiany koniunkturalne w roku 2008, celowe wydaje się zwłaszcza porównanie danych z lat 2008 i Analizy tych danych wskazują na znaczne zmniejszenie się migracji zarobkowej wśród ludności autochtonicznej posiadającej podwójne obywatelstwo. Udział zatrudnionych za granicą w tej grupie ludności zmniejszył się w okresie prawie o połowę (z 42,2 w 2004 r do 22 w 2010 r.), a istotnie wzrosło jej zatrudnienie w kraju (z 32 w 2004 r. do 53,8 w 2010 r.). Z kolei w przypadku osób nie posiadających niemieckiego pochodzenia udział pracujących za granicą po wzroście w okresie uległ niewielkiemu zmniejszeniu, choć nie dotyczy to osób wykonujących za granicą pracę stałą. Również w tej grupie (choć nie tak silnie jak w grupie autochtonów) wzrósł udział osób pracujących w Polsce. Warto podkreślić, że mimo iż wśród ludności 11 Była to ludność wybranych 13 wsi regionu dość dobrze odzwierciedlających swymi cechami ogół ludności wiejskiej całego województwa.

7 7 autochtonicznej zatrudnienie za granicą się zmniejszyło to i tak kształtuje się na wyższym poziomie niż wśród ludności posiadającej jedynie polskie obywatelstwo. Nieznane pozostają zmiany jakim ulega migracja zarobkowa z miast regionu, poza tym że jej szacowany rozmiar jest rdzo duży i najprawdopodobniej znacznie większy niż w przeszłości. W rezultacie te odmienne tendencje migracyjne w miastach (duże rozmiary i najprawdopodobniej wzrost migracji) i na obszarach wiejskich (zmniejszanie się migracji wśród autochtonów i niewielkie zmiany w zakresie zatrudnienia za granicą nieautochtonów) nie pozwalają na stwierdzenie czy ogółem zatrudnienie za granicą rośnie, maleje czy też kształtuje się w swym rozmiarze na stabilnym poziomie, a dochodzi jedynie do zmian w strukturze. Sądzić jednak można, że migracja z miast ma rdziej koniunkturalny i strukturalny charakter niż dorobkowa migracja z autochtonicznych wsi, z jaką region miał do czynienia w przeszłości. Duża migracja z miast wynika najprawdopodobniej z tego, że możliwości znalezienia pracy, zwłaszcza wysoko wykwalifikowanej, w miastach regionu, zwłaszcza peryferyjnych są obecnie rdzo ograniczone, co niejako wypycha za granicę osoby mające problemy ze znalezieniem pracy. Zróżnicowania w przebiegu migracji typowe dla układów: ludność autochtoniczna/ludność nieautochtoniczna, wschód/zachód regionu, ludność miejska/ludność wiejska dotyczą też kierunków i form migracji. Ludność autochtoniczna jak również pozostała ludność ze wschodu regionu preferuje częściej stałe zatrudnienie w Niemczech lub w Austrii oraz okresowe w Holandii. Z kolei ludność pochodzenia napływowego oraz ludność z zachodu regionu relatywnie częściej niż autochtoni wybiera migrację długookresową do Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz do krajów skandynawskich, często korzystając także z okresowego zatrudnienia w Holandii czy Niemczech. Podobnie da się zauważyć, że mieszkańcy wsi częściej wybierają migrację wahadłową, a mieszkańcy miast długookresową. 3. Szacunkowa skala zatrudnienia za granicą osób w wieku lat oraz powyżej 50 lat oraz formy tego zatrudnienia. Tendencje zmian w zatrudnieniu za granicą i w kraju

8 8 Jedyną podstawą do szacowania udziału pracujących za granicą w grupach wieku są powoływane już wyniki dań autorów na obszarach wiejskich dotyczące roku 2010, kiedy to ustalono udziały pracujących w różnej formie za granicą w poszczególnych grupach wieku. Jednak o ile grupa wieku lat była w tych daniach wyodrębniona to grupa osób w wieku ponad 50 lat już nie, ponieważ wyodrębnionymi w kwestionariuszu dawczym grupami były przedziały lat oraz (60 kobiety) lata. W przypadku grupy wieku lat (patrz tabela 4 aneks) udział pracujących za granicą w roku 2010 wyniósł ogółem 24,3 wśród mężczyzn oraz ok. 16 wśród kobiet (przy czym zarówno wśród mężczyzn jak i wśród kobiet ponad połowa z migrantów zarobkowych pracowała za granicą stale). Dla porównania udział osób korzystających z pracy w Polsce wyniósł 43,7 wśród mężczyzn oraz 28,1 wśród kobiet. Warto uzupełnić, że 31,6 mężczyzn oraz 55 kobiet w wieku lat nie pracowała nigdzie. Na podkreślenie zasługuje fakt, że kobiety w wieku lat stanowiły jedyną grupę spośród wyodrębnionych dziesięciu grup płci i wieku, w której zatrudnienie w Polsce w okresie lat uległo spadkowi. Świadczy to o problemach młodych kobiet ze znalezieniem zatrudnienia na obszarach wiejskich. Zaobserwowano również istotne różnice pomiędzy grupami ludności autochtonicznej (z pochodzeniem niemieckim) tabela 5 w aneksie oraz posiadającej jedynie obywatelstwo polskie (tabela 6 w aneksie). Wśród ludności autochtonicznej udział korzystających ogółem z pracy za granicą był odpowiednio większy (34,4 mężczyzn, 21 kobiet) niż wśród nieautochtonów (18,3 mężczyzn, 12 kobiet) niemniej jednak zaznaczyć należy, że to w przypadku młodzieży nieautochtonicznej, mimo mniejszej wśród niej skali emigracji zarobkowej, w porównaniu do 2008 roku zmniejszyło się zatrudnienie w Polsce. Wśród młodych autochtonów zatrudnienie w Polsce w 2010 roku kształtowało się na wyższym poziomie (zarówno wśród kobiet jak i wśród mężczyzn) niż dwa lata wcześniej. Jeszcze głębszych przemian w zatrudnieniu młodzieży autochtonicznej dowodzi zestawienie danych z 2010 roku z danymi dotyczącymi roku 2004, który wśród osób z podwójnym obywatelstwem był kulminacyjny pod względem zatrudnienia za granicą. W roku 2004 spośród Ślązaków autochtonów w wieku

