AUTOREFERAT. Opis dorobku i osiągnięć naukowych. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Zakład Hodowli Owadów Użytkowych.

Transkrypt

1 AUTOREFERAT Opis dorobku i osiągnięć naukowych Dr inż. Monika Fliszkiewicz Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Zakład Hodowli Owadów Użytkowych Instytut Zoologii Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt Poznań 2015r.

2 Spis treści 1. Dane personalne. 2. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych. 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art.16 ust.2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595, ze zmianami: Dz. U. z 2005r. nr 164, poz. 1365, oraz Dz. U. z 2001r., nr 84, poz. 455): a) Tytuł osiągnięcia naukowego, b) Publikacje wchodzące w skład rozprawy habilitacyjnej, c) Syntetyczne omówienie publikacji wchodzących w skład rozprawy habilitacyjnej. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych. 6. Praca dydaktyczna i organizacyjna. 1

3 1. Dane personalne: Imię i nazwisko: Miejsce pracy: Monika Fliszkiewicz Instytut Zoologii, Zakład Hodowli Owadów Użytkowych Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 71C Poznań 2. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej: a. magister inżynier, kierunek zootechnika, Akademia Rolnicza w Poznaniu,1992r., tytuł pracy magisterskiej: Wybrane zagadnienia zachowania się jagniąt noworodków i matek w okresie okołoporodowym, promotor prof. dr hab. Stanisław Winnicki b. doktor nauk rolniczych w zakresie zootechniki, Akademia Rolnicza w Poznaniu, 2001 r., tytuł rozprawy: Analiza przyczyn niezapadania w stan diapauzy samic trzmieli (Bombus Latr., Apoidea), promotor prof. dr hab. Zdzisław Wilkaniec 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych a starszy referent techniczny, Akademia Rolnicza (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy) w Poznaniu, Wydział Zootechniczny (obecnie Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt), Katedra Hodowli Owadów Użytkowych. b asystent, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Katedra Hodowli Owadów Użytkowych Wydział Zootechniczny. c do chwili obecnej adiunkt, Uniwersytet Przyrodniczy, Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt, Instytut Zoologii, Zakład Hodowli Owadów Użytkowych 2

4 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art.16 ust.2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595, ze zmianami: Dz. U. z 2005r. nr 164, poz. 1365, oraz Dz. U. z 2001r., nr 84, poz. 455): a. Tytuł osiągnięcia naukowego, Czynniki biotyczne i abiotyczne wpływające na rozrodczość pszczoły samotniczej murarki ogrodowej Osmia rufa L. Udokumentowane monotematycznym cyklem publikacji, wydanych po uzyskaniu stopnia naukowego doktora. b. Publikacje wchodzące w skład rozprawy habilitacyjnej 1. Fliszkiewicz M., Wilkaniec Z Potential possibilities of insemination of mason bee (Osmia rufa L.) females by a single male in laboratory conditions. Ann. Warsaw Agricult. Univ. SGGW, Anim. Sci. No 46 : (2pkt MNiSW ) 2. Fliszkiewicz M., Giejdasz K., Wilkaniec Z The effect of diapause termination time on the successful insemination in Osmia rufa L. Journal of Apicultural Science Vol. 55 No 2,: IF 0,674 (20pkt MNiSW) 3. Fliszkiewicz M., Kuśnierczak A., Szymaś B The accompanying fauna of solitary bee Osmia bicornis (L.) syn. Osmia rufa (L.) nests settled in different biotopes. Journal of Apicultural Science Vol.56 No 1: IF 0,529 (20pkt MNiSW) 4. Fliszkiewicz M, Giejdasz K., Wasielewski O., Krishnan N Influence of Winter Temperature and Simulated Climate Change on Body Mass and Fat Body Depletion During Diapause in Adults of the Solitary Bee, Osmia rufa (Hymenoptera: Megachilidae). Environmental Entomology 41(6): IF 1,314 (30pkt MNiSW). 5. Fliszkiewicz M., Łangowska A., Tryjanowski P Effect of manipulated sex ratio on insemination of the red mason bee Osmia bicornis L. under net cage conditions. Journal of Apicultural Science Vol. 57 No. 2: IF 0,817 (20pkt MNiSW ) 6. Fliszkiewicz M., Kuśnierczak A., Szymaś B Reproduction of the red mason solitary bee osmia rufa L. (syn. Osmia bicornis l.) in various habitats. European Journal of Entomology. 112(1): IF 1,076 (30pkt MNiSW). Łączny Impact Factor tych prac według listy JCR na rok publikacji, wynosi 4.41, suma punktów według polskiej oceny czasopism MNiSW wynosi 122. Punkty naliczono zgodnie z najnowszym Komunikatem MNiSW z dnia 31 grudnia 2014r. w sprawie wykazu czasopism naukowych wraz z liczbą punktów przyznawanych za publikacje w tych czasopismach. 3

5 c. Syntetyczne omówienie publikacji wchodzących w skład rozprawy habilitacyjnej Pszczoły (Apoidea) są najważniejszą dla człowieka grupą owadów występującą na świecie. Stanowią one główny czynnik plonotwórczy, poprzez zapylanie zarówno roślin uprawnych, jak i dziko rosnących (Batra 1995, Knight i in. 2005, Aizen i in. 2008). Według różnych szacunków wkład pszczół jako zapylaczy w globalną ekonomię jest od kilkunastu do kilkudziesięciu razy wyższy niż zysk z ubocznych produktów, takich jak miód. Wartość usługi zapylania na świecie szacuje się na 117 do 200 miliardów dolarów rocznie, a w Unii Europejskiej, tylko w krajach starej piętnastki 188 miliarda dolarów. Blisko 80 procent gatunków roślin uprawnych to rośliny entomofilne, wymagające krzyżowego zapylenia dla wydania owoców i nasion. Niemalże 1/3 żywności na świecie pozyskiwana jest dzięki zapylającej pracy pszczół. Głównym zapylaczem jest co prawda pszczoła miodna i początkowo zainteresowanie człowieka dotyczyło właśnie tego gatunku, który dostarcza ludziom także miód, wosk i kit pszczeli. Nie gardzono także samymi pszczołami uzupełniając dietę białkiem zawartym w zapiekanym czerwiu. Wzmianki o tym można odnaleźć już 4tys. lat p.n.e. w starożytnych Indiach, Babilonii i Basenie Morza Śródziemnego, który uznawany jest za kolebkę światowego pszczelarstwa (Wróblewski 1991). Jednak gdy poznano zależności między pszczołami a kwiatami, zaczęto zwracać uwagę także na inne gatunki pszczół dziko żyjących stwierdzając, iż stanowią one ważny czynnik uzupełniający w stosunku do pszczoły miodnej (Franklin 1952, Torchio 1991, Kemp 2000, Monzón i in. 2004). Na całym świecie opracowano metody chowu różnych gatunków pszczół dziko żyjących, głównie w celu komercyjnego wykorzystywania ich do zapylania upraw sadowniczych, nasienniczych i pod osłonami (Wójtowski 1971, Raw 1972, Parker et al.1987, Torchio 1991, Bosch 1994, Delaplane and Mayer 2000, Kemp 2000). Ponadto wychów tych pszczół w warunkach kontrolowanych pozwala nie tylko na efektywne ich rozmnażanie, ale także na reintrodukcję i introdukcję wielu gatunków pszczół w środowiska naturalne (Wójtowski et al. 1991). Ma to szczególne znaczenie obecnie, gdyż w ostatnich latach odnotowuje się wyraźny spadek liczby rodzin pszczelich na świecie (Torchio 1991, Kemp 2000, Monzón i in. 2004). Jest wiele różnych przyczyn tego niekorzystnego zjawiska. Obejmują one zarówno jednostki chorobowe, antropopresję, jak i ogólne zmiany klimatyczne. Jedną z najniebezpieczniejszych obecnie chorób pszczoły miodnej jest odnotowana po raz pierwszy w 2006 roku, wciąż nie do końca wyjaśniona, nowa jednostka chorobowa określona jako CCD (Colony collapse disorder), powodująca w niektórych rejonach USA śmierć nawet do 90% rodzin pszczelich (Cox-Foster et al. 2007, Johnson i in. 2009, Neumann i Carreck 2010). Również w wielu państwach Europy odnotowuje się upadki rodzin 4

