Aga Nuckowska. Ewa Krogulska. Anna Siudut-Stajura. Joanna Jeżak. Olga Trybel. Małgorzata Musiał. Magdalena Trzewik
|
|
- Teodor Wilczyński
- 1 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Jak zrozumieć małe dziecko Aga Nuckowska Ewa Krogulska Anna Siudut-Stajura Joanna Jeżak Olga Trybel Małgorzata Musiał Magdalena Trzewik
2 Wydawnictwo: Natuli Wydawca: Michał Dyrda Redakcja prowadząca: Anna Siudut-Stajura, Alicja Szwinta-Dyrda Redakcja językowa: Anna Gabryś, Adrian Kyć Korekta: Malwina Pietrewicz Projekt okładki i ilustracje: Kamila Loskot Projekt typograficzny i skład: Bogumiła Dziedzic Natuli / natuli.pl Aga Nuckowska / dziecisawazne.pl Ewa Krogulska / dziecisawazne.pl Anna Siudut-Stajura / pracowniasrodka.pl Joanna Jeżak / centrumpestka.pl Olga Trybel / fizjolady.pl Małgorzata Musiał / dobrarelacja.pl Magdalena Trzewik / zielonawieza.pl Wydanie piąte Szczecin 2021 ISBN Druk: KAdruk SC Szczecin
3 Spis treści Wstęp Zrozumieć dziecko O przekonaniach i mitach dotyczących dzieci i ich wychowania...13 Jak zrozumieć małe dziecko...16 Wiedza o rozwoju dziecka...19 Komunikacja i budowanie relacji...20 Czemu służy trenowanie dzieci i dlaczego nie warto tego robić Jaka jest różnica między stawianiem granic a trenowaniem...25 Czym są granice i czy są one takie same u każdego Zdrowe granice to granice osobiste i elastyczne...27 Trenowanie to przykład nieosobistej i nieelastycznej granicy...30 Jak nauczyć dziecko samodzielności Naturalne etapy rozwoju samodzielności...33 Bibliografia Jedzenie Przekonania i mity dotyczące jedzenia małego dziecka Jedzenie nie tylko zaspokajanie głodu...47 Budowanie więzi...47 Rozwój społeczny i emocjonalny Mózg i mechanizm samoregulacji...48 Relacje rodzinne...49 Żywienie dziecka w wieku do 6 miesięcy Karmienie budowanie więzi...51
4 6 Spis treści Bliskość i fizjologia karmienia piersią Bliskość i inne metody karmienia...54 Comfort feeding...55 Karmienia nocne...55 Rozszerzanie diety...56 Kiedy rozszerzać dietę dziecka...57 Różne sposoby rozszerzania diety...57 Jedzenie co zależy od dziecka, a co od rodzica Co zależy od dziecka ile zje i czy zje...64 A jeśli dziecko nie chce jeść...69 Co zależy od rodzica atmosfera i jakość posiłków...73 Jak budować w dziecku pozytywną relację z jedzeniem Jak ułatwić dziecku decydowanie o jedzeniu Jak budować pozytywną atmosferę przy posiłkach Bibliografia Sen...87 Przekonania i mity dotyczące snu małego dziecka Współczesne dzieci nadal płaczą w samotności! Skąd się wziął pomysł na samotne wypłakiwanie dzieci Co wiemy o metodach wypłakiwania dzieci Co warto wiedzieć o śnie małego dziecka Jak śpią małe dzieci Dlaczego sen jest ważny Jakie mechanizmy odpowiadają za sen Dlaczego dzieci nie przesypiają całych nocy Kiedy dziecko przesypia całą noc Ile powinny spać małe dzieci Jak polepszyć jakość snu całej rodziny Lepsze spanie dwa podstawowe kroki Czego potrzebuje dziecko, żeby lepiej spać Warunki zewnętrzne w sypialni Poczucie bezpieczeństwa Pomoc w wyciszaniu Porządek dnia Spać jak dziecko Bibliografia...135