9 lat jedynie ok. 15 pracowała stale w Polsce, a znacznie większy był udział pracujących za granicą, który wynosił ok. 60. Udział młodzieży w tym wieku, która nigdzie nie pracowała (nawet okresowo) wynosił zaledwie 18-19, zaś naukę w trybie dziennym podejmowało ok. 37 osób w wieku lat. Z osób, które studiowały wtedy w trybie dziennym ok. 60 pracowało okresowo w czasie wakacji, głównie za granicą (średnio 6 na 7 osób). Z kolei sześć lat później w 2010 roku aż 45, czyli trzykrotnie więcej autochtonów z tej grupy wieku pracowało w Polsce, zaś udział korzystających z pracy za granicą zmniejszył się do czyli o ponad połowę. Udział studiujących w trybie dziennym wyniósł w 2010 roku ok. 34 czyli był nieco mniejszy niż w 2004 roku kiedy wyniósł 37. Zróżnicował się też udział płci: wzrósł udział studiujących kobiet, a zmniejszył się udział studiujących mężczyzn. Spośród studiujących w trybie dziennym tylko co czwarty pracował, przy czym zatrudnienie studentów rozkładało się po równo w układzie kraj/zagranica. Wcześniej jak wspomniano jakiekolwiek zatrudnienie podejmowało ok. 60 studiujących, w ogromnej większości pracując sezonowo za granicą. Wśród autochtonów dokonał się zatem prawdziwy przewrót w zakresie zatrudnienia. Różnice w zatrudnieniu młodych autochtonów i nieautochtonów są zatem wyraźne. Młodzi autochtoni i autochtonki wyróżniają się większymi udziałami zatrudnionych i dotyczy to zarówno kraju (gdzie ich zatrudnienie rośnie) i zagranicy (gdzie ich zatrudnienie się zmniejsza, ale ciągle jest większe niż wśród nieautochtonów). Z kolei wśród młodzieży nie posiadającej niemieckiego pochodzenia udział zatrudnionych w kraju jest mniejszy niż wśród autochtonów (i dalej się zmniejsza), a zatrudnienie za granicą też nie rośnie. Młodzi nieautochtoni częściej pozostają bez pracy i częściej też studiują. Warto przy tym wspomnieć, że jeszcze w 2006 roku porównanie młodzieży autochtonicznej i nieautochtonicznej dowodziło zbliżonego udziału studiujących w trybie stacjonarnym w obu tych grupach, zaś do 2010 roku udziały studiujących stacjonarnie się zróżnicowały: wśród autochtonów się zmniejszyły, zaś wśród nieautochtonów wzrosły. Sądzić można, że z jednej strony pragmatyczna z natury młodzież autochtoniczna szybciej zareagowała na trudną sytuację absolwentów studiów w regionie opolskim ograniczając studia. Z kolei wśród młodzieży nieautochtonicznej udział studiujących stacjonarnie wzrósł prawdopodobnie nie

10 10 dlatego, że młodzież ma po studiach nadzieję na łatwiejsze znalezienie zatrudnienia w regionie, ile ma zamiar szukać go poza nim. Dowodzą tego m.in. inne dania autorów prowadzone obecnie 12 wśród maturzystów w regionie, które dowodzą, że wśród młodzieży nieautochtonicznej ogromne są udziały osób wybierającej studia poza województwem i zamierzających definitywnie opuścić region. Ocena zatrudnienia za granicą osób w wieku 50 lat + nie może być dokonywana w oparciu o prezentowane dania, ponieważ, jak już wspomniano, nie wyodrębniono w nich takiej grupy wieku. Niemniej jednak na pewne i to wyraźne zmiany wskazuje porównanie danych z lat 2008 i 2010 dokonane w grupie wieku ludności w wieku lata (kobiety lat) tabela 1 i 4 w aneksie. W tej grupie wieku w 2010 r. udział pracujących za granicą wyniósł 9,5 wśród mężczyzn oraz 5,7 wśród kobiet. Jak się okazuje ta właśnie najstarsza grupa wieku produkcyjnego jako jedyna wyróżnia się tym, że w okresie wzrosło w niej tak stałe zatrudnienie w kraju, jak i stałe zatrudnienie za granicą, i to zarówno wśród kobiet jak i wśród mężczyzn. Wyjątkowość dotyczy zwłaszcza stałego zatrudnienia za granicą, które wzrosło jedynie w tej grupie wieku. Opisane zmiany obserwowane są zarówno wśród autochtonów, jak i wśród ludności nieautochtonicznej. W obu grupach ludności zauważalne jest, że obok wzrostu stałego zatrudnienia w kraju (które miało miejsce także w większości pozostałych grup wieku) dokonał się wzrost stałego zatrudnienia za granicą. W obu grupach zanotowano też spadek udziału niepracujących. Porównując wyróżnione w daniach najmłodszą i najstarszą grupę wieku produkcyjnego widać, że w przypadku osób starszych ponadpięćdziesięcioletnich, częściej preferowane jest zatrudnienie okresowe lub sezonowe za granicą, często stanowiące jedynie dodatkowe źródło dochodu obok uzyskiwanego w kraju wynagrodzenia (często szarostrefowego), emerytury, renty czy zasiłku. Z kolei w przypadku osób do 25 roku życia praca za granicą ma albo charakter stały (osoby nie kontynuujące nauki) albo wakacyjny co w praktyce oznacza zatrudnienie jedynie przez dwa-trzy miesiące. Zauważalne są też różnice w branżach zatrudnienia. Osoby starsze częściej zatrudniane są do opieki nad innymi osomi i w rolnictwie. Osoby młode w gastronomii, usługach oraz przy powtarzalnych pracach w przemyśle czy rolnictwie. Osoby z najmłodszej grupy wieku wykazują się 12 Badania realizowane na zlecenie WUP Opole, wyniki zostaną opublikowana na koniec 2012 roku.