6 pszczelich z wyraźnymi objawami CCD. Straty choć nieco niższe niż w USA są również bardzo dotkliwe i odnotowano je niemal we wszystkich państwach Europy, jak np. Austria (Brodschneider i in. 2010), Anglia (Aston, 2010), Szkocja (Grey et al., 2010), Niemcy (Vejsneas and Kryger 2010), Włochy (Mutinelli i in. 2010), Chorwacja (Gajger i in. 2010) i innych. Badania wykazały iż wystąpieniu CCD towarzyszy nasilenie wielu różnych czynników chorobotwórczych w rodzinach pszczelich. Są nimi chociażby wirusy, a w szczególności Nosema cerana (Fries i in , Higes i in. 2008), która pojawiła się na pszczole miodnej w Europie pod koniec XX w., a która stopniowo wypiera znanego już i niemalże opanowanego wirusa Nosema Apis (Paxton i in. 2007, Fries 2010). Innymi coraz częściej odnotowywanymi jest izraelski wirus ostrego paraliżu pszczół (IABPV) (Cox-Foster i in. 2007) oraz wirus kaszmirski (KBPV) (Chen i in. 2004), które wręcz początkowo uważano za głównych sprawców masowego ginięcia rodzin pszczelich. Innym patogenem znalezionym na pszczole miodnej i opisanym po raz pierwszy już ponad 100 lat temu jest pajęczak Varroa destructor, który jeszcze do niedawna mylnie uznawany był za Varroa jacobsoni (Anderson and Trueman 2000). Ektopasożyt ten odżywia się wyłącznie hemolimfą larw i pszczół dorosłych powodując upadki rodzin zwłaszcza w okresie zimowli. Obecnie występuje już na wszystkich kontynentach i mimo prowadzonej bezustannie z nim walce nie udało się go wyeliminować całkowicie z rodzin pszczelich. Udaje się jedynie na tyle zmniejszać jego liczebność, iż w przeciwieństwie do lat 80-tych ubiegłego wieku, nie jest on już tak wielkim pogromcą całych pasiek. Jednak poprzez nakłuwanie ciała pszczół dorosłych i larw nie tylko osłabia pszczoły, ale otwiera drogę dla bardzo wielu innych patogenów, stając się przyczynkiem do śmierci wielu rodzin pszczelich. Kolejnym czynnikiem wpływającym na zmniejszanie się pogłowia pszczół na świecie i to zarówno pszczoły miodnej, jak i innych gatunków z rodziny Apoidea, są stosowane na szeroką skalę we współczesnym rolnictwie insektycydy. Szczególnie niebezpieczne są superinsectycydy należące do grupy neonikotynoidów a zawierające np. imidachlopryd, który jako neurotoksyna zaburza funkcjonowanie układu nerwowego owadów, a także tiametoksam, chlotianidyna i fipronil (Schmuck i in. 2003, Rortais i in. 2005). Bardzo negatywny wpływ, szczególnie na dzikie pszczołowate, mają także zmiany w użytkowaniu terenów rolniczych - rezygnacja z zadrzewień śródpolnych, miedz, nieużytków, co zmniejsza mozaikowatość środowiska i powoduje przerwanie taśmy pokarmowej pszczół, a także zmniejszenie liczby dogodnych miejsc do gniazdowania (Banaszak 1995, Banaszak i in. 2003, Steffan-Dewenter i in. 2006). Urbanizacja coraz większych obszarów jest faktem niezaprzeczalnym w dzisiejszym świecie. W Stanach Zjednoczonych urbanizacja zagraża większej liczbie gatunków, w tym także pszczół, niż jakakolwiek inna działalność człowieka (Czech i in. 2000). Urbanizacja jest więc 5

7 także jednym z czynników spadku apidofauny zapylającej na świecie (McIntyre i Hostetler 2001, Zanette i in. 2005). Wreszcie szeroko rozumiane zmiany klimatyczne (temperatura, opady, nasłonecznienie) mogą mieć niekorzystny bezpośredni wpływ na owady (np. przez modyfikacje behawioru owadów, ale także pośredni poprzez zmiany w fenologii roślin pokarmowych. Głównym bowiem czynnikiem wpływającym na aktywność owadów, która związana jest z zakwitaniem roślin są warunki meteorologiczne (Rosenzweig i in. 2008). Wszystkie te czynniki powodują, że zagrożone są nie tylko pszczoły miodne utrzymywane w ulach, ale wszystkie owady zapylające. Natomiast wiadomym jest, że jako zapylacze ogromne znaczenie mają nie tylko pszczoły miodne, ale także inne gatunki pszczół, których kontrolowany chów prowadzi się na coraz większą skalę na całym świecie (Maeta 1978, Batra 1998, Kemp 2000, Monzón i in. 2004). Pszczoły samotne stanowią najliczniejsza grupę z nadrodziny pszczół (Michener 2000). Jako zapylacze w niektórych aspektach przewyższają nawet pszczołę miodną. W Polsce występuje ponad 450 gatunków (Banaszak 1993) pszczół samotniczych, a Osmia rufa (syn. Osmia bicornis) jest najczęściej spotykaną pośród nich w Europie Środkowej. W naszym kraju badania nad tym gatunkiem rozpoczęto już w latach 60-tych ubiegłego wieku (Wójtowski 1964, Wójtowski i Wilkaniec 1969). Wójtowski (1979) nadał jej polską nazwę murarka ogrodowa uwzględniając zarówno etologię tej pszczoły, jak i jej preferencje pokarmowe. Określono także efektywność zapylania wielu roślin uprawnych (Wilkaniec1991, Wilkaniec i Maciejewska 1999), ale co najważniejsze, opracowano metodę chowu tego gatunku w sztucznych gniazdach wykonanych z trzciny pospolitej (Wójtowski i Wilkaniec 1978). Murarka ogrodowa jest gatunkiem monowoltynnym. Dorosłe osobniki wygryzają się z kokonów w początkach kwitnienia sadów. Samice po kopulacji budują w rurkowatych przestrzeniach gniazda w formie liniowo ułożonych komór lęgowych, do których na porcję pyłku składają po jednym jaju. Rozwój murarki ogrodowej od momentu złożenia jaja do postaci dorosłej trwa około 100 dni, tak więc formy imaginalne pojawiają się w kokonach we wrześniu (Giejdasz, Wilkaniec 2002). W tym stadium murarka ogrodowa przechodzi okres diapauzy zimowej aż do wiosny następnego roku. Na całym świecie zainteresowanie różnymi gatunkami murarek jest bardzo duże (Maeta 1978, Batra 1998, Kristjanson 1992, Kemp 2000, Monzón i in. 2004). Ze względy na przydatność murarek do kontrolowanego chowu, prace nad nimi prowadzone są w wielu krajach, nie tylko w Polsce, ale także między innymi w Japonii, Stanach Zjednoczonych, Hiszpanii, Portugalii czy Francji. Zainteresowanie rodzajem Osmia odnosi się do bionomii, 6

