CIAŁO I CIELESNOŚĆ W UJĘCIU WSPÓŁCZESNEJ NEUROPSYCHOLOGII BODY AND CORPOREALITY IN TERMS OF MODERN NEUROPSYCHOLOGY

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 5, MAGDALENA GONTARCZYK CIAŁO I CIELESNOŚĆ W UJĘCIU WSPÓŁCZESNEJ NEUROPSYCHOLOGII BODY AND CORPOREALITY IN TERMS OF MODERN NEUROPSYCHOLOGY Instytut Psychologii, Zakład Metodologii i Diagnozy Psychologicznej Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Kierownik: prof. dr hab. Grażyna Krasowicz-Kupis Streszczenie Wstęp. Ciało i cielesność, ze względu na swój szczególny charakter i znaczenie dla funkcjonowania człowieka w każdym jego wymiarze, stanowi przedmiot badań i analiz na gruncie wielu dyscyplin naukowych. Wśród dyscyplin tych znajduje się także neuropsychologia, która czerpiąc z rozwoju wiedzy na temat funkcjonowania mózgu i coraz bardziej złożonych metod umożliwiających jego badanie (metod neuroobrazowania), stawia pytania o podłoże doświadczania i poczucia posiadania ciała, odczuwania go jako całości będącej czymś więcej niż prostą sumą jego części czy o konsekwencje zmiany warunków (zewnętrznych lub wewnętrznych) dla sposobu doświadczania własnego ciała. Cel. Celem pracy jest próba udzielenia syntetycznej odpowiedzi na najczęściej formułowane na gruncie neuropsychologii pytania dotyczące reprezentacji ciała. Koncentrują się one głównie na sposobach i mechanizmach kodowania, przetwarzania oraz organizowania wiedzy o ciele zarówno na poziomie psychicznym (z zaangażowaniem procesów psychicznych), jak i mózgowym (ze wskazaniem obszarów i sieci leżących u podłoża reprezentacji), czego efektem jest swoisty mentalny model ciała. Metodyka. Praca ma charakter przeglądowy i zastosowano w niej analizę publikacji, głównie artykułów oraz raportów z badań, prowadzonych na gruncie neuropsychologii i szerzej pojętych neuronauk w ciągu ostatnich lat. Wyniki. Poszukując odpowiedzi na formułowane pytania należy zwrócić uwagę, że choć wiele wiadomo na temat podstawowych elementów związanych z doznawaniem ciała (tzw. somatopercepcji), to ciągle istnieje wiele niejasności dotyczących złożonych, mentalnych i abstrakcyjnych modeli ciała (tzw. somatoreprezentacji). Wnioski. Wyniki badań neuropsychologicznych, odnoszących się z jednej strony do iluzji związanych z ciałem oraz opartych na obserwacjach pacjentów z uszkodzeniami mózgu z drugiej, pozwalają stwierdzić, że reprezentacja ciała jest konstruktem, na który składa się co najmniej kilka elementów, odnoszących się do różnych aspektów doświadczania ciała i wiedzy o ciele, które w typowych warunkach współpracują na nieświadomym poziomie, natomiast w wyniku uszkodzenia mózgu mogą ulec selektywnemu zakłóceniu. Analizy neuropsychologiczne pokazują, iż reprezentacja ciała jest specyficzna, odrębna od reprezentacji innych obiektów i zjawisk, a jej sprawne funkcjonowanie jest uzależnione od integracji danych pochodzących z różnych źródeł oraz koordynacji wielu, oddalonych od siebie obszarów mózgu, zarówno korowych, jak i podkorowych. SŁOWA KLUCZOWE: neuropsychologia, reprezentacja ciała, dysfunkcje neuropsychologiczne, kora ciemieniowa, kora przedruchowa. Summary Introduction. Body and corporeality, because of their special nature and the significance for human functioning in all its dimensions, is the subject of studies and analyses on the ground of many scientific disciplines. One of such disciplines is neuropsychology, which derives from the development of the knowledge about brain functioning and more and more complex methods of its investigating (such as neuroimaging techniques). As a consequence, it poses the questions about basis of body experiencing and body ownership, sense of the body as a whole, which is something more that a simple sum of its parts or about the results of conditions affecting the way we experience our bodies. Aim. The