11 11 też większym zróżnicowaniem w zakresie kierunków migracji. Preferują wprawdzie Niemcy, Holandię i Wyspy Brytyjskie niemniej jednak migrują w sumie do prawie wszystkich krajów Unii Europejskiej kierując się m.in. także do krajów Europy Południowej czy do państw skandynawskich. Z kolei zatrudnienie osób starszych, poza specjalistami różnego szczebla, ogranicza się na ogół do Niemiec i Holandii. 4. Perspektywy i zagrożenia związane z zatrudnieniem za granicą i emigracją w grupach wieku lat oraz powyżej 50 lat 4.1. Perspektywy i zagrożenia związane z emigracją osób w grupie wieku lat Przedstawione wcześniej dane i tendencje wskazują dość wyraźnie na trudną sytuację osób w wieku lat na regionalnym rynku pracy. Pozytywne tendencje w zakresie zatrudnienia i migracji cechują jedynie ludność autochtoniczną, stanowiącą ledwie ok. 1/5 ludności regionu. Wśród młodzieży autochtonicznej wyraźnie zauważalna jest reemigracja i istotny wzrost zatrudnienia w kraju związany z relatywnie lepszą sytuacją na rynku pracy na obszarze, na którym ludność ta zamieszkuje oraz ze spadkiem opłacalności migracji. Nie zmienia to faktu, że skala zatrudnienia za granicą wśród młodych autochtonów ciągle pozostaje rdzo duża. W przypadku reszty młodzieży, czyli w praktyce na całym obszarze poza wielokątem Olesno Dobrodzień Strzelce Opolskie Zdzieszowice Prószków Kluczbork Olesno, a częściowo także na jego obszarze sytuacja w zakresie zatrudnienia i realizacji planów życiowych pozostaje relatywnie trudna. Warto w tym miejscu zwrócić więcej uwagi na pewne niekorzystne przemiany jakościowe, jakie dokonały się w charakterze zatrudnienia i pobytu młodzieży za granicą po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Mająca miejsce obecnie migracja wykazuje szereg zmian w zakresie swoich cech, wynikających zarówno ze zmiany warunków zatrudnienia za granicą, jak i dokonujących się przemian edukacyjnych oraz aspiracyjnych. Dotyczy to zwłaszcza osób pracujących za granicą stale. Ta nowa poakcesyjna migracja, nieokreślona czasowo, jest dla regionu mniej korzystna niż dokonująca się w przeszłości migracja (głównie ludności autochtonicznej) mająca

12 12 dorobkowy charakter i wiążąca się z odciążeniem rynku pracy oraz istotnym pobudzeniem popytu regionalnego. Migracja obecna dotycząca w dużej mierze ludności nieposiadającej podwójnego obywatelstwa, w większości pochodzącej z miast, obejmuje głównie osoby młode, coraz wyżej wykształcone, często bezdzietne, stanu wolnego, w przypadku których coraz częściej praca za granicą jest ich pierwszą pracą, w odniesieniu do której oceniają warunki zatrudnienia w Polsce. W przypadku tych migrantów brakuje też silnych czynników, które mogłyby ich przyciągnąć z powrotem do kraju. Takimi czynnikami mogłyby być dzieci, małżonkowie, stała praca, mieszkanie, majątek itp., czyli względy, które cechowały na ogół migrantów (głównie autochtonów) z lat dziewięćdziesiątych. Praktyczny brak takich bodźców, więzi, zobowiązań powoduje, że osoby te przyjeżdżają do Polski rzadziej niż inni migranci i w związku z tym transferują do kraju mniejszą część swoich dochodów. Młodzi ludzie o wymienionych cechach łatwiej też adaptują się za granicą, a nie mając zobowiązań w kraju silniej mogą za granicą zaangażować się w pracę i awans zawodowy, co gorzej rokuje w kwestii ich powrotu do kraju. Nie można też pominąć tego, że podobne cechy do tej migracji zagranicznej ma drenaż mózgów jaki dokonuje się z Opolszczyzny do innych regionów, czy raczej ośrodków, w kraju. Prowadzone obecnie dania wskazują na duży odpływ uzdolnionej młodzieży poza region do większych ośrodków miejskich oferujących w mniemaniu tej młodzieży atrakcyjniejsze studia, a zwłaszcza po ich ukończeniu atrakcyjniejszą pracę, zgodną z kwalifikacjami dającą możliwości rozwoju. Ten rodzaj osłabienia demograficznego regionu może stać się rdzo dotkliwy jako ubytek ilościowy i jakościowy dla sfery potencjalnej przedsiębiorczości i niedostatku elit w przyszłości. Może przy tym stać się najrdziej dotkliwy dla obszarów peryferyjnych regionu, gdzie z jednej strony osobom wysoko wykwalifikowanym i uzdolnionym szczególnie trudno znaleźć pracę zgodną z kwalifikacjami oraz realizować swoje aspiracje, z drugiej strony straty związane z ich odpływem mogą być szczególnie dotkliwe. W obecnych migracjach zagranicznych istotne znaczenie ma też fakt, że stopniowo, wraz ze zmianami płac, cen i kursów walut spada siła nabywcza zagranicznych zarobków. W przypadku osób młodych tyczy się to zwłaszcza możliwości zakupu dóbr najrdziej przez młodych migrujących pożądanych, tzn.