5 Spis treści 7 4. Zabawa Przekonania i mity dotyczące zabawy małego dziecka Zabawa i kolejne etapy rozwoju dziecka Rozwój zabawy u dzieci w wieku do 2 lat Ważne zagadnienia dotyczące rozwoju dziecka w wieku do 2 lat Rozwój zabawy u dzieci w wieku 2 3 lat Ważne zagadnienia dotyczące rozwoju dziecka w wieku 2-3 lat Rozwój zabawy u dzieci w wieku 3 5 lat Ważne zagadnienia dotyczące rozwoju dziecka w wieku 3 5 lat Rozwój zabawy u dzieci w wieku 5 6 lat Jak wspierać rozwój dziecka dzięki zabawie Zabawa dziecka i z dzieckiem o czym warto pamiętać Jak wspierać dziecko w przeżywaniu emocji i budowaniu relacji w zabawie Rola dorosłego w zabawie dziecka Bibliografia Odpieluchowanie Przekonania i mity dotyczące odpieluchowania Fizjologia oddawania moczu i kału Nauka korzystania z toalety Nauka opanowywania czynności fizjologicznych u zwierząt i ludzi Odpieluchowanie a rozwój emocjonalny dziecka Rozwój autonomii Eksploracja swojego ciała Unikanie stresu Strategie na udane odpieluchowanie Najważniejsze to poczekać na gotowość dziecka Rozmowy o czynnościach fizjologicznych Niepowodzenia Szacunek wobec komunikatów dziecka Nauka korzystania z odpowiednich miejsc i sprzętów Proces w nauce korzystania z toalety Bibliografia Relacja bez nagród i kar Przekonania i mity dotyczące nagród i kar
6 8 Spis treści Rozwój we wczesnym dzieciństwie Dojrzałość emocjonalna Naturalne środowisko rozwoju Rozwój jest procesem Zasady zachowania Kary za trudne zachowania Kara i konsekwencja Nagrody za dobre zachowania Jak zbudować relacje bez nagród i kar Pomoc dziecku w odkrywaniu i nazywaniu jego potrzeb i emocji Miłość bezwarunkowa Bibliografia Adaptacja przedszkolna Przekonania i mity dotyczące adaptacji przedszkolnej Fundamenty od narodzin Więź Więź w przedszkolu Więź i samodzielność Emocje Poczucie własnej wartości Przewodnictwo Strategie na udaną adaptację Odpowiedni moment na pójście do przedszkola Empatia dla siebie Poznanie przedszkola i nawiązanie relacji Przygotowanie dziecka (i siebie) na zmiany Łagodny początek Pożegnanie Czas po przedszkolu Trudności w adaptacji Brak postępu w adaptacji Dziecko nie czuje się dobrze w przedszkolu Brak zaufania rodziców do przedszkola Adaptacja się nie kończy Bibliografia...267
7 3 Sen Paradoksalnie to nie tylko nocne pobudki spędzają młodym rodzicom resztki snu z powiek. Społeczne oczekiwania dotyczące snu, sprzeczne rady ekspertów, dezinformacja zamiast dawać wsparcie, odbierają rodzicowi zaufanie do własnej intuicji i wyborów. Jestem złym rodzicem albo z moim dzieckiem jest coś nie tak oto podstawowe niepokoje rodzica, którego dziecko nie przesypia całej nocy. Często w tym czułym miejscu zagubienia, troski, ale też potężnego zmęczenia rodziców pojawia się niczym ostatnia i jedyna deska ratunku pokusa zastosowania szybkiego i skutecznego treningu samodzielnego zasypiania. Czy rzeczywiście nocne pobudki i trudności w zasypianiu dzieci są powodem do obaw? Jak poprawić komfort snu całej rodziny dzięki bliskości i zaufaniu również do rodzicielskiej intuicji? PRZEKONANIA I MITY DOTYCZĄCE SNU MAŁEGO DZIECKA Czy już przesypia noce? to jedno z pierwszych pytań, które zadaje się młodym rodzicom niemal bezrefleksyjnie. Obok przychylnej intencji życzenia wyspania się jest w nim ukryte założenie, że przesypianie całych nocy to norma już dla kilkumiesięcznych niemowląt. I jeśli odpowiedź jest negatywna (a zwykle jest), toruje