aim of the work is to answer synthetically the most frequent questions about body representation, which are posed in the field of neuropsychology. They are focusing mainly on means and mechanisms of coding, processing and organizing knowledge about body both on mental level (engaging mental processes), and on brain level (pointing to some regions and networks which are the basis of body representation), which results in a specific mental model of a body. Material and method. The work is a review, which uses analysis of publications, mainly articles and research reports in the area of neuropsychology and neuroscience from recent years. Results. Searching for the answers, it should be noticed that although much is known about basic elements connected with body experience (somatoperception), there is still much of uncertainty about complex, mental and abstract models of a body (somatorepresentation). Conclusions. The results of neuropsychological studies, referring to bodily illusions on the one hand and concerning observations of patients with brain injuries on the other hand, let us state, that body representation is a complex construct, comprised of at least several elements, related to various facets of body experience and body knowledge, which typically collaborate together but which may be selectively impaired as a result of brain injury. Neuropsychological analyses suggest, that body representation is specific and distinct from other objects and phenomena representations, and its efficient functioning depends on integration of data coming from various sources, as well as coordination of many distant, both cortical and subcortical brain regions. KEY WORDS: neuropsychology, body representation, neuropsychological dysfunctions, parietal cortex, premotor cortex.

2 Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii 559 Wstęp Nie ulega wątpliwości, iż ciało jako podstawa naszego fizycznego istnienia, a także przedmiot badań wielu dyscyplin naukowych jest obiektem szczególnym. Jego cechy oraz funkcjonowanie mogą być rozpatrywane na wielu poziomach i z różnych punktów widzenia: fizjologicznego, psychologicznego, społecznego, filozoficznego itp. Trudno też poddawać w wątpliwość jego znaczenie oraz wpływ na całokształt ludzkiej egzystencji. Na podstawie wyglądu ludzkiego ciała określamy płeć i wiek osoby, z którą wchodzimy w interakcję, odczytujemy doświadczane przez tę osobę emocje, komunikujemy się [1, 2]. Ciało jest także istotnym narzędziem w poznawaniu przez nas rzeczywistości i pełni rolę swoistego punktu odniesienia w tym procesie poznania w odniesieniu do ciała chociażby kodujemy przestrzeń i lokalizację innych obiektów [3, 4]. Ponadto fizyczne granice naszego ciała stanowią granice między Ja a światem zewnętrznym, a ono samo stanowi podwaliny poczucia siebie. Poczucie przynależności części ciała do nas samych oraz poczucie ciągłości własnego Ja, także cielesnego, mimo zmian, jakie w nas zaszły, stanowi istotny element tożsamości i samoświadomości [5]. Mimo oczywistości znaczenia ciała, wydaje się, że ciągle stosunkowo wiele pytań dotyczących ciała i cielesności pozostaje bez odpowiedzi. Wyrazem dążenia do ich poszukiwania są podejmowane w ostatnich latach liczne badania dotyczące doświadczania ciała, prowadzone na gruncie wielu dyscyplin naukowych. Jedną z tych dyscyplin jest neuropsychologia, która jako nauka dotycząca związków między mózgiem a zachowaniem, poszukuje relacji między strukturami i funkcjonowaniem mózgu a odczuwaniem własnego ciała, kształtowaniem poczucia przynależności części ciała do nas samych, tworzeniem mentalnych modeli ciała oraz przetwarzaniem wiedzy o ciele. Bogactwo i różnorodność pytań zadawanych na gruncie neuropsychologii jest tak duże, jak bogactwo doświadczeń cielesnych i różnorodność aspektów związanych z jego funkcjonowaniem, jednak poniższy tekst koncentruje się na wybranych zagadnieniach. Poniżej zostaną przedstawione zgodnie z ujęciem współczesnej neuropsychologii próby odpowiedzi na następujące pytania: 1. Czy ciało jest specyficzną kategorią percepcyjną, semantyczną, leksykalną itp., to znaczy, czy dane o ciele są kodowane i przetwarzane w specyficzny, niezależny od innych danych sposób? 