13 13 mieszkań, domów i ich wyposażenia. Sprawia to, że chcąc np. kupić mieszkanie lub dom w Polsce trze na to obecnie pracować za granicą znacznie dłużej niż kiedyś. Badania wskazują również, że obecnie na stałą pracę za granicą częściej decydują się nie (jak w przeszłości) osoby starające się wyróżnić i podnieść swój standard życia w kraju, ale coraz częściej jednostki mające problemy ze znalezieniem sposobu na utrzymanie w kraju, nie widzące dla siebie perspektyw na rynku pracy, jak również wypychane z tego rynku poprzez nieposiadanie odpowiednich, niekoniecznie wysokich kwalifikacji. Podejmowanie pracy za granicą ma tym samym rdziej przymusowy charakter wynikający z sytuacji na rynku pracy. Nie oznacza to, że rynek pracy częściowo się nie rozwija, bo zauważalny jest zwłaszcza na obszarach wiejskich duży wzrost zatrudnienia. Niemniej jednak wydaje się, że rynek ten zwłaszcza zaś rynek pracy wysoko wykwalifikowanej jest coraz rdziej zapchany zarówno licznymi absolwentami pochodzącymi z roczników wyżu demograficznego, jak i wracającymi z zagranicy reemigrantami zarobkowymi. Szacować bowiem należy, że w samej grupie ludności autochtonicznej w ostatnich sześciu latach wróciło do regionu ok. 30 tys. osób. Nie ulega wątpliwości, że istotny wpływ na obecną sytuację w zakresie migracji ma wpływ trwająca jeszcze niekorzystna koniunktura gospodarcza i towarzyszące jej zmiany (wysoki kursu euro i funta w relacji do złotego). Koniunktura ta oddziałuje korzystnie na strukturę i cechy migracji, bo przejściowo spowodowała ona odwrócenie długookresowego trendu spadku opłacalności migracji i uczyniła na powrót rdziej atrakcyjną migrację wahadłową. Niemniej jednak najprawdopodobniej są to zmiany przejściowe, po których sytuacja powróci do długookresowego trendu. Trudno przy tym przewidzieć na ile obecna kryzysowa i prawdopodobnie krótkookresowa sytuacja, wyrażająca się gorszą sytuacją na rynku pracy w Polsce i większą opłacalnością migracji, nasila migrację zarobkową, a na ile pogorszenie się warunków zatrudnienia i życia za granicą ogranicza migrację stałą. Niewątpliwe jest jednak, że obecna (przejściowo) większa siła nabywcza zagranicznych wynagrodzeń będzie czynnikiem sprzyjającym częstszym przyjazdom do kraju, spędzaniu w nim urlopów i większym w nim zakupom. Sprzyja to też rozwojowi turystyki. Można tym samym stwierdzić, że w wymiarze ekonomicznym obecne, nowe kryzysowe warunki sprawiają, że migracja staje się pewnego rodzaju

14 14 zaworem bezpieczeństwa dla sytuacji na rynku pracy, w sferze dobrobytu materialnego i szerzej dla całej gospodarki. Trze też podkreślić, że poakcesyjna migracja jest w porównaniu z dorobkową migracją z przeszłości procesem rdziej złożonym, bo uzależnionym nie tylko od czynników płacowych, ale także od aspektów cywilizacyjnych, aspiracyjnych i strukturalno-edukacyjnych. W najbliższych latach czynniki przyciągające za granicę będą oddziaływać nadal silnie, będą również działać czynniki zatrzymujące osoby już tam pracujące i/lub przebywające. Płace w Polsce będą wprawdzie najprawdopodobniej rosnąć szybciej niż w krajach piętnastki, ale asymetrycznie w układzie zawodów (wolniej dla większości osób z wyższym wykształceniem, szybciej dla niektórych grup robotników wykwalifikowanych), poza tym nawet za kilka lat nie zapewnią one poziomu życia zbliżonego do osiąganego dzięki obecnym zarobkom za granicą. Zmniejszenie opłacalności migracji odczują najsilniej migranci wahadłowi wydatkujący swoje dochody w Polsce, nie zaś osoby mieszkające na stałe za granicą, co może skłaniać do pozostania za granicą. Na najmłodszych migrantów zarobkowych, tych, którzy nie mają jeszcze dzieci lub innych zobowiązań w Polsce, będą działać również inne ważne czynniki, zwłaszcza zaś korzyści trwałego zamieszkania za granicą i związanego z tym bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego, zwłaszcza zaś wsparcie jakie w większości państw Europy Zachodniej otrzymują młode rodziny z dziećmi. Niestety poważnym problemem powodującym i utrwalającym migrację może w przypadku regionu takiego jak Opolszczyzna stać się wysokie i niedopasowane do regionalnego rynku pracy wykształcenie młodzieży rozbieżne od struktury popytu na regionalnym i krajowym rynku pracy. Niedostatek pracy w wielu atrakcyjnych zawodach w Polsce i związana z tym konieczność wykonywania pracy poniżej własnych kwalifikacji może sprawić, że będzie ona dalej w dużej części podejmowana za granicą za wyższe wynagrodzenia. Jednocześnie (raczej nieuchronny długookresowo) spadek opłacalności migracji wahadłowej spowoduje, że osoby podejmujące lub kontynuujące migrację zarobkową, a jednocześnie nie widzące dla siebie alternatyw w kraju będą rdziej skłonne do trwałego pozostania za granicą.

15 15 Jeszcze innym istotnym zagrożeniem związanej w pewnym sensie z niedopasowaniem wykształcenia części młodych osób do regionalnego rynku pracy może być tzw. zjawisko podwójnej marginalizacji 13. Dotyczyć to może zwłaszcza młodych, wykształconych absolwentów kierunków humanistycznych, którzy po studiach w nie mogąc znaleźć satysfakcjonującej pracy w kraju wyjechali za granicę podejmując tam relatywnie dobrze wynagradzaną pracę poniżej swoich kwalifikacji. Zdarza się, że nie mając możliwości awansu w kraju emigracji osoby te decydują się powrót do kraju pochodzenia. Z jednej strony znalezienie pracy po powrocie może być utrudnione, bowiem często osoby te nie posiadają doświadczenia zgodnego z wykształceniem. Z drugiej strony, wykonywanie w kraju podobnej pracy do tej, którą podejmowali za granicą nie jest tak dobrze wynagradzane. W tej sytuacji część osób pozostaje bez pracy, część rejestruje się jako bezrobotne, co w konsekwencji może pogorszyć już i tak ich nie najlepszą sytuacje bytową i szanse na lepszy poziom życia. Innym jeszcze problemem wynikającym z migracji młodych osób, zwłaszcza tej definitywnej może być pozostawienie bez opieki ich najbliższych w kraju pochodzenia. Nie chodzi tu raczej o sytuację, kiedy rodzice emigrantów osoby starsze pozostawione są bez środków do życia (takie przypadki są sporadyczne), gdyż często są one beneficjentami transferów z pracy za granicą. Chodzi tu raczej o sytuacje, kiedy starsi członkowie rodziny pozostawieni bez opieki w kraju, a jednocześnie jej wymagający kierowani są do domów pomocy społecznej Perspektywy i zagrożenia związane z emigracją osób w grupie wieku powyżej 50 lat Wiedza dawcza zgromadzona na temat migracji osób ponad pięćdziesięcioletnich jest wprawdzie istotnie mniejsza niż w przypadku migracji osób młodych, ale wynika to częściowo z mniejszego znaczenia migracji osób w tej grupie wieku, jak również z istotnie mniejszych związanych z tym zagrożeń. Jak wskazują dania, wśród pracujących za granicą osób starszych, przeważają wśród nich 13 Pojęcie użyte w nieco innym kontekście przez Krystynę Iglicką w książce Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s. 67.