8 88 Rozdział 3 drogę do poczucia winy ( Robię coś nie tak! ) albo do niepotrzebnych niepokojów o zdrowie dziecka. Kolejnym etapem bywa szereg dobrych rad rodzicielskich, a w nich kryją się głęboko zakorzenione społeczne przekonania na temat wychowania dzieci. Gdy myślimy o śnie dzieci, często wydaje nam się, że: Małe dziecko powinno przesypiać całą noc Jakość snu małego człowieka, czyli liczba nocnych pobudek, długość czasu, którą potrafi on przespać jednym ciągiem, ale także łatwość wybudzania i ewentualne trudności w zapadaniu w dalszy sen, jest uwarunkowana biologicznie. Mamy to zapisane w genach 1, ale też w dużej mierze zależy to od funkcji układu nerwowego, czyli temperamentu 2, który dziedziczymy po naszych najbliższych przodkach. W praktyce oznacza to, że niektóre dzieci będą spać jak aniołki i nie będą wymagały ani specjalnych warunków zewnętrznych, ani dużych wysiłków ze strony opiekunów, aby zapaść w sen. Dla innych dzieci (a tym samym ich rodziców!) sen będzie stanowić nie lada wyzwanie. Ważny wniosek, jaki z tego płynie, jest taki, że trudności dotyczące pór drzemek oraz czasu nocnego snu najczęściej nie są związane z brakiem rodzicielskich kompetencji, ale są zmienną, na którą rodzice mają stosunkowo niewielki wpływ. Mimo to autorzy wielu metod treningowych przekonują rodziców, że sen ich dziecka jest kwestią technicznych umiejętności, w które dana metoda może opiekuna wyposażyć, a tym samym spełnić jego (skądinąd zrozumiałe) marzenie o wyspaniu się. Oprócz oczywistego faktu, że sen dziecka zmienia się wraz z dojrzewaniem jego mózgu, w toku rozwoju zdarzają się tzw. regresy snu, 1 E. Touchette, G. Dionne, N. Forget-Dubois, D. Petit, D. Pérusse, B. Falissard, R.E. Tremblay, M. Boivin, J.Y. Montplaisir, Genetic and environmental influences on daytime and nighttime sleep duration in early childhood, Pediatrics 2013, t. 131, nr 6, s G.S. De Marcas, N. Soffer-Dudek, S. Dollberg, Y. Bar-Haim, A. Sadeh, Reactivity and sleep in infants: A longitudinal objective assessment, Monographs of the Society for Research in Child Development 2015, t. 80, s
9 Sen 89 czyli okresowe zwiększanie liczby pobudek (maluch, który już przesypiał całą noc, zaczyna doświadczać np. trzech pobudek w jej trakcie), a także zmiany zapotrzebowania co do jakości opieki (dziecko, które zasypiało niemal samodzielnie, nagle domaga się noszenia na rękach przed snem). Są one związane ze skokami i fazami rozwojowymi. Tak naprawdę mitem jest również to, że nawet my dorośli przesypiamy całą noc. Sen człowieka nie jest ciągły: składa się z faz o różnej głębokości (REM i nrem) oraz cykli, między którymi dochodzi do krótkich przebudzeń. My tych przebudzeń nie rejestrujemy, przewracamy się na drugi bok, aby uniknąć ścierpnięcia, przykrywamy się kołdrą, jeśli jest nam zimno, a bardziej świadomie, sięgamy po szklankę wody, gdy jesteśmy spragnieni. Po czym zapadamy na powrót w sen. Dla małych dzieci to właśnie przechodzenie między cyklami snu (a czasem nawet fazami) stanowi wyzwanie stąd przywołują płaczem rodzica: Pomóż mi ponownie zasnąć!. Te przebłyski świadomości, czyli wybudzenia między cyklami utrapienie dla niewyspanych rodziców to tak naprawdę jeden z czynników (podarunków od Matki Natury), który przyczynił się do tego, że przetrwaliśmy jako gatunek. To dzięki brakowi ciągłości snu mieliśmy możliwość sprawdzać, czy nie grozi nam niebezpieczeństwo, i upewnić się co do warunków panujących wokół zasnąć na powrót, jeśli jest bezpiecznie, lub w pełni się rozbudzić, by podjąć odpowiednie kroki w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa (czasem po prostu uciekać lub walczyć). Ewolucyjnie sen ciągły, ośmiogodzinny, jest stosunkowo nowym wynalazkiem. Jeszcze dwieście lat temu spaliśmy w sposób przerywany w cyklach ok. czterogodzinnych; nocne przebudzenia były czasem na refleksję, bliskość i prokreację 3. 3 Por. A. Huffington, Wyśpij się! Jak zdrowy sen może odmienić twoje życie, tłum. A. Ostrow- ska, Warszawa 2017.