8 etologii, metod hodowli i wykorzystania w zapylaniu roślin uprawnych, tym bardziej, że zaraz po trzmielach są najczęściej hodowanymi pszczołami samotniczymi. Poznanie czynników zarówno biotycznych, jak i abiotycznych mających wpływ na rozrodczość pszczoły samotniczej murarki ogrodowej Osmia rufa L. (syn. Osmia bicornis L.) wydaje się być bardzo istotnym elementem prowadzenia jak najbardziej efektywnego chowu tego gatunku. Osiągnięcie naukowe stanowi cykl sześciu artykułów poświęconych różnym aspektom związanym z rozrodczością oraz najefektywniejszym rozmnażaniem w prowadzonym kontrolowanym chowie pszczoły samotniczej Osmia rufa L. Do najważniejszych osiągnięć uzyskanych podczas prowadzenia badań w tej tematyce mogę zaliczyć: 1. Określenie liczby samic, które zdolny jest unasienić jeden samiec murarki ogrodowej [1], co pozwoliło w następstwie określić możliwość zmiany struktury płci w populacji (na korzyść samic) przy dostatecznym ich unasienieniu [5] 2. Określenie wpływu terminu wybudzania owadów (skracanie i wydłużanie diapauzy) na stopień unasienienia samic [2] 3. Określenie wpływu zmian temperatury na kondycję samic w czasie diapauzy[4], co może być związane z możliwościami ich rozrodu przy regulacji długości diapauzy 4. Ocena przydatności różnych typów biotopów do jak najbardziej efektywnego rozmnażania murarki ogrodowej w sztucznych gniazdach [6] przy jednoczesnej ocenie tych biotopów pod względem zwiększenia bądź ograniczenia występowanie fauny obcej w tych gniazdach [3] Wszystkie doświadczenia zostały wykonane na pszczole samotniczej murarka ogrodowa Osmia rufa L. (syn. Osmia bicornis L.). Pochodziła ona z hodowli własnej prowadzonej w Zakładzie Hodowli Owadów Użytkowych UP w Poznaniu. (1) Fliszkiewicz M., Wilkaniec Z Potential possibilities of insemination of mason bee (Osmia rufa L.) females by a single male in laboratory conditions. Ann. Warsaw Agricult. Univ. SGGW, Anim. Sci. No 46: (5) Fliszkiewicz M., Łangowska A., Tryjanowski P Effect of manipulated sex ratio on insemination of the red mason bee Osmia bicornis L. under net cage conditions. Journal of Apicultural Science Vol. 57 No. 2:

9 Do chowu murarki ogrodowej wykorzystuje się gniazda wykonane z trzciny pospolitej. Samice zasiedlają rurki trzcinowe budując w nich szeregowo komory lęgowe. U owadów z rodziny Megachilidae jedynie samice biorą aktywny udział w krzyżowym zapylaniu roślin, gdyż tylko one zbierają pyłek w dużej ilości zaopatrując komory lęgowe w zapas pokarmu dla rozwijających się larw. Dlatego też ze względów ekonomicznych dla hodowcy korzystny jest skład populacji z przeważającą liczbą osobników żeńskich, samce bowiem dokonują zapylenia kwiatów w niewielkim stopniu, tylko podczas odżywiania się nektarem. W warunkach naturalnych w populacjach Osmia rufa L. występuje równowaga liczebna między samcami i samicami (Kristjansson 1992). Strukturą płci w populacji hodowlanej można w pewnym zakresie regulować poprzez podawanie samicom rurek gniazdowych o określonych przekrojach (Wilkaniec i inni 2000). W łodygach o mniejszej średnicy 5-6 mm, następuje wylęg większej ilości samców, podczas gdy w rurkach o większej średnicy >8 mm, utrzymuje się równowaga płci, względnie przewaga samic (Tepedino i Torchio 1989). W ten sposób, udostępniając samicom rurki trzcinowe o określonej średnicy, można wpłynąć na liczebność samic i samców w kolejnych latach, zmniejszając udział samców. Podstawowym pytaniem jakie pojawiło się przy takich założeniach było: ile samic maksymalnie jest w stanie unasiennić jeden samiec? Seidelmann (1999) podaje, że samica murarki ogrodowej kopuluje tylko z jednym samcem, natomiast samiec w warunkach naturalnych, oczekując na wylot samicy w pobliżu gniazda lub kwitnących roślin, zdolny jest unasiennić średnio 4 samice. Nie podaje on jednak wartości maksymalnej. Przeprowadzone przez nas badanie polegało na utworzeniu 10 grup doświadczalnych, różniących się liczbą samic (od 1 do 10) przy stałej liczbie samców - 1 w każdej grupie. Każdą grupę wykonano w trzech powtórzeniach. Po 2 tygodniach usypiano samice, wypreparowano ich zbiorniczki nasienne, a następnie określano ich wielkość i stopień wypełnienia plemnikami. Wielkość określono poprzez pomiar średnicy przy użyciu kamery i programu do analizy obrazu mikroskopowego Axio Vision Rel. 4.0, a następnie podstawieniu tej wartości do wzoru na objętość kuli, gdyż taki kształt posiada zbiorniczek nasienny. Stopień wypełnienia plemnikami zbiorniczków określono metodą wykorzystywaną do analizy wypełnienia zbiorniczków matek pszczelich (Woyke i Jasiński 1973), modyfikując ją poprzez zmniejszenie rozcieńczenia i zwiększenie używanego powiększenia. Przeprowadzone w warunkach laboratoryjnych badania wykazały, że jeden samiec może unasiennić maksymalnie 5 samic. Jednak najkorzystniejszym okazał się stosunek płci 1 samiec na 3 samice, gdyż we wszystkich trzech powtórzeniach zostały unasiennione po 2 samice, co stanowiło 66,65% wszystkich samic w tej grupie doświadczalnej. Uzyskana w badaniach własnych średnia liczba plemników w zbiorniczkach nasiennych samic wynosiła od 1400 do Brak tak dokładnych danych dotyczących tego parametru u O.rufa. Jedynie Seidelmann (1995) wykazał w swoich badaniach, że napełnienie plemnikami zbiorniczka 8