16 16 osoby mające ustabilizowaną sytuację rodzinną i posiadające tym samym wystarczająco dużo cech wiążących ich z krajem pochodzenia i niedopuszczających do zamiany emigracji zarobkowej w definitywną. Skutkiem tych więzi jest też przywożenie przez nich znacznej większości uzyskiwanych za granicą dochodów do regionu. W przypadku znacznej części osób z tej grupy wieku zarobkowanie za granicą stanowi uzupełnienie rent i emerytur, lub wynika z trudności ze znalezieniem pracy na obszarze zamieszkania. Liczną grupę stanowią też osoby pracujące od dłuższego czasu (stale) za granicą (zwłaszcza mężczyźni z grupy ludności autochtonicznej), zamierzające tam pracować aż do uzyskania uprawnień emerytalnych. Biorąc to pod uwagę należy migrację osób w wieku 50 lat i starszych uznać za szczególnie korzystną dla regionu pod względem ekonomicznym. Migracja ta generuje też relatywnie mniej niekorzyści w sferze społeczno-rodzinnej, gdyż problemy związane z wychowaniem dzieci i euro-sieroctwem dotyczą głównie osób między 25 a 50 rokiem życia. Nie zmienia to faktu, że część osób pracujących za granicą kontynuuje to zatrudnienie w związku z celowością wsparcia materialnego dzieci kontynuujących lub kończących edukację. 5. Zróżnicowania w zakresie zatrudnienia za granicą w układzie przestrzennym regionu w kontekście sytuacji na rynku pracy 5.1. Ocena sytuacji w zakresie zatrudnienia i bezrobocia uwagi wstępne Przed oceną sytuacji na rynku pracy regionu zwrócić należy uwagę, że istotnym problemem we właściwej interpretacji tej sytuacji są oficjalne wskaźniki rynku pracy: zatrudnienia, bezrobocia i aktywności zawodowej, obciążone znacznym błędem wynikającym z innej niż faktyczna liczby mieszkańców województwa (sygnalizowane wcześniej występowanie dużej skali niewymeldowanych z regionu migrantów definitywnych), jak również ogromnej skali nierejestrowanej migracji zarobkowej oraz dużego udziału zarejestrowanych bezrobotnych nieposzukujących pracy. Nawet pobieżna analiza oficjalnych wskaźników zwraca uwagę, że województwo opolskie wyróżnia się na tle innych regionów dwiema cechami. Pierwsza cecha to rdzo mały udział pracujących wśród ludności w wieku produkcyjnym. Udział ten wg

17 17 oficjalnych danych jest o ok. 7-8 punktów procentowych niższy niż w kraju. Powoduje to (przy zbliżonym w Polsce i na Opolszczyźnie udziale bezrobotnych), że również udział ludności aktywnej zawodowo wśród ludności w wieku produkcyjnym jest na Opolszczyźnie o ok. 9 punktów procentowych mniejszy niż w całym kraju. Za różnice te odpowiadają o rodzaje nierejestrowanej migracji: emigracja stała, która zwiększa mianownik wskaźników i migracja zarobkowa (nieuwzględniana w ich licznikach). Kolejną cechą szczególną dla wskaźników opolskiego rynku pracy jest relacja obu oficjalnych wskaźników bezrobocia: liczonego wobec ludności aktywnej zawodowo i wobec ludności w wieku produkcyjnym. Wskaźnik bezrobocia liczonego tradycyjnie w stosunku do liczby osób aktywnych zawodowo jest w województwie już od lat wyższy niż w całym kraju. Drugi ze wskaźników (udział bezrobotnych wśród ludności w wieku produkcyjnym) jest z kolei niższy niż w kraju. Nietrudno się domyślić, że ta anormalna, a typowa dla Opolszczyzny sytuacja, wynika z tego, że podstawa pierwszego ze wskaźników powinna być większa (o pracujących za granicą), a drugiego mniejsza (o niewymeldowanych emigrantów stałych). Te nieodzwierciedlające rzeczywistej sytuacji dane poddano korektom możliwym dzięki wiedzy posiadanej na temat rzeczywistej skali emigracji stałej i skali nieuwzględnianego zatrudnienia za granicą. Korekty te prowadzą do wniosku, że faktyczny poziom aktywności zawodowej i zatrudnienia jest w odniesieniu do województwa opolskiego istotnie wyższy od oficjalnych danych i o te wskaźniki są wyższe niż wartości przeciętne dla Polski 14. Wskazuje to również, że przeciętny poziom bezrobocia jest na Opolszczyźnie nieco niższy niż w kraju (a nie jak wskazują oficjalne wskaźniki nieco wyższy), a nieco większa niż średnia dla kraju jest aktywność zawodowa, która jednakże dokonuje się częściowo za granicą. Ponadto należy sądzić, że faktyczny poziom bezrobocia w Opolskiem jest jeszcze niższy także z tego względu, że istotną (i relatywnie większą niż w innych regionach) część zarejestrowanych bezrobotnych stanowią osoby faktycznie nieposzukujące pracy, rejestrujące się jako bezrobotne ze względu na dostęp do opieki zdrowotnej. Dotyczy to szczególnie kobiet, których 14 R. Jończy, D. Rokita, Jakość danych dotyczących bezrobocia i zatrudnienia w województwie opolskim wobec nierejestrowanej emigracji stałej i podejmowania stałej pracy za granicą. Pró weryfikacji, [w:] Monitorowanie rozwoju regionu wymiar społeczny, gospodarczy i środowiskowy, tom 1, Politechnika Opolska, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Opole 2008.