2. Jak zorganizowane są dane o ciele? Jakie modele mentalne ciała są konstruowane i jakie procesy psychiczne biorą w tym udział? 3. Jakie są mózgowe mechanizmy tworzenia i utrzymywania mentalnego modelu ciała? Jakie obszary mózgu, ich sieci czy układy leżą u podłoża reprezentacji ciała? 4. Jakie właściwości ma reprezentacja ciała? Czy i jak, znając prawidłowości jej mózgowej i psychologicznej organizacji, można ją opisać w kategoriach wrodzona/nabyta, niezmienna/plastyczna? Zanim jednak odpowiedzi te zostaną sformułowane, warto wskazać na źródła, z których pochodzą dane leżące u podstaw formułowanych wniosków. Po pierwsze, licznych danych dostarczają badania osób z uszkodzeniami mózgu (czy ogólnie: układu nerwowego), u których obserwuje się zaburzenia doświadczania i reprezentacji ciała. Na podstawie danych o patologii konstruuje się modele pozwalające wyjaśniać doświadczanie ciała zarówno w warunkach patologicznych, jak i typowych. Po drugie, istotne źródło informacji stanowią badania osób zdrowych, prowadzone w dwóch zasadniczych nurtach: a) wywoływanie złudzeń związanych z ciałem dzięki manipulacji danymi sensorycznymi (np. wywoływanie złudzenia gumowej ręki) [6], b) badania z zastosowaniem metod neuroobrazowania, rejestrujących aktywność mózgu podczas specyficznych zadań, wymagających wykorzystania danych związanych z ciałem [7]. Ciało jako specyfi czna kategoria Badania podejmowane na gruncie współczesnej neuropsychologii zdają się potwierdzać szczególność ciała ich wyniki wskazują, iż ciało jest swoistą kategorią, nie tylko biologiczną, ale również percepcyjną, konceptualną i leksykalną [8, 9]. Reprezentacja ludzkiego ciała nie jest wykorzystywana w percepcji innych obiektów reprezentacja przestrzennych relacji między częściami ciała nie jest używana dla innych bodźców przestrzennych, to znaczy relacji między częściami innych obiektów złożonych. Zaburzenia lokalizacji części ciała, trudności z wyodrębnianiem ich z całości mogą być zatem niezależne od zaburzeń wyodrębniania części innych obiektów złożonych [10]. Ponadto, o specyficznym przetwarzaniu informacji przestrzennych dotyczących ciała świadczy fakt, iż zadania polegające na mentalnej rotacji obiektów i izolowanych części ciała wymagają zaangażowania innych obszarów mózgu odpowiednio kory ciemieniowej oraz kory ciemieniowej i przedruchowej jednocześnie [11]. Inaczej zatem kodowane są informacje dotyczące przestrzeni osobniczej i pozaosobniczej, co potwierdzają także obserwacje pacjentów z zespołem pomijania stronnego, u których możliwe jest pomijanie przestrzeni zewnętrznej bez pomijania jednej strony własnego ciała lub odwrotny wzorzec zaburzeń [12]. Wątpliwości budzi fakt, czy i w jakim zakresie reprezentacja własnego ciała wykorzystywana jest w percepcji ciał innych osób, czy te dwie reprezentacje stanowią raczej odmienne, niezależne modele. Części badaczy udało się wskazać dysocjację między poziomem wykonania zadania dotyczącego własnego ciała i ciała innej osoby na przykład Felician i współpracownicy [za: 13] przedstawiają w swej pracy dwójkę pacjentów, z których jeden nie potrafił wskazywać części ciała na sobie, a potrafił zrobić to na rysunku i eksperymentatorze, drugi natomiast był w stanie wskazać własne części ciała, a nie był zdolny do ich identyfikowania na badającym. W literaturze przedmiotu można jednak odnaleźć także opisy osób, które niezdolne były zarówno do lokalizowania części własnego ciała, jak i ciał innych osób (eksperymentatora, ciał przedstawionych na rysunkach