10 90 Rozdział 3 Dane przekazywane przez ekspertów o tym, że dziecko w określonym wieku powinno przesypiać noce, często nie są oparte na dowodach naukowych 4 albo bywa, że bazują na błędnych wnioskach, których nie odzwierciedlają surowe wyniki badań 5. Kiedy rodzic słyszy od lekarza, że w tym wieku jego dziecko już dawno powinno przesypiać noc, warto, aby miał świadomość, że w środowiskach medycznych przespanie całej nocy oznacza przespanie ciągiem pięciu godzin między północą a 5.00 rano. Rzadko jednak bywa, żeby lekarz się tą wiedzą dzielił z rodzicem, więc określenie przesypiać całą noc może być różnie rozumiane przez jednych i drugich! Warto dać dziecku popłakać, inaczej wejdzie nam na głowę Zapewne każdy z nas spotkał się z powiedzeniem Daj mu popłakać, niech ćwiczy płuca!. Ten rodzaj zachęty zdaje się podpowiadać rodzicom, że pozwolenie dziecku na płacz służy jego zdrowiu. Niektórzy eksperci od wychowania 6 poszli krok dalej, traktując natychmiastowe reagowanie na płacz dziecka jako objaw słabości opiekuna jego osobisty problem miękkiego serca, w ramach którego sam sobie przysparza biedy. Nie spotkałam się z dowodami naukowymi na to, iż układ oddechowy dzieci, którym pozwala się płakać w samotności przez dłuższy czas, rozwijałby się lepiej niż u dzieci, których sygnały dyskomfortu spotykają się z troskliwą odpowiedzią ze strony rodzica. Przeciwny wniosek możemy natomiast znaleźć w pracach dr. Toma Boyce a, amerykańskiego badacza i pediatry. Zauważył on, że to, co stanowi predyspozycje do zachorowalności m.in. na choroby układu oddechowego, to wysoka reaktywność na stres u dzieci. Jednocześnie to 4 B. Spock, S. Parker, Dziecko: pielęgnacja, opieka i wychowanie, tłum. W Dietrich i in., Poznań C. González, Mocno mnie przytul. Jak zbudować i utrzymać silną więź w rodzinie, tłum. J. Maksymowicz-Hamann, Warszawa A. Huffington, dz. cyt.
11 Sen 91 kontekst rodzinno-społeczny tych dzieci, czyli siła wsparcia, więzi czy empatia, wpływa na to, czy one faktycznie zachorują. Paradoksalnie, jak pisze dr Boyce, Dzieciaki o wysokiej reaktywności na stres były więc najbardziej chorowite albo najzdrowsze, zależnie od społeczno-emocjonalnej atmosfery w rodzinie 7. Jeśli relacje rodzinne mają moc profilaktyki przed chorobami u dzieci wysoko wrażliwych, stanowią one zapewne również ochronę dla dzieci będących poza grupą ryzyka. Zdrowe płuca zatem będą domeną dzieci, które otrzymają należne wsparcie, a nie tych, które zostaną go pozbawione. Wnioski dr. Boyce a są tożsame z tym, co dzisiaj wiemy o rozwoju więzi między dzieckiem a jego opiekunami. Podstawą zdrowego rozwoju jest odpowiedź ze strony rodzica na sygnały wysyłane przez dziecko, reagowanie na nie i próba odczytania potrzeb, jakie za nimi stoją. Ten rodzaj akceptacji jest dla dziecka źródłem poczucia bezpieczeństwa i staje się podwaliną pod poczucie własnej wartości. Dziś wiemy również, że płacz jest sygnałem świadczącym o doświadczanym przez dziecko dyskomforcie. Pozbawiony reakcji ze strony opiekuna, może przekształcić się w reakcję stresową, której wewnętrznym przejawem jest wysoki poziom kortyzolu. Jeśli sytuacja ta ma charakter chroniczny, znacząco obniża ona odporność organizmu oraz wpływa niekorzystnie na wiele funkcji życiowych. Te dwa obszary wiedzy mówią jasno o tym, że dziecko potrzebuje czułej opieki, zarówno dla zdrowia psychicznego, jak i dobrostanu fizycznego. To responsywny rodzic i jego reakcje na sygnały dziecka mają wpływ na to, czy w toku rozwoju będzie ono doświadczać zdrowia, czy choroby. 7 T. Boyce, Dziecko orchidea czy mlecz. Jak wspierać wrażliwe dzieci, tłum. M. Słysz, Warszawa 2019, s. 67.