18 18 mężowie pracują za granicą stale, a także części osób pracujących za granicą okresowo Ogólne zróżnicowanie w układzie wschód zachód Ocena rzeczywistego stanu zatrudnienia i bezrobocia w układzie przestrzennym regionu opolskiego jest stosunkowo trudna. Niemniej jednak, wykorzystując wyniki wcześniej i równolegle prowadzonych dań 15 sformułowano szereg wniosków. Ogólnie rzecz biorąc zdecydowanie lepiej przedstawia się sytuacja na obszarach centralno-wschodniej części Opolszczyzny, zamieszkiwanej, zwłaszcza na obszarach wiejskich, w dużej części przez ludność autochtoniczną. Społeczność ta wyróżnia się rdzo wysokim udziałem stale pracujących (w kraju lub za granicą), zwłaszcza mężczyzn i istotnie niższym udziałem niepracujących. Z kolei ludność nieautochtoniczna wyróżnia się generalnie większym udziałem pracujących w Polsce, ale niższym udziałem ogólnej liczby pracujących (w kraju i za granicą). Wyższy jest też wśród niej udział niepracujących. Istotne w tym zakresie jest też przypomnienie przywoływanej już tendencji, że ludność autochtoniczna wyraźnie zmniejsza swoje (rdzo w przeszłości duże) zatrudnienie za granicą na rzecz adekwatnego wzrostu zatrudnienia w Polsce Cztery zasadnicze typy sytuacji na rynku pracy Porównania dokonane między poszczególnymi miejscowościami i rejonami, na których są one położone, pozwalają wyodrębnić na obszarze Opolszczyzny kilka typów sytuacji na rynku pracy. Pierwszy typ jest charakterystyczny dla obszarów położonych w pobliżu najlepiej rozwijających się rynków pracy stanowiących większość obszaru wielokąta Praszka Dobrzeń Komprachcice Prószków Głogówek Kędzierzyn-Koźle Strzelce Opolskie Zawadzkie Dobrodzień - Olesno). W odniesieniu do tych obszarów charakterystyczna jest duża aktywność zawodowa mieszkańców zarówno 15 Zob szerzej: R. Jończy, Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich, op. cit.

19 19 w Polsce (zwłaszcza nieautochtoni), jak i za granicą (zwłaszcza autochtoni) i stosunkowo mały udział niepracujących. Na obszarze tym zauważalne są powroty z migracji zarobkowej dotyczące zwłaszcza (wcześniej masowo migrującej) ludności autochtonicznej na ogół podejmującej po powrocie pracę lub aktywność gospodarczą w kraju. W zakresie zatrudnienia w Polsce wyróżnia się pozytywnie miasto Opole oraz północna część powiatu oleskiego (gminy Praszka i Rudniki) czyli obszary zamieszkałe prawie wyłącznie przez ludność nie posiadającą niemieckiego pochodzenia, wyróżniające się wyjątkowo dużym udziałem osób pracujących w Polsce. Skala bezrobocia, zwłaszcza rzeczywistego 16, jest na całym omawianym obszarze rdzo niska, czego w wymienionych wcześniej względów nie odzwierciedlają oficjalne wskaźniki. Drugi typ sytuacji na rynku pracy cechuje resztę obszarów centralnowschodniej części województwa, zamieszkanych w znacznej części przez ludność autochtoniczną. Zaliczyć do nich należy południową część powiatu kędzierzyńskokozielskiego, południową część powiatu kluczborskiego, północną część powiatu opolskiego (ziemskiego), północną część powiatu głubczyckiego i północnozachodnią część powiatu prudnickiego. Wyróżniają się one stosunkowo dużą aktywnością zawodową mieszkańców, a zwłaszcza dużym udziałem osób pracujących za granicą. Dużemu udziałowi osób pracujących stale za granicą towarzyszy tu duży udział niepracujących, zwłaszcza kobiet w wieku lat oraz osób w starszych grupach wieku produkcyjnego. Skala rzeczywistego bezrobocia jest stosunkowo mała, ale większa niż na pierwszym z wymienionych obszarów, a sama migracja ma częściej wymuszony charakter, bo jest częściowo spowodowana niedostatkiem ofert pracy i wcześniejszym upadkiem dotychczasowych form zatrudnienia i utrzymania ludności (przemysł i drobne gospodarstwa rolne). Kolejny trzeci rodzaj sytuacji na rynku pracy znamionuje obszar powiatów namysłowskiego, brzeskiego, nyskiego i północnej części powiatu kluczborskiego. Tereny te wykazują stosunkowo duży udział osób pracujących w Polsce i stosunkowo duży udział osób niepracujących. Emigracja zarobkowa za granicę jest tu mniej nasilona niż na obszarze zamieszkanym przez autochtonów, ale wykazuje 16 Należy przyjąć, że osób faktycznie bezrobotnych tzn. niepracujących poszukujących pracy i gotowych ją podjąć jest istotnie mniejsza niż zarejestrowanych bezrobotnych.