3 560 Magdalena Gontarczyk lub fotografiach), co świadczyłoby o wykorzystaniu tej samej reprezentacji w odniesieniu do własnego ciała i innych ciał [10]. Odrębność ciała jako specyficznej kategorii zdają się potwierdzać również przypadki specyficznych zaburzeń językowych związanych z nazwami części ciała. Nazwy te są najprawdopodobniej kodowane niezależnie od nazw obiektów należących do innych kategorii. Współczesna literatura przedmiotu przedstawia opisy pacjentów, u których zaobserwowano takie specyficzne zaburzenia językowe, bez trudności w zakresie innych kategorii. Na przykład Suzuki i współpracownicy [za: 14] opisali pacjenta, który miał trudności w rozumieniu jedynie nazw części ciała, przy zachowanych sprawnościach językowych dotyczących innych kategorii leksykalnosemantycznych. Podobny deficyt stwierdzono u pacjenta po udarze lewopółkulowym, badanego przez Laiaconę i zespół [14]. Dennis nazwał opisany przez siebie deficyt anomią części ciała i interpretował go jako zakłócenie leksykalnej selekcji w ramach swoistej kategorii, jaką stanowią części ciała [14]. Organizacja danych o ciele W związku ze specyfiką ciała jako bodźca, specyficzne wydają się także sposoby organizacji danych o ciele. W dyskusji o tych sposobach wymienia się dwa poziomy analizy: somatopercepcję i somatoreprezentację. Pierwsza odnosi się do procesu odczuwania i postrzegania ciała, konstruowania spostrzeżeń i doświadczeń związanych z ciałem oraz utrzymywania percepcyjnej stałości związanej z ciałem. Druga natomiast odnosi się do mentalnego modelu, w którym ciało jest niejako przedmiotem poznawczej refleksji. Somatoreprezentacja zatem to zestaw modeli wyższego rzędu, zawierających wiedzę, przekonania oraz ustosunkowanie się do ciała [9]. Odmienne są mechanizmy zaburzeń pojawiających się na tych dwóch poziomach: zaburzenia somatopercepcji występują najczęściej na skutek uszkodzeń pierwotnej kory somatosensorycznej, natomiast zaburzenia somatoreprezentacji są zazwyczaj efektem uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za integrowanie danych o ciele [15]. Warto zwrócić uwagę, iż o ile dość dobrze znane i opisane są mechanizmy somatopercepcji, zwłaszcza te związane z podstawowymi, prostymi doznaniami, o tyle ciągle niezbyt wiele wiadomo o reprezentacjach bardziej abstrakcyjnych, konstruowanych na bazie prostych doznań cielesnych, ale mających charakter modeli wyższego rzędu, na których koncentruje się część badań neuropsychologicznych prowadzonych w ostatnich latach [9]. Należy podkreślić, iż istnieje co najmniej kilka sposobów ujmowania reprezentacji ciała oraz ich typologii, tworzonych w oparciu o różne kryteria. Bazując na kryterium rodzaju informacji o ciele oraz analizie deficytów, będących konsekwencją uszkodzenia mózgu Schwoebel i współpracownicy [14, 16] wyróżniają trzy typy reprezentacji ciała: schemat ciała (ang. body schema) to dynamiczna reprezentacja względnych pozycji części ciała, która tworzona jest na bazie danych sensorycznych (wzrokowych, dotykowych, przedsionkowych i proprioceptywnych) oraz motorycznych; mapa topologiczna (ang. body structural description) koduje lokalizację części ciała oraz określa granice ciała i relacje odległości; opiera się przede wszystkim na danych wzrokowych; reprezentacja leksykalno-semantyczna (ang. body semantics lub body image) zawiera nazwy części ciała i koduje wiedzę o tych częściach, ich funkcjach oraz relacjach. Należy zwrócić uwagę, że ze względu na odmienny sposób kształtowania powyższych reprezentacji oraz udział odmiennych źródeł danych i mechanizmów w podtrzymywaniu wymienionych typów reprezentacji, możemy mówić o reprezentacjach własnego ciała oraz ciała w ogóle (ciała jako obiektu). I tak, schemat ciała, ze