10 nasiennego samicy 8 godzin po kopulacji jest rzędu Nie określono także do tej pory wielkości zbiorniczka nasiennego murarki ogrodowej. Nasze badania wykazały, iż wielkość ta wynosi średnio 0,0013µl dla samic nie unasiennionych i 0,0015µl w przypadku samic unasiennionych, co jednak nie stanowi istotnej różnicy. Sprawdziliśmy także o ile można zmniejszyć udział samców w populacji, aby nie miało to negatywnego wpływu na rozrodczość murarki ogrodowej. W tym celu przeprowadziliśmy ocenę stopnia unasienienia samic muraki ogrodowej przy zmieniającej się strukturze płci. Po zakończonej diapauzie zimowej rozdzielano samice od samców i stworzono trzy grupy doświadczalne różniące się stosunkiem płci (samców do samic) 1:1(30:30), 1:2 (15:30) i 1:3 (10:30). Doświadczenie zostało przeprowadzone w trzech powtórzeniach. Owady utrzymywano pod izolatorami z siatki polieturynowej w formie walca. W każdym izolatorze umieszczano bukiety kwiatów stanowiących pokarm dla owadów. Dodatkowo dokarmiano je syropem cukrowo wodnym w proporcji 1:1. Syrop ten podawany był na płytce Petriego o średnicy 10 cm z krążkiem węzy odpowiedniej wielkości, co zabezpieczało owady przed topieniem się w syropie. Owady utrzymywano w izolatorach przez 14 dni w celu odbycia przez nie kopulacji. W tym czasie określono procent przeżycia samic. Następnie samice uśpiono i przeanalizowano ich zbiorniczki nasienne, określając procent samic unasienionych i liczbę plemników w zbiorniczkach. Posłużono się w tym celu metodyką identyczną jak w poprzednim doświadczeniu. Najwyższą przeżywalność, a więc najniższą śmiertelność samic odnotowano w grupie o stosunku płci (1:3). Procent samic unasienionych nie różnił się statystycznie w poszczególnych grupach doświadczalnych, choć był on najwyższy także w grupie o stosunku 1:3. Natomiast najwięcej plemników znajdowało się w zbiorniczkach nasiennych samic z grupy o stosunku płci 1:2 (4,0x10 3 ), który to wynik nie różnił się statystycznie od liczby plemników określonych w zbiorniczkach nasiennych samic z grupy 1:1 (3,4x10 3 ). Różnice istotnie statystyczne odnotowano pod względem tej cechy jedynie dla grupy doświadczalnej o stosunku płci 1:3, w której liczba plemników wyniosła średnio 2,7x10 3. Liczba ta jest zbliżona do określonej przez Seidelmann (1995) oraz naszych poprzednich wyników. Nasze doświadczenie wykazało, że możliwe jest zmniejszanie udziału samców w populacji murarki ogrodowej nawet do 1:3, co nie wpływa negatywnie ani na przeżywalność samic, ani na procent ich unasienienia. Liczba plemników zmniejsza się, choć wydaje się być nadal wystarczająca dla podjęcia budowy gniazd przez samice, a więc wykonywania przez nie pracy zapylającej. Tym samym udowodniliśmy, że można regulować stosunkiem płci w populacji O.rufa na korzyść samic, co wpływa korzystnie na zapylanie roślin, a zarazem nie obniża możliwości rozrodczych tego gatunku. 9

11 (2) Fliszkiewicz M., Giejdasz K., Wilkaniec Z The effect of diapause termination time on the successful insemination in Osmia rufa L. Journal of Apicultural Science Vol. 55 No 2, : Jednym z praktycznych aspektów chowu murarki ogrodowej z wykorzystaniem sztucznych gniazd jest możliwość zsynchronizowania terminu aktywacji pszczół z terminem zakwitania upraw, które mają być przez nie zapylane (Giejdasz i Wilkaniec 2007). Dotyczy to nie tylko Osmia rufa L., ale także innych pszczół z rodziny Megachilidae, których prowadzi się kontrolowany wychów (Pits-Singer i in. 2008, White i in. 2009). Do budowy gniazd przystępują samice po unasiennieniu je przez samce. Wiąże się to z zaopatrywaniem komór lęgowych w pyłek, pozyskiwany z kwitnących roślin. Wiele roślin uprawianych np. w szklarniach zakwita w czasie, gdy brak jest naturalnych zapylaczy (miesiące zimowe), a więc wybudzane wcześniej osobniki murarki, które przystąpiłyby do kopulacji, a w konsekwencji tego do zakładania gniazd, można będzie wykorzystać do zapylania upraw szklarniowych. Będą one bowiem zbierały pyłek z kwiatów doprowadzając rośliny do zapylenia. Przeprowadziliśmy doświadczenie, którego celem było sprawdzenie czy owady wybudzane w różnym okresie ich diapauzy przystępują do kopulacji, a jeśli tak, to jaki będzie udział unasiennionych samic. Doświadczenie objęło miesiące od listopada do marca, a wyniki uzyskane porównano z wynikami uzyskanymi w kwietniu, a więc miesiącu naturalnego wybudzania się tego gatunku. W poszczególnych miesiącach utworzono po 3 grupy doświadczalne po 30 samców i 30 samic w każdej. Owady umieszczano w izolatorach z pleksiglasu przez okres dwóch tygodni. W pomieszczeniu utrzymywano stałą temperaturę o C. Nad izolatorami umieszczono promiennik świetlny, który sterowaniem automatycznym włączany był na 12 godzin, na dobę. Owady karmione były syropem cukrowo-wodnym ad libitum, który wymieniany był codziennie. Po dwóch tygodniach samice usypiano i przeprowadzono analizę ich zbiorniczków nasiennych. W czasie całego doświadczenia odnotowywano także śmiertelność samic. Wykazaliśmy, że długość trwania diapauzy ma wpływ zarówno na śmiertelność jak i procent unasiennionych samic. Najwyższy wskaźnik upadków odnotowano w listopadzie, wynosił on wówczas 30%, nieco tylko niższy zaobserwowano w lutym i marcu, gdzie osiągnął on wartość odpowiedni 25,5% i 27,8%. Natomiast w terminach grudniowym i styczniowym nie zanotowano różnic istotnych statystyczne w liczbie padłych samic w stosunku do terminu kwietniowego. Skracanie okresy diapauzy także wpłynęło na obniżenie procentu unasiennionych samic w stosunku do naturalnego terminu kopulacji Osmia rufa. Jedynie w styczniu różnica ta nie była istotna statystycznie. Jeśli więc chcielibyśmy wykorzystywać murarkę ogrodową do zapylania upraw szklarniowych w miesiącach zimowych, to najkorzystniej jest wybudzać ją w styczniu, gdyż wówczas najwięcej samic zostanie unasiennionych, a więc rozpocznie zakładanie gniazd, a tym samym zbiór pyłku, czyli 10