20 20 słabszą tendencję do redukcji bądź tendencję do wzrostu, na co ma wpływ trudna sytuacja na rynku pracy i większy udział bezrobotnych. Czwarty typ sytuacji jest charakterystyczny dla miejscowości położonych w powiecie głubczyckim i w południowo-zachodniej części powiatu prudnickiego. Relatywnie (w porównaniu do innych obszarów) duża część mieszkańców tych terenów pracuje w Polsce, także w rdzo wydajnym tam (dzięki wysokiej jakości gleb) rolnictwie, ponadto sporo osób pracuje w Polsce jedynie okresowo. Mieszkańcy tego obszaru wykazują najmniejsze, obok mieszkańców miejscowości z północy powiatu oleskiego, skłonności do podejmowania pracy za granicą. Charakterystyczną cechą ludności z tego terenu jest podejmowanie przygranicznego zatrudnienia w Czechach. Skala tego zatrudnienia jest jednak ograniczona. Jednorazowe i raczej przyczynkowe dania migracyjne prowadzone w miastach regionu nie pozwalają na dokładniejszą analizę w układzie miast, niemiej jednak zwrócić należy uwagę na zauważalne od pewnego czasu pogorszenie się sytuacji na lokalnych rynkach pracy miast regionu wyrażające się m.in. większą w miastach niż na obszarach wiejskich skalą zagranicznej emigracji zarobkowej 17. Częściowo wynika ono z wyczerpania się oferty zatrudnienia, a jednoczesnej stagnacji w zakresie inwestycji, niemniej jednak głównym powodem wydaje się niedopasowanie kwalifikacji absolwentów do potrzeb lokalnych rynków pracy. Większość młodzieży wybiera w ostatnich latach kształcenie na poziomie wyższym, podejmując studia na kierunkach, po których ukończeniu relatywnie trudne jest znalezienie pracy na lokalnych rynkach pracy na obszarach, z których młodzież ta pochodzi. Generuje to bezrobocie strukturalne i powoduje drenaż młodzieży poza region oraz za granicę. Jest to też niewątpliwie przyczyna przedstawionego wcześniej edukacyjno-definitywnego drenażu młodzieży poza województwo już na etapie wyboru studiów. Jak wskazują dania, w tej ostatniej formie emigracji z regionu, kierującej się głównie do Wrocławia, przoduje młodzież z większych miast regionu, dobrze skomunikowanych z Wrocławiem, dla których macierzyste miasta nie są wystarczająco atrakcyjne do zamieszkania, a Opole nie jest wystarczająco atrakcyjnym miejscem studiów. 17 Gorsza sytuacja występuję w wioskach w pobliżu miast

21 21 6. Skutki migracji zarobkowych dla regionu Proces migracji zarobkowych mieszkańców regionu za granicę wywołuje szereg skutków w wymiarze regionalnym. Za najważniejsze gospodarcze skutki migracji uznać należy zmniejszenie bezrobocia, wzrost materialnego poziomu życia, wpływ na zwiększenie popytu regionalnego, niekorzyści regionalne w bilansie fiskalnym oraz dysharmonię pomiędzy wysokimi dochodami mieszkańców i generowanym przez nie popytem a niedostatecznym rozwojem aktywności gospodarczej zwłaszcza w sferze usług. Ogromny wpływ migracji na zmniejszenie bezrobocia jest ewidentnie widoczny w zakresie wskaźników bezrobocia cechujących gminy i powiaty. Był on już zresztą wyraźnie widoczny w układzie przestrzennym województwa już od początku lat dziewięćdziesiątych. Na obszarze centralno-wschodniej części województwa zamieszkałej przez ludność autochtoniczną, która mogła pracować za granicą (i masowo pracowała) jeszcze przed akcesją do Unii Europejskiej rozmiary bezrobocia były ok. trzykrotnie niższe niż na obszarze trzech wschodnich powiatów województwa gdzie z uwagi na brak uprawnionych do migracji autochtonów nie mogło dochodzić do swobodnej migracji. Odpowiednie dania prowadzone w latach 2002 i 2004 wskazywały, że skutkiem emigracji autochtonów było też wyjątkowo małe bezrobocie wśród zamieszkałej na tym samym obszarze ludności polskiej nie posiadającej niemieckiego obywatelstwa. Ludność polska na tym obszarze mogła nie tylko zajmować zwalniane przez autochtonów miejsca pracy, ale korzystać w sferze zatrudnienia i aktywności gospodarczej z ogromnego popytu generowanego na tym obszarze wydatkami migrantów. Należy dodać, że ta forma pozytywnego oddziaływania migracji na centralno-wschodnią Opolszczyznę dalej się utrzymuje choć oddziaływanie jest obecnie słabsze z dwóch głównych względów. Po pierwsze, ograniczyła się emigracja ze wschodu regionu a wzrosła emigracja z zachodu regionu i nie ma już takich dysproporcji w odpływie zasobów pracy oraz napływie pieniądza jak w przeszłości. Po drugie, generowany przez migrantów popyt dotyczy innych branż niż te, które mogłyby zatrudniać osoby kończące obecnie studia. Niemniej jednak w sektorze usług zauważalne są w zakresie popytu na pracę jeszcze

22 22 spore rezerwy. Przekonujących dowodów wpływ migracji na lokalne rynki pracy wschodniej Opolszczyzny dostarczyły też m.in. dania Urzędu Statystycznego w Opolu wskazujące że zwarta grupa gmin autochtonicznych, w większości wiejskich, położonych między Małą Panwią a Odrą wyróżnia się dodatnim saldem dojazdów do pracy tzn. na obszar gmin takich jak Jemielnica czy Izbicko więcej osób dojeżdża do pracy, niż wyjeżdża z nich podejmować pracę w innych gminach. W przypadku gmin wiejskich pozwionych dużych zakładów pracy zjawisko takie zdarza się wyjątkowo. Sytuację tę zawdzięcza się niewątpliwie głównie migracji i generowanym przez nią popytowi. Migracje powodują zatem również niedobory w niektórych branżach i zawodach, co coraz częściej powoduje konieczność importu pracowników spoza regionu i spoza kraju. Opolszczyzna wyróżnia się m.in. największą liczbą zatrudnianych obcokrajowców mierzoną w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. Z prowadzonych w tym zakresie dań wynika wyraźnie, że zatrudnienie obcokrajowców na Opolszczyźnie wynika z braku rodzimych pracowników ma więc charakter substytucyjny oraz strukturalny a nie inwazyjny, i obcokrajowcy ci uzyskują zarobki istotnie przekraczające średnią krajową oraz regionalną 18. Jeszcze ważniejsze dla rozwoju regionu są skutki jakie transfery dochodów z migracji generują w materialnym poziomie życia ludności. Ostatnie szacunki wskazują, że mieszkańcy regionu zarobili w 2010 roku za granicą ok. 5,9 mld zł, co w całym województwie zwiększa o kilkaset złotych (jednocześnie kilkadziesiąt procent) przeciętne dochody rozporządzalne liczone w przeliczeniu na 1 mieszkańca. To migracja zarobkowa sprawia, że na Opolszczyźnie materialny poziom życia jest najwyższy w kraju, choć oczywiście zauważalne są pewne zróżnicowania. Skutkiem wydawania większości uzyskiwanych za granicą zarobków w Polsce (ok. 4,2 mld w 2010 roku) jest istotne zwiększenie popytu na towary i usługi w regionie 19. Zwrócić jednakże należy uwagę, że ten efekt dochodowo-popytowy będzie najprawdopodobniej słabnący, głównie poprzez zmniejszenie się opłacalności migracji zarobkowej, ale również na prawdopodobne ograniczanie się migracji w jej 18 Zob. m.in. R. Jończy (red.), S. Kubiciel, Zatrudnienie obcokrajowców w województwie opolskim (w kontekście niedopasowań strukturalnych na opolskim rynku pracy, Politechnika Opolska R. Jończy, D. Rokita-Poskart, Szacunek transferu dochodów z migracji w: R. Jończy, Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego s. 81.