względu na fakt, iż pochodzi od szczególnych danych sensorycznych dostępnych tylko nam samym (dane przedsionkowe i proprioceptywne), dotyczyć może jedynie własnego ciała, natomiast mapa topologiczna i reprezentacja leksykalno-semantyczna są bardziej uniwersalne, zawierają informacje nie tylko o własnym ciele, ale także ciałach innych osób (ciele jako obiekcie). Dowodem na istnienie powyższych typów reprezentacji są wyniki badań pacjentów, u których stwierdzono po udarze mózgu lezje ograniczone do jednej półkuli. Analizy pozwalają stwierdzić dysocjacje między poziomem wykonania zadań wymagających odwołania się do różnych informacji o ciele (na przykład pacjent może być niezdolny do wskazywania wymienionych przez eksperymentatora części na własnym ciele, ale zachowana jest wiedza semantyczna na temat ciała, lub odwrotnie) [16]. Podsumowując, należy zwrócić uwagę, iż reprezentacja ciała jest pewnym modelem, konstruktem, który co dość oczywiste jest czymś zupełnie innym niż samo ciało. Możliwe jest funkcjonowanie pełnej reprezentacji, choć ciało jest niekompletne (na przykład w zjawisku kończyny fantomowej) lub sytuacja odmienna zaburzenie reprezentacji, podczas gdy ciało istnieje i funkcjonuje względnie sprawnie (jak w zespole pomijania stronnego) [17]. Tak jak ciało nie jest prostą sumą jego części, tak również reprezentacja ciała nie może być traktowana jako prosta suma poszczególnych elementów składowych [18]. W niezakłóconych warunkach typy reprezentacji funkcjonują razem, współdziałają, wchodzą w interakcje, umożliwiając wykonywanie bardziej lub mniej złożonych czynności. Mózgowe mechanizmy doświadczania i reprezentacji ciała Doświadczanie ciała choć może wydawać się dość proste i oczywiste ma bardzo złożony mechanizm, angażujący zarówno procesy typu dół góra, jak i góra dół, przebiegające głównie na nieuświadamianym poziomie [4]. Mechanizm ten opiera się na skoordynowanym funkcjonowaniu wielu obszarów mózgu, pełniących w nim specyficzną rolę, a poszukiwanych na gruncie dynamicznie rozwijających się w ostatnich latach neuronauk.

4 Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii 561 Poniższa tabela przedstawia najczęściej omawiane obszary mózgu ze wskazaniem roli, jaką pełnią (Tabela 1). Jak wskazano powyżej, anatomiczne podłoże reprezentacji ciała nie może być sprowadzone do jednego, konkretnego i precyzyjnie zlokalizowanego obszaru mózgu są one rozprzestrzenione w różnych jego częściach [28]. Dla prawidłowego funkcjonowania somatopercepcji i somatoreprezentacji istotne są połączenia między wymienionymi obszarami, przede wszystkim między czołowymi i ciemieniowymi [11, 20]. Choć poszukiwania obszarów istotnych dla percepcji i reprezentacji ciała koncentrują się głównie na korze mózgowej, należy także wspomnieć o roli struktur niższego rzędu, takich jak wzgórze, jądra podstawy oraz móżdżek [20, 30]. W kształtowaniu i utrzymywaniu modelu ciała podkreśla się głównie rolę prawej półkuli. Odpowiada ona za identyfikację cielesnego obrazu Ja, odróżnianie siebie od innych, utrzymywanie granic między Ja a światem zewnętrznym czy manipulowanie ciałem w przestrzeni. Wydaje się, że uszkodzenia prawej półkuli w większym stopniu zaburzają doświadczanie ciała niż uszkodzenia lewej półkuli [31]. Należy jednak docenić także rolę lewej półkuli, na którą bezsprzecznie wskazują przytoczone wyżej wyniki analiz. Właściwości reprezentacji własnego ciała Analiza doświadczania własnego ciała w ciągu życia człowieka oraz badania nad zjawiskami związanymi ze zmianami w doświadczaniu cielesności pozwalają na stwierdzenie, iż pewne podstawowe elementy reprezentacji własnego ciała mają charakter wrodzony i niezmienny. Wniosek ten poparty jest następującymi obserwacjami: 1) już w życiu płodowym dziecko potrafi sięgnąć dłonią do twarzy i umieścić palec w ustach. Świadczy