12 zapylanie roślin. Nasze doświadczenie wykazało także, że unasiennienie samic przez samce możliwe jest w czasie całego okresu diapauzy, co świadczy o tym że proces spermatogenezy u samców zakończony jest już w okresie wchodzenia ich w okres diapauzy. Do tej pory badania w tym zakresie (Seidelmann 1999) stwierdzały, że proces spermatogenezy u samców jest zakończony w momencie wylotu samic, a więc wiosną w momencie ich wygryzania się. (4) Fliszkiewicz M, Giejdasz K., Wasielewski O., Krishnan N Influence of Winter Temperature and Simulated Climate Change on Body Mass and Fat Body Depletion During Diapause in Adults of the Solitary Bee, Osmia rufa (Hymenoptera: Megachilidae). Environmental Entomology 41(6): Zmienne warunki życiowe oddziaływujące na żywe organizmy są cechą wszystkich środowisk. Szczególnie silne ich oddziaływanie występuje w naszej szerokości geograficznej, gdzie zmiany pór roku wiążą się ze zmianami temperatury, fotoperiodu, wilgotności czy dostępności pokarmu (Numata i Denlinger 2005). Wymusiło to na zwierzętach wykształcenie określonych form spoczynkowych, pozwalających im przetrwanie niekorzystnych warunków. Szczególnie widoczne jest to w życiu zwierząt zmiennocieplnych, do których należą pszczoły. Jednym z mechanizmów chroniących organizm przed zmianami środowiskowymi jest przejście w stan diapauzy, której wyróżnia się kilka rodzajów. Rozwój osobniczy murarki ogrodowej nowego pokolenia przebiega przez całe lato, a ich formy dorosłe pojawiają się w oprzędach we wrześniu (Giejdasz i Wilkaniec 2002), a więc w początku jesieni. Stąd też Osmia rufa po przejściu ostatniego linienia poczwarkowego, przechodzi w stan dipauzy imaginalnej. Okres ten jest nie tylko niezbędny do przetrwania zimy, ale także do osiągnięcia przez owada dojrzałości fizjologicznej (Giejdasz i Wilkaniec 1998). Bardzo ważnym elementem ułatwiającym podniesienie skuteczności chowu murarki ogrodowej jest poznanie procesów fizjologicznych zachodzących w trakcie obligatoryjnej diapauzy imaginalnej. Ten typ diapauzy charakteryzuje się zmianami w zachowaniu oraz w procesach metabolicznych. W ciele diapauzujących owadów występuje duże nagromadzenie rezerw tłuszczowych i glikogenu. Jest to szczególnie ważne, ponieważ w tym czasie nie pobierają one pokarmu (Denlinger 2002). W okresie diapauzy następują zmiany w zachowaniu oraz w procesach metabolicznych, które ulegają wyraźnemu zahamowaniu. Mniejszy jest poziom zużycia tlenu, widoczne jest zahamowaniem funkcji rozrodczych, zwłaszcza zahamowanie rozwoju gonad, co dotyczy szczególnie samic. Jednakże u samic z rodzaju Osmia, zaobserwowano także w miesiącach zimowych, pewną aktywność jajników związaną z rozwojem oocytów, a więc 11

13 oogenezą. Powstaje wówczas substancja żółtkowa, a więc zachodzi zjawisko witellogenezy. Wszystkie te procesy regulowane są przez hormon juwenilny. Biorąc pod uwagę substancję, z której się składa substancja żółtkowa, wyróżniamy żółtko białkowe i tłuszczowe. Prekursorem żółtka białkowego jest witellogenina produkowana w ciele tłuszczowym owadów, która następnie transportowana jest wraz z hemolimfą do jajnika. U murarki ogrodowej brak dotychczas precyzyjnych danych dotyczących fizjologii i biologii tego gatunku z okresu w którym znajduje się on w stanie diapauzy. Ze względu na zmiany jajników w okresie diapauzy, a także stosowane w chowie kontrolowanym tego gatunku wcześniejsze wybudzanie owadów, a więc skracanie tego okresu, niezbędnym wydawało się być przeanalizowanie zmian zachodzących w ciele tłuszczowym, a także ogólnej masie ciała samic murarki ogrodowej w czasie diapauzy pod wpływem zmian temperatury. W przeprowadzonym przez nas doświadczeniu mającym na celu pokazanie wpływu fluktuacji temperatury, wzięły udział dwie grupy samic. Pierwszą grupę stanowiły samice przebywające w formie imago zamkniętego w oprzędzie w warunkach naturalnych, drugą samice, które po przeniesieniu do laboratorium zostały poddane działaniu podwyższonej temperatury. Materiał do badań pobierano każdego miesiąca licząc od września do marca czyli w całym okresie tzw. zimowania. Ocena masy ciała oraz struktury i indeksu rozwojowego ciała tłuszczowego dotyczyła tylko samic, ponieważ to głównie w ich przypadku zbyt intensywne zużycie rezerw energetycznych skutkuje poważnymi zaburzeniami funkcji związanych z reprodukcją. Podczas trwającego 7 miesięcy eksperymentu zaobserwowaliśmy bardzo wyraźne zmiany, które dotyczyły zarówno masy ciała badanych samic jak i suchej masy ciała tłuszczowego oraz stopnia jego rozwoju. W przypadku grupy samic przebywających w warunkach naturalnych stopniowe zmniejszanie się masy ciała i zmiana parametrów ciała tłuszczowego następowały stosunkowo wolno i korespondowały z aktualnym stanem fizjologicznym owada. W tej grupie samic odnotowaliśmy dwa wyraźne okresy spadku poszczególnych parametrów: okres przedzimowy (wrzesień-listopad) i pozimowy (marzec). Trzeba podkreślić, że spadki te miały charakter fizjologiczny, pozwalający na kontynuację rozwoju aż do momentu wygryzienia i wylotu. Diametralnie różna sytuacja wystąpiła w przypadku drugiej grupy samic, które po przeniesieniu do laboratorium poddawano działaniu podwyższonej temperatury. W przeciwieństwie do samic, pochodzących bezpośrednio z warunków naturalnych, u grupy samic poddanych działaniu podwyższonej temperatury bardzo gwałtowny spadek masy ciała nastąpił już w miesiącu grudniu i stale postępował osiągając bardzo niskie wartości w miesiącu tuż przed wygryzieniem czyli w marcu. Bardzo wyraźnemu spadkowi masy ciała odpowiadało również zmniejszenie się suchej masy ciała tłuszczowego oraz spadek indeksu rozwojowego ciała tłuszczowego. Wszystkie zmierzone przez nas parametry były bardzo niepokojące i wskazywały na znaczną możliwość zaburzenia rozwoju w ostatniej fazie zimowania tj. tuż przed wygryzieniem. 12