23 23 typowej zarobkowej formie. Jak już zwracano uwagę najnowsza poakcesyjna migracja rzadziej jest typową migracją wahadłową, a częściej przyjmuje formę nieokreśloną zwłaszcza młodzi ludzie długookresowo przebywają za granicą bez sprecyzowanych zamiarów na przyszłość. Z tą nową formą migracji charakterystyczną zwłaszcza dla Wysp Brytyjskich wiąże się też relatywnie mniejszy efekt popytowy w kraju. Jak dowodzi porównanie poakcesyjnych migrantów z Wysp Brytyjskich z osomi, które już wcześniej pracowały za granicą udział części zarobków transferowanych do kraju jest w przypadku poakcesyjnych migrantów pracującymi na Wyspach istotnie mniejszy i nie przekraczający połowy zarobków niż transfer starych migrantów, u których wynosi dochodu. Z wymienionym problemem wiąże się kwestia cech migracji dostarczającej największych korzyści obszarowi odpływu. Migracją taką jest migracja zarobkowa nie grożąca przekształceniem się w definitywną, a dotycząca osób nadwyżkowych na rynku pracy. Taki rodzaj migracji nie spowoduje poważniejszych negatywnych skutków dla obszaru napływu, zaś będzie się wiązał z korzyściami w postaci transferu dochodów. Z kolei niekorzystnym wariantem migracji jest sytuacja, kiedy kraj (region) opuszczają osoby posiadające wysokie kwalifikacje, które są niejednokrotnie cenne lub wręcz deficytowe; zawsze zaś przynajmniej kosztowne 20 dla obszaru pochodzenia. Jeszcze gorzej gdy wyjeżdżają one razem z rodzinami (lub partnerami) oraz kiedy w czasie pobytu za granicą utrzymują rdzo ograniczone więzi z obszarem pochodzenia. Migracja takich osób ma z czasem tendencję do przekształcania się w emigrację definitywną. Obszar pochodzenia migrantów w takim przypadku traci zarówno realizowaną wcześniej (i potencjalnie później) przez te osoby produkcję, jak i posiadane przez nie kwalifikacje. Nie korzysta również w takim przypadku z transferu dochodów, bo jeśli osoby te przebywają stale za granicą to na ogół transferują do kraju niewielką część dochodów. Szczególnie ważną stratą, związaną z wyjazdem osób o wysokich i potrzebnych na obszarze odpływu kwalifikacjach jest jednak typowy drenaż mózgów, jak również związany z nim koszt alternatywny, jakim jest niezrealizowana przez tych migrantów praca 20 Wykształcenie np. absolwentów studiów pociąga ze sobą duże koszty dla społeczeństwa. Koszty te są ponoszone w założeniu, że absolwent zwróci z nawiązką poniesione na niego nakłady pracując po uzyskaniu wykształcenia w kraju pochodzenia.

24 24 i przedsiębiorczość 21. Prowadzone dania jakościowe wśród pracujących za granicą mieszkańców województwa wskazują, że rdziej pozytywna dla regionu była stara migracja ludności autochtonicznej, zaś szereg niepożądanych, a wymienionych wcześniej cech ma istotna część migracji poakcesyjnej, zwłaszcza kierującej się na Wyspy Brytyjskie. Wymieniając skutki migracji warto ponadto zwrócić uwagę na pewne niekorzyści typu fiskalnego odnoszone przez region w związku z migracją. Jak oszacowano 22 w układzie województwa z tytułu wydatków migrantów w Polsce do budżetu państwa polskiego trafia z tytułu podatku od towarów i usług ok. 580 mln zł, migracja zarobkowa za granicę daje zatem istotny zastrzyk wpływów do budżetu centralnego. Jednocześnie migracja zarobkowa za granicę poprzez zmniejszoną aktywność zarobkową w kraju wiąże się ze zmniejszeniem wpływów do budżetów samorządów terytorialnych wynikających z mniejszych kwot płaconego w Polsce podatku dochodowego. Odpowiednie szacunki 23 wskazują, że wszystkie jednostki samorządu terytorialnego województwa opolskiego mogą tracić nawet ponad 300 mln zł. Te straty najrdziej dotykają gmin, których budżety najsilniej zależą od wpływów z podatku dochodowego. Można więc stwierdzić że wyjazdy zarobkowe z jednej strony znacznie pobudzają koniunkturę, z drugiej zaś jednak generują niekorzystne skutki w budżetach samorządów, zwłaszcza lokalnych, co może wpływać na pogłębianie się dysproporcji rozwojowych pomiędzy ośrodkami wzrostu a obszarami peryferyjnymi, z których w znacznym stopniu dokonuje się migracja. Śledząc rozwój regionu opolskiego zwraca też uwagę pewne szczególne dla regionu opolskiego zjawisko wynikające z procesów migracji. Jak się okazuje, mimo 21 Szerzej chodzi również o tracone wpływy podatkowe, ubezpieczeniowe czy też koszty ponoszone przez rodziny i państwo w związku z wychowaniem i wykształceniem tych osób. 22 R. Jończy, D. Rokita-Poskart, Pró szacunku kwot podatków pośrednich wpływających dodatkowo do budżetu państwa dzięki emigracji zarobkowej z województwa w: R. Jończy Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego, s R. Jończy, D. Rokita-Poskart, Pró szacunku ubytków we wpływach do budżetów samorządów terytorialnych w województwie, powodowanych niezatrudnieniem migrujących w kraju i niepłaceniem przez nich podatku dochodowego w: R. Jończy Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego, s. 91.