to o istnieniu koordynacji ręka usta już w tak wczesnym okresie życia, a zatem sugeruje istnienie wrodzonego elementu szablonu motorycznego, koordynowanego centralnie, opierającego się na danych proprioceptywnych [32]; 2) noworodki są zdolne do imitacji ruchów mimicznych. Już kilka dób po urodzeniu dzieci potrafią naśladować wyrazy mimiczne swoich opiekunów (np. wysuwać język, otwierać usta). Dzięki wrodzonemu (choć także kształtowanemu później, w ciągu życia) wyposażeniu w podstawowe elementy schematu ciała potrafią zastosować postrzegane ruchy opiekunów jako plan dla czynności motorycznej, wykonywanej za pomocą własnego ciała [33]; 3) możliwe jest wystąpienie zjawiska kończyny fantomowej u osób, które urodziły się bez kończyny. Istnieje zatem wrodzony element reprezentacji ciała, niezależny od danych sensorycznych, które w sytuacji wrodzonego braku kończyny są nieobecne [33]. Z drugiej strony, reprezentacja ciała nie jest sztywna i statyczna, ale może podlegać zmianom zarówno w warunkach typowych, jak i zmienionych na skutek celowego oddziaływania eksperymentalnego lub będących wynikiem uszkodzeń ciała czy jego zmian. Świadczy o tym: dostosowywanie się reprezentacji ciała do zmieniających się w ciągu życia jego właściwości mimo zmian kształtu, rozmiaru, wyglądu itp. zachowana jest ciągłość Ja cielesnego; możliwość wywołania (poprzez manipulację danymi sensorycznymi) złudzenia przynależności do ciała przedmiotów, na przykład gumowej ręki [6]; zjawisko reorganizacji map somatosensorycznych u osób po amputacji kończyn, polegające na zanikaniu reprezentacji amputowanej kończyny przy jed- Tabela 1. Obszary mózgu istotne dla percepcji i reprezentacji ciała Table 1. Brain regions crucial for body perception and body representation Obszar Pierwotna kora somatosensoryczna Tylna kora ciemieniowa prawej półkuli Kora ciemieniowa półkuli dominującej dla mowy Styk skroniowo- -ciemieniowy (ang. TPJ, temporoparietal junction) Prawa i lewa boczna kora potyliczno-skroniowa (ang. EBA, extrastriate body area) Kora przedruchowa Obszar wyspy (prawa półkula) Wyniki / dowody / wnioski Uszkodzenia pierwotnej kory somatosensorycznej powodują deficyty w zakresie propriocepcji i dotyku; istotne znaczenie tego obszaru dla odbioru i przetwarzania bodźców płynących z różnych części ciała [15] Uszkodzenia tego obszaru powodują zmiany w świadomości ciała zarówno objawy negatywne (np. utrata poczucia przynależności kończyny), jak i pozytywne (np. dodatkowe kończyny); znaczenie obszaru dla świadomości ciała i poczucia przynależności ciała [4, 15, 16, 19, 20] Uszkodzenia tego obszaru powodują zaburzenia zdolności do lokalizowania części ciała; udział w kodowaniu lokalizacji części ciała i relacji odległości między nimi [9, 21] Stymulacja TPJ wywołuje uczucie oddzielenia się od ciała; znaczenie TPJ dla integracji i przetwarzania danych o Ja, odróżniania typu ja-inni, przyjmowania egocentrycznej perspektywy wzrokowo-przestrzennej, mentalnej rotacji własnego ciała [22, 23, 24, 25] Istotnie większa aktywacja tego obszaru podczas prezentowania rysunków ludzkiego ciała i części ciała w porównaniu do obiektów nieożywionych oraz innych gatunków ssaków; udział w analizie specyficznego kategorialnie obiektu, jakim jest ludzkie ciało; odróżnianie siebie od innych, a także ludzi od zwierząt i obiektów nieożywionych [8, 16, 26] Aktywacja obszaru podczas złudzenia gumowej ręki; istotna rola w kształtowaniu poczucia posiadania własnego ciała [4, 27, 28] Aktywacja podczas złudzenia gumowej ręki oraz rozpoznawania własnych fotografii; istotne znaczenie tej struktury dla odczuwania ciała jako całości, świadomości cielesnej, przynależności części ciała oraz poczucia sprawstwa [20, 29]