14 Nasze badania po raz pierwszy wskazały, że temperatura, panująca zwłaszcza w okresie miesięcy zimowych, może mieć olbrzymie znaczenie dla czasu trwania diapauzy, utrzymania odpowiedniej masy ciała i struktury ciała tłuszczowego, co w konsekwencji przekłada się później na kondycję i żywotność pszczół po wygryzieniu. W rzeczywistości wyższe temperatury miesięcy zimowych mogą mieć znaczenie zwłaszcza dla samic ze względu na konieczność dokończenia procesu dojrzewania jajnika, co ma miejsce pod koniec okresu zimowania tj. w marcu. Wiadomym jest, że w ciele tłuszczowym gromadzone są ogromne rezerwy metaboliczne służące nie tylko przetrwaniu trudnych warunków zimowych, ale również dokończeniu procesu rozwoju jajnika w okresie po-dipauzalnym. Nadmierne zużycie rezerw wywołane zbyt wysoką temperaturą w okresie zimowym może bardzo poważnie zaważyć na możliwościach reprodukcyjnych samic, które mając niedojrzały układ rozrodczy nie będą w stanie składać jaj. (6) Fliszkiewicz M., Kuśnierczak A., Szymaś B. 2015: Reproduction of the red mason solitary bee Osmia rufa (syn. Osmia bicornis ) (Hymenoptera: Megachilidae) in various habitats. European Journal of Entomology 112(1): (3) Fliszkiewicz M., Kuśnierczak A., Szymaś B The accompanying fauna of solitary bee Osmia bicornis (L.) syn. Osmia rufa (L.) nests settled in different biotopes. Journal of Apicultural Science Vol.56 No 1: Hodowla pszczoły miodnej a także chów wielu gatunków pszczół samotniczych, które stanowią bardzo liczną grupę z nadrodziny pszczół, daje szanse na zahamowanie drastycznego spadku apidofauny zapylającej w świecie (Michener 2000). Udowodnionym jest, iż Osmia rufa L. stanowi ważny czynnik plonotwórczy wielu roślin dzikich i uprawnych (Holm 1973). Pszczoły z rodziny Megachildae są wykorzystywane od wielu lat głównie do zapylania upraw sadowniczych (Maeta 1978, Bosch 1994, Bosch i Kemp 2002), ale także upraw w izolatorach, w szklarniach i pod osłonami, w których sprawdzają się nawet lepiej aniżeli pszczoła miodna (Holm 1973, Steffan-Deventer 2006). W wielu krajach opracowano szczegółowo metody chowu tych pszczół i prowadzi się ją do chwili obecnej na szeroką skalę (Wójtowski 1971, Parker i in.1987, Torchio 1991, Bosch 1994, Delaplane i Mayer 2000, Kemp 2000). Ulbrich and Seidelmann (2001) stwierdzili, że warunki środowiskowe mają znaczący wpływ na rozwój populacji pszczół z rodziny Osmia. W naturalnych skupiskach pszczół samotnych zauważalne jest szkodliwe działanie pasożytów, komensali, kleptopasożytów i innej entomofauny towarzyszącej w gniazdach wielu gatunków Osmii (Szymaś 1991, Wójtowski i in. 1991, Krunić i in. 2005). Ograniczenie bazy pokarmowej może zmniejszyć sukces reprodukcyjny hodowanej pszczoły (Kremen i in. 2007), a spotęgować ryzyko drapieżnictwa lub pasożytnictwa (Goodell 2003). 13

15 Dlatego tak istotnym jest prowadzenie hodowli reprodukcyjnych w jak najbardziej dogodnym środowisku. Przeprowadziliśmy więc doświadczenie (którego wyniki opublikowano w dwóch wyżej wymienionych pracach) mające na celu ocenę różnych typów biotopów pod względem przydatności ich do jak najbardziej efektywnego rozmnażania murarki ogrodowej w sztucznych gniazdach, z uwzględnieniem spasożytowania zasiedlonych gniazd. Badania przeprowadzono w czterech wybranych różnych biotopach (sad, las mieszany, łąka kośna i park dendrologiczny należący do Instytutu Dendrologii PAN) oddalonych od siebie o około 8 km. W każdym z nich umieszczono sztuczne agregacje Osmia rufa L. liczące po 900 osobników (300 samic i 300 samców, określonych wagowo), udostępniając pszczołom sztuczne gniazda wykonane z trzciny pospolitej. Gniazda (po 4 sztuki) umieszczono w megachilnikach, których było po 3 w każdym biotopie. Oprzędy z owadami wystawiono w kartonowych inkubatorach 30 kwietnia, bezpośrednio na pustych sztucznych gniazdach. Wykonano inwentaryzację roślin pożytkowych w każdym biotopie, w promieniu ok. 500m od megachilników określając w ten sposób bazę pożytkową dostępną dla pszczół. Określono także średnią dobową temperaturę, zachmurzenie i opady w czasie trwania doświadczenia. Przez cały okres rozrodu owadów (a więc do zaprzestania lotów przez samice), co miało miejsce w pierwszej dekadzie lipca, przeprowadzano raz w tygodniu kontrolę zasiedleń gniazd. Liczono zasklepione przez samice rurki trzcinowe, oznaczając je farbą. Określono na tej podstawie dynamikę rozrodu murarki ogrodowej. Po zakończeniu całkowitego rozwoju (październik) przeprowadzono analizę zasiedlonych gniazd. Określono liczbę zasiedlonych rurek trzcinowych przez samice, liczbę zbudowanych komór lęgowych oraz liczbę pozyskanych oprzędów. Policzono także liczbę komór, w których zamarły formy rozwojowe w stadium jaja bądź larwy, liczbę komór spasożytowanych, a także określono przynależność systematyczną spotkanej fauny obcej. Na podstawie uzyskanych wyników wyznaczono wskaźnik reprodukcji (rozrodczość) wyrażony procentowym przyrostem populacji w poszczególnych biotopach. Nasza badania wykazały, że biotop ma istotny wpływ na rozrodczość murarki ogrodowej. Dynamika rozrodu murarki ogrodowej we wszystkich ekosystemach kształtowała się w podobny sposób, a jej maksimum przypadał na 6 tydzień aktywności samic. Wówczas to we wszystkich ekosystemach zasklepiły one największą liczbę rurek gniazdowych. Była ona jednak różna w poszczególnych ekosystemach. Najwyższy procent zasiedleń rurek gniazdowych uzyskano na łące, nieco niższy w sadzie natomiast znacząco mniej rurek zasiedliły pszczoły w arboretum i lesie. Liczba komór lęgowych zbudowanych przez samice Osmia rufa w przeliczeniu na jedną rurkę trzcinową także była największa na łące, natomiast w pozostałych biotopach była ona porównywalna. Natomiast największą śmiertelność 14

16 (w prawie połowie zbudowanych przez samice komór) jaj bądź larw odnotowano w arboretum. Było to dość zaskakującym, gdyż różnorodność roślin z jakich mogły korzystać samice w czasie zaopatrywania w pyłek komór lęgowych w tym biotopie była największa. Dostępność bazy pokarmowej jest więc zgodnie z teorią Kremena i in. (2007) istotną w osiągnięciu sukcesu reprodukcyjnego hodowanej pszczoły, lecz ważna jest nie tylko ilość kwitnących roślin, ale także ich rodzaj. Mogą bowiem wśród nich znajdować się (taka sytuacja wystąpiła w arboretum) rośliny toksyczne dla pszczół, a mianowicie: wawrzynek, różaneczniki, złotokap, kasztanowiec biały, czy jaskry (Ott 1998). Najwyższy procent komór spasożytowanych i zajętych przez faunę towarzyszącą odnotowano w lesie. Wynik ten nie był zaskoczeniem, gdyż właśnie tam samice zasklepiły najmniej rurek gniazdowych, co świadczy o tym, iż potrzebowały najwięcej czasu na zaopatrzenie w pyłek poszczególnych komór lęgowych, a to sprzyja zwiększeniu ryzyka ich spasożytowania (Seidelmann 2006). Wreszcie co wydaje się być najistotniejszym z przeprowadzonych badań, wskaźnik reprodukcji był najwyższy na łące i osiągnął niemalże dwukrotnie wyższą wartość aniżeli w arboretum i lesie. Nasze badania określiły więc po raz pierwszy jednoznacznie biotop w którym powinno się prowadzić rozmnażanie Osmia rufa L. w celu pozyskiwania najliczniejszej populacji, którą można wykorzystywać następnie do zapylania określonych upraw. Bibliografia: 1. Aizen M.A., Garibaldi A., Cunningham S.A & Klein A.M. (2008) Long-Term Global Trends in Crop Yieldand Production Reveal No Current Pollination Shortage but Increasing Pollinator. Dependency. Curr. Biol. 18: Anderson D. & Trueman J.W.H. (2000) Varroa jacobsoni (Acari: Varroidae) is more than one species. Experimental & Applied Acarology, 24: Aston D. (2010) Honey bee winter loss survey for England, J. Apicul. Res. 49(1): Banaszak J. (1993) Ekologia pszczół. PWN Warszawa. 5. Banaszak J (1995) Changes in fauna of wild bees in Europe. Pedagogical University, Bydgoszcz. 6. Banaszak J., Cierzniak T., Ratyńska H. (2003) Local changes in populations of wild bees (Hymenoptera: Apoidea) 20 years later. Pol. J. Entom. 72: Batra S. (1995) Bees and pollination in our changing environment. Apidologie 26:

17 8. Batra S. (1998) Hornfaced bees for Apple pollination. Am. Bee J., Vol.138, (5): Bosch J. (1994) Improvement of field management of Osmia cornuta (Latreille) (Hymenoptera, Megachilidae) to pollinate almond. Apidologie 25: Bosch J., Kemp W.P. (2002) Developing and establishing bee species as crop pollinators: the example of Osmia spp. (Hymenoptera: Megachilidae) and fruit trees. Bull. Entomol. Res. 92: Brodschneider R., Crailsheim K. (2010) Nutrition and health in honey bees. Apidologie, 41 (3): Chen Y.P., Pettis J.S., Evans J.D., Kramer M., Feldlaufer M.F. (2004) Molecular evidence for transmission of Kashmir bee virus in honey bee colonies by ectoparasitic mite, Varroa destructor. Apidologie 35: Cox-Foster D.L., Conlan S., Holmes E.C., Palacios G., Evans J.D., Moran N.A., Quan P.L., Briese T., Hornig M., Geiser D.M., Martinson V., Van Engelsdorp D., Kalkstein A.L., Drysdale A., Hui J., Zhai J., Cui L., Hutchison S.K., Simons J.F., Egholm M., Pettis J.S., Lipkin W.I. (2007) A metagenomic survey of microbes in honey bee Colony Collapse Disorder. Science 12, 318 (5848): Czech B., Krausmann P.R., Devers P.K. (2000) Econimic association among causes of species endangerment in the United States. BioScience, 50: Delaplane K. S., Mayer D. F. (2000) Crop pollination by bees. CABI Publishing. Wallingford. UK. 16. Denlinger D.L. (2002) Regulation of diapause. Annu. Rev. Entomol. 47: Franklin W.W. (1952) Wild bees as supplementary pollinators. Am. Bee Jour. 92: Fries I. (2010) Nosema ceranae in European honey bees (Apis mellifera). J Invertebr Pathol 103: Fries I., Martín R., Meana A., García-Palencia P., M Higes M. (2006) Natural infections of Nosema ceranae in European honey bees. J. Apicul. Res. 45(3): Gajger I. T., Tomljanović Z., Petrinec Z. (2010). Monitorin health status of Croatian honey bee colonies and possible reasons for winter losses. J. Apicul. Res. 49(1): Giejdasz K., Wilkaniec Z Effect of activation of bee Osmia rufa L., Megachilidae on the emerging of imagines and their survival rate. Pszczel. Zesz. Nauk. 42, zeszyt 1: Giejdasz K., Wilkaniec Z. (2002) Individual development of the red mason bee (Osmia rufa L., Megachilidae) under natural and laboratory conditions. J. Apic. Sci. 46, 1:

18 23. Giejdasz K., Wilkaniec Z. (2007) Wpływ terminu aktywacji pszczoły murarki ogrodowej Osmia rufa L. na przeżywalność samic. [The effect of red mason bee activation time on female longevity]. XLIV Apicultural Scientific Conference, Puławy, 24-25th of April, : Goodel K. (2003) Food availability affects Osmia pumila (Hymenoptera: Megachilidae) foraging, reproduction, and brood parasitism. Oecologia 134: Gray A., Peterson M., Teale A. (2010). An update on recent colony losses in Scotland from a sample survey covering during J. Apicul. Res 49(1): Higes M., Martín-Hernández R., Botías C., Bailón E. G., González-Porto A. V., Barrios L., del Nozal M. J., Bernal J. L., Jiménez J. J., Palencia P. G. and Meana A. (2008) How natural infection by Nosema ceranae causes honeybee colony collapse. Environ. Microbiol. 10: Holm S.N. (1973) Osmia rufa L. (Hym. Megachilidae) as pollinator of plants in greenhouses. Ent. Scand. 4: Johnson R.M., Evans J.D. Robinson G.E., Berenbaum M. R. (2009) Changes in transcript abundance relating to colony collapse disorder in honey bees (Apis mellifera). PNAS 106: Kemp W.P. (2000) The future of crop pollination. Am. Bee Jour. Vol.140, (11): Knight T.M., Steets J.A., Vamosi J.C., Mazer S.J., Burd M., Campbell D.R., Dudash M.R., Johnston M.O., Mitchell R.J., Ashman T.L. (2005) Pollen limitation of plant reproduction: Pattern and process. Annu. Rev. Ecol. Evol. Syst. 36: Kremen C., Williams N.M., Aizen M.A., Gemm ill-herren B., Lebuhn G., Minck ley R., Pack er L., Potts S.G., Roulst on T., Stefan-Dewenter I., Vázquez D.P., Winfree R., Adams L., Crone E.E., Greenleaf S.S., Keitt T.H., Klein A., Regetz J., Rick etts T.H. (2007) Pollination and other ecosystem services produced by mobile organisms: a conceptual framework for the effects of land-use change. Ecol. Lett. 10: Kristjansson K. (1992) Development of solitary bees as crop pollinators. Bees for pollination. Proceedings of an EC workshop, Brusseles, Belgium, 2-3 March Krunić M., Stanisavljević L., Pinzauti M., Felicioli A. (2005) The accompanying fauna of Osmia cornuta and Osmia rufa and effective measures of protection. Bull. Insectol. 58: Maeta Y. (1978) Comparative Studies on the Biology of the Bees of the Genus Osmia of Japan, with Special Reference to Their Managements for Pollinations of Crops (Hymenoptera: Megachilidae). Bull. Tohoku Nat. Agricult. Exp. St., 57:

19 35. McIntyre NE, Hostetler ME. (2001). Effects of urban land use on pollinator (Hymenoptera: Apoidea) communities in a desert metropolis. Basic. Appl. Ecol Michener, C.D. (2000) The Bees of the World. Baltimore, Johns Hopkins University Press, 913p. 37. Monzón V.H., Bosch J., Retana J. (2004) Foraging behavior and pollinating effectiveness of Osmia cornuta (Hymenoptera: Megachilidae) and Apis mellifera (Hymenoptera: Apidae) on Comice pear. Apidologie 35, (6): Mutinelli F., Costa C,. Lodesani M., Baggio A., Medrzycki P., Formato G., Porrini C. (2010). Honey bee colony losses in Italy. J. Apicul. Res 49(1): Neumann P., Carreck N.L. (2010) Honey bee colony losses. J. Apicul. Res 49(1): Numata H., Denlinger DL Diapause and biological clocks: introduction. J. Insect Physiol. 51: Ott J. (1998) The delphic bee: bees and toxic honeys as pointers to psychoactive and other medicinal plants. Econ. Bot. 52: Parker F.D., Batra S.W.T & Tepedino V.J. (1987) New pollinators for our crops. Agricultural Zoology 2: Paxton, R.J., Klee, J., Korpela, S., Fries, I., (2007) Nosema ceranae has infected Apis mellifera in Europe since at least 1998 and may be more virulent than Nosema apis. Apidologie 38, Pits-Singer T.L., Bosch J., Kemp W.P., Trostle G.L. (2008) Field use of an incubation box for improved emergence timing of Osmia lignaria populations used for orchard pollination. Apodologie 39: Raw A. (1972) The biology of the solitary bee Osmia rufa (L.) (Megachilidae). Transaction of the Royal Entomologica Society of London 124: Rortais A., Arnold G., Halm M.P., Touffet-Briens F. (2005) Modes of honeybees exposure to systemie insecticides: estimated amounts of contaminated pollen and nectar consumed by different categories of bees. Apidologie, 36: Rosenzweig C., Karoly D., Vicarelli M., Neofotis P., Wu Q., Casassa G., Menzel A., Root T.L., Estrella N., Seguin B., Tryjanowski P., Liu C., Rawlins S., Imeson A. (2008) Attributing physical and biological impacts to anthropogenic climate change. Nature 453:

20 48. Schmuck R., Nauen R., Ebbinghaus-Kintscher U. (2003) Effects of imidacloprid and common plant metabolites of imidacloprid in the honeybee: toxicological and biochemical considerations. Bull. Insectol. 56 (1): Seidelmann K. (1995): Untersuchungen zur Reproduktionsbiologie der Roten Mauerbiene Osmia rufa (L., 1758). Dissertation, Universitat Halle, 07 Juni Seidelmann K. (1999) The Race for Females: The Mating System of the Red Mason Bee, Osmia rufa (L.) (Hymenoptera: Megachilidae). J. Insect. Behav. 12: Seidelmann K. (2006) Open-cell parasitism shapes maternal investment patterns in the red mason bee Osmia rufa. Behav. Ecol. 17(5), Steffan-Dewenter, I. Klein A.M., Gaebele V., Alfert T., Tscharntke T. (2006) Bee diversity and plant-pollinator interactions in fragmented landscapes. W: Plant Pollinator Interactions: From Specialization to Generalization (Waser, N.M. and Ollerton, J., eds), pp , University of Chicago Press. 53. Szymás B. (1991) Entomofauna pasożytnicza czynnikiem ograniczającym populacje pszczół samotnie żyjących (Apidae solitariae).[parasitic entomofauna as a factor limiting the population of solitary bees]. Przegląd Zool. 35: [in Polish]. 54. Tepedino V. J.; Torchio, P. F. (1989) Influence of Nest Hole Selection on Sex Ratio and Progeny Size in Osmia lignaria propinqua (Hymenoptera: Megachilidae). Annals of the Entomological Society of America, 82 (3): Torchio P.F. (1991) Bees as crop pollinators and the role of solitary species in changing environments. Acta Cortic. 288: Ulbrich K., Seidelmann K. (2001) Modeling population dynamics of solitary bees in relation to habitat quality. Web Ecol. 2: Vejsnæs F., Kryger P. (2010). Factors involved in the recent increase in colony losses in Denmark. J. Apicul. Res White J., Son Y., Park Y. (2009) Temperature-dependent emergency of Osmia cornifrons (Hymenoptera: Megachilidae) adults. J. Econ. Entomol. 102 (6): Wilkaniec Z. (1991) Możliwości zastosowania Osmia rufa L. (Apoidea, Megachilidae) w zapylaniu niektórych roślin uprawnych. Rocz. AR w Poznaniu CCXXIX, Wilkaniec Z., Maciejewska M. (1999): Pollination of strawberry by solitery bee Osmia Rufa L. ( Apoide, Megachilidae ) and its effect on the yielding and quality of fruits. Rocz. AR. w Poznaniu CCCXIX, Zootech. (51):

21 61. Wilkaniec Z., Giejdasz K., Fliszkiewicz M. (2000) Effect of differentiated nest tubes on their settlement by the solitary bee Osmia rufa L. (Megachilidae). Pszczelnicze Zeszyty Naukowe, XLIV, (2): Woyke J., Jasiński Z. (1973): Influence of external conditions and the number of spermatozoa entering the spermatheca of instrumentally inseminated honeybee queens. J. Apic. Res. 12(3): Wójtowski F. (1964) Z doświadczeń nad tworzeniem przenośnych kolonii porobnic. Roczniki WSR w Poznaniu 19: Wójtowski F. (1971) Bio ecological and technical problems of breeding and practical use of solitary bees. Wiadomości Ekologiczne. 17(1): Wójtowski F. (1979) Spostrzeżenia nad biologią i możliwościami użytkowania pszczoły murarki - Osmia rufa L. (Apoidea: Megachilidae). Rocz. AR w Poznaniu CXI, Wójtowski F., Wilkaniec Z. (1969): Próby hodowli pszczół miesiarek i murarek (Hymenoptera, Apoidea, Megachilidae) w pułapkach gniazdowych. Roczniki WSR w Poznaniu XII, 2: Wójtowski F., Wilkaniec Z. (1978) Hodowla i użytkowanie pszczół samotnic osiedlonych w pułapkach gniazdowych. [Rearing and utilization of solitary bees settled in nest traps] Instrukcja wdrożeniowa. Akademia Rolnicza w Poznaniu, Zakład Upowszechniania Postępu w Rolnictwie. 68. Wójtowski F., Wilkaniec Z., Szymaś B. (1991) Próby reintrodukcji wybranych gatunków pszczołowatych (Apoidea) w warunkach intensywnej gospodarki rolnej. [Reintroduction trals of selected bee species (Apoidea) In conditions of intensive agricultural economy - in Polish]. Rocz. AR w Poznaniu 229: Wróblewski R. (1991) Polskie pszczelarstwo. Ossolineum Wrocław, Warszawa, Kraków. 70. Zanette LRS, Martins RP, Ribeiro SP (2005) Effects of urbanization on Neotropical wasp and bee assemblages in Brazilian metropolis. Landscape and Urban Planning 71: Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo badawczych Studia na Wydziale Zootechnicznym rozpoczęłam w 1987roku. Już w czasie studiów szczególnie interesował mnie rozród zwierząt w efekcie czego w 1990 roku ukończyłam z wynikiem pozytywnym kurs inseminacji bydła ( kserokopia w załaczeniu). Moja praca magisterska także obracała się w tej tematyce, gdyż przeanalizowałam w niej zachowania 20