5 562 Magdalena Gontarczyk noczesnym powiększaniu się korowej reprezentacji sąsiadujących z nią w homunculusie okolic ciała [34] oraz możliwość wycofania się tych zmian po transplantacji kończyny [35]; zmiana organizacji map somatosensorycznych na skutek operacyjnego wydłużania kończyny dolnej (powiększanie się reprezentacji stopy w fazie wydłużania kończyny) [36]. Wnioski Analiza danych pochodzących z badań prowadzonych na gruncie współczesnej neuropsychologii pozwala stwierdzić, iż ciało jest specyficzną kategorią, a dane o ciele są kodowane i przetwarzane w swoisty, odrębny od danych związanych z innymi kategoriami, sposób. Dowodem tego są chociażby specyficzne dla ciała zaburzenia, które mogą występować niezależnie od deficytów w innych sferach. Warto jednak zwrócić uwagę, że wiedza o ciele (najprawdopodobniej ze względu na jego znaczenie) wydaje się dość odporna na zakłócenia i zaburzenia w wyniku uszkodzenia mózgu i pozostaje zachowana mimo znacznych deficytów w innych kategoriach [8]. Ponadto, dane o ciele organizowane są w reprezentację ciała, składającą się z różnych rodzajów modeli, opierających się na odmiennych danych i procesach, na których odrębność można wskazać u pacjentów z uszkodzeniami mózgu (zdecydowanie trudniejsze jest wskazanie i badanie dysocjacji u osób zdrowych). U podłoża doświadczania i reprezentacji ciała leży funkcjonowanie oraz połączenie wielu obszarów mózgu, wśród których szczególną uwagę zwraca się na okolice czołowe i ciemieniowe oraz ich połączenia, najprawdopodobniej stanowiące według aktualnego stanu wiedzy anatomiczny substrat poczucia ucieleśnienia i świadomości cielesnej. Niewątpliwie zagadnienia związane z doświadczaniem ciała oraz reprezentacją ciała wymagają dalszych systematycznych badań i wnikliwej eksploracji, której jak się wydaje sprzyja i będzie sprzyjał obserwowany w ostatnich latach dynamiczny rozwój neuronauk oraz postęp technologiczny, pozwalający stosować coraz bardziej wyszukane narzędzia badawcze. W badaniach tych, niezależnie od szczegółowości i stopnia zaawansowania stosowanych metod, należy pamiętać, iż wytłumaczenie wielu zjawisk związanych z doświadczaniem ciała byłyby niemożliwe, gdyby uznać mózg jedynie za narząd biernego odbioru danych. Badania reprezentacji ciała pokazują, że mózg stanowi dynamiczny układ nie tylko odbiera dane, ale również integruje i organizuje informacje oraz interpretuje ich znaczenie [18]. Piśmiennictwo 1. Slaughter V., Stone V.E., Reed C.: Perception of faces and bodies. Similar or different? Curr. Directions in Psychol. Sci. 2004, 13, 6, Felician O., Anton J., Nazarian B. i wsp.: Where is your shoulder? Neural correlates of localizing others body parts. Neuropsychol. 2009, 47, Higuchi T., Imanaka K., Patla A.E.: Action-oriented representation of peripersonal and extrapersonal space: insights from manual and locomotor actions. Jpn. Psychol. Res. 2006, 48, 3, Giummarra M.J., Gibson S.J., Georgiou-Karistianis N. i wsp.: Mechanisms underlying embodiment, disembodiment and loss of embodiment. Neurosci. Biobehav. Rev. 2008, 32, Sokolik M.: Kliniczna problematyka poczucia tożsamości. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Botvinick M., Cohen J.: Rubber hands feel touch that eyes see. Nature, 1998, 391, Taylor J.C., Wiggett A.J., Downing P.E.: Functional fmri analysis of body and body part representations in the extrastriate and fusiform body areas. J. Neurophysiol., 2007, 98, 3, Kemmerer D., Tranel D.: Searching for the elusive neural substrates of body part terms: a neuropsychological study. Cognitive Neuropsychol., 2008, 25, 4, Longo M.R., Azañόn E., Haggard P.: More than skin deep: Body representation beyond primary somatosensory cortex. Neuropsychol., 2010, 48, 3, Reed C.L., Farah M.J.: The psychological reality of the body schema: a test with normal participants. J. Exp. Psychol. Hum. Percept. Perform., 1995, 21, Sekiyama K.: Dynamic spatial cognition: Components, functions, and modifiability of body schema. Jpn. Psycho. Res., 2006, 48, 3, Guariglia C., Antonucci G.: Personal and extrapersonal space: a case of neglect dissociation. Neuropsychol., 1992, 30, 11, Corradi-Dell'Acqua C., Rumiati R.I.: What the brain knows about the body: evidence for dissociable representations [w:] Santoianni F., Sabatano C. (red.): Brain development in learning environments: embodied and perceptual advancements. Cambridge Scholars Publishing, Newcastle 2007, Laiacona M., Allamano N., Lorenzi L. i wsp.: A case of impaired naming and knowledge of body parts, Are limbs a separate sub-category? Neurocase, 2006, 12, Berlucchi G., Aglioti S.: The body in the brain: neural bases of corporeal awareness. Trends Neurosci., 1997, 20, Schwoebel J., Coslett H.B.: Evidence for multiple, distinct representations of the human body. J. Cogn. Neurosci., 2005, 17, 4, de Vignemont F.: Ghost buster: the reality of one s own body. Theoria et Historia Scientiarum, 2003, 7, 1, de Vignemont F., Tsakiris M., Haggard P.: Body mereology. [w:] Knoblich G., Thornton I.M., Grosjean M. i wsp. (red.): Human body perception from the inside out. Oxford University Press, New York 2006, Botvinick, M.: Probing the neural basis of body ownership. Science, 2004, 305, 685, Vallar G., Ronchi R.: Anosognosia for motor and sensory deficits after unilateral brain damage: a review. Restorative Neurol. Neurosci., 2006, 24,

6 Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii Corradi-Dell Acqua C., Hesse M.D., Rumiati R.I. i wsp.: Where is a nose with respect to a foot? The left posterior parietal cortex processes spatial relationships among body parts. Cereb. Cortex, 2008, 18, Lopez C., Halje P., Blanke O.: Body ownership and embodiment: vestibular and multisensory mechanisms. Neurophysiol. Clin., 2008, 38, Blanke O., Mohr C., Michel C.M. i wsp.: Linking out-of -body experience and self processing to mental own-body imagery at the temporoparietal junction. J. Neurosci., 2005, 25, 3, Terhune D.B.: The incidence and determinants of visual phenomenology during out-of-body experiences. Cortex, 2009, 45, 2, De Ridder D., Van Laere K., Dupont P. i wsp.: Visualizing out-of-body experience in the brain. N. Eng. J. Med., 2007, 357, Astafiev S.V., Stanley C.M., Shulman G.L. i wsp.: Extrastriate body area in human occipital cortex response to the performance of motor actions. Nat. Neurosci., 2004, 7, 5, Ehrsson H.H., Spence C., Passingham R.E.: That s my hand! Activity in premotor cortex reflects feeling of ownership of a limb. Science, 2004, 305, Churchland P.S.: Self-representation in nervous system. Science, 2002, 296, 5566, Craig A.D.: How do you feel now? The anterior insula and human awareness. Neurosci., 2009, 10, Schutter D.J.L.G., Kammers M.P.M., Enter D. i wsp.: A case of illusory own-body perceptions after transcranial magnetic stimulation of the cerebellum. The Cerebellum, 2006, 5, Devinsky O.: Right cerebral hemisphere dominance for a sense of corporeal and emotional self. Epilepsy & Behav., 2000, 1, Gallagher S., Butterworth G.E., Lew A. i wsp.: Handmouth coordination, congenital absence of limb, and evidence for innate body schemas. Brain Cogn., 1998, 38, Gallagher S., Meltzoff A.: The earliest sense of self and others: Merleau-Ponty and recent developmental studies. Philos. Psychol., 1996, 9, Ramachandran V.S., Blakeslee S.: Phantoms in the brain: probing the mysteries of the human mind. William Morrow & Company, New York Giraux P., Sirigu A., Schneider F. i wsp.: Cortex reorganization in motor cortex after graft of both hands. Nat. Neurosci., 2001, 4, 7, Di Russo F., Committieri G., Pitzalis S. i wsp.: Cortical plasticity following surgical extension of lower limbs. NeuroImage., 2006, 30, Adres do korespondencji: Instytut Psychologii UMCS Plac Litewski Lublin