12 92 Rozdział 3 Jeśli chodzi o drugą część mitu, czyli wchodzenie na głowę w stwierdzeniu tym pokutuje stare przekonanie, że między dzieckiem a dorosłym rozgrywa się jakiś rodzaj walki, w której tylko jedna ze stron może zwyciężyć. W taki właśnie sposób dziecięca sypialnia bywa rozumiana jako pole bitwy, na którym toczy się walka o to, kto kogo przetrzyma, a kto skapituluje: rodzic, który ulegnie płaczowi dziecka, czy dziecko, które w bezsilności i przemęczeniu padnie z nóg. Współczesna wiedza o znaczeniu więzi między rodzicem a dzieckiem skutecznie obala ten mit, czyniąc obie strony zarówno malucha, jak i jego rodzica równorzędnymi podmiotami w relacji, które także w porach drzemki oraz nocą mają swoje potrzeby. Rodzice podążający tą ścieżką poszukują takich rozwiązań, w których z szacunkiem i zaufaniem zarówno wobec dziecka, jak i wobec własnych potrzeb wybierają strategie działania uwzględniające dobro i jednych, i drugich. Płaczący maluch w ich rozumieniu daje znać, że potrzebuje uważnej troski, aby zapaść w sen. Potrzebuje bliskości, dotyku, ukojenia, bezpieczeństwa itp. A rodzic, korzystając ze swoich zasobów, ale także w uznaniu dla własnych ograniczeń (np. bólu kręgosłupa, zmęczenia, stresu związanego z płaczem malucha), zapewnia dziecku obecność i wsparcie na miarę swoich aktualnych możliwości. Co-sleeping jest niebezpieczny zaburza rozwój dziecka oraz rozbija relacje partnerskie Spanie dziecka w oddzieleniu od matki to wynalazek współczesności, szczególnie chętnie praktykowany w regionach rozwiniętych cywilizacyjnie, gdzie króluje dogmat wczesnego usamodzielniania. I właśnie tam praktyka ta wzbudza wiele kontrowersji. Ewolucyjnie niemowlę pozostawione samo sobie mogło stać się łatwym łupem drapieżników, bliskość z matką była więc gwarantem jego przetrwania. Można powiedzieć, że gatunkowo jesteśmy uwarunkowani do nocnej bliskości z opiekunem. Nasze senne zwyczaje zmieniła rewolucja przemysłowa oraz wynalazek światła
13 Sen 93 elektrycznego (w XIX wieku). Kobiety poszły do pracy, także zmianowej. Znacząco została ograniczona długość snu dorosłych: kiedyś pory aktywności i odpoczynku dyktowało zmęczenie oraz światło słoneczne. Sztuczne oświetlenie uniezależniło dorosłych od cyklu dnia i nocy, powodując rozregulowanie cyklów dobowych. Nie zmieniło jednak potrzeb snu małych dzieci, choć również wpłynęło na ich kłopoty z zasypianiem. Wiek XIX to również era wynalazków, takich jak wózek czy kołyska, które zachęcały matkę do zajęcia się własnym odpoczynkiem, niejako zastępując ją w rytuałach związanych ze snem. Niestety ceną stosowania tych rozwiązań stało się ograniczenie kontaktu fizycznego i bliskości matki z dzieckiem. Współcześnie w wielu mniej rozwiniętych społecznościach nadal często praktykuje się wspólne spanie z dziećmi i co ciekawe problemy ze snem dzieci, z jakimi aktualnie się zmagamy, prak tycznie tam nie występują. Kontrowersje, które wzbudza co-sleeping jako forma nocnej opieki nad dzieckiem: Jest szkodliwy rozwojowo: powoduje wychowanie dzieci niesamodzielnych oraz może prowadzić do różnych form zaburzeń seksualnych. Nie ma żadnych argumentów przemawiających za tym, że wspól- ne spanie członków rodziny w jakiejkolwiek konfiguracji miałoby być szkodliwe dla dzieci. Wspólne spanie jest za to sytuacją budującą bliskość i więź między osobami, które dzielą ze sobą miejsce do spania. Nie jest to też sytuacja erotyczna pisze Agniesz- ka Stein 8. Jak podaje Australijskie Stowarzyszenie Zdrowia Psychicznego Niemowląt (AAIMHI), nie ma rozwojowych powodów, dla których 8 A. Stein, Nowe wychowanie seksualne, Warszawa 2018, s. 112.
14 94 Rozdział 3 dziecko nie mogłoby spać wspólnie z rodzicem 9. Co więcej, współczesna wiedza o rozwoju więzi, która w praktyce oznacza zdrową umiejętność dziecka do balansowania między zależnością a autonomią, mówi o tym, że przyczyną niesamodzielności, a więc posługując się językiem psychologii trudności w separacji, pozostawania w relacji symbiotycznej, lękowego nastawienia wobec wyzwań rzeczywistości i trudności w podejmowaniu samodzielnych decyzji, nie jest nadmiar bliskości, ale właśnie jej brak. Innymi słowy, trzymanie się maminej spódnicy przez dziecko, a później nastolatka i dorosłego będzie dotyczyć tej osoby, która nie otrzymała wystarczająco dużo bliskości, a jej potrzeby nie zostały zaspokojone. Osoby, która w sposób nieświadomy nadal ma nadzieję na kojące utulenie w bezpiecznych ramionach mamy, czego wcześniej z różnych powodów nie doświadczyła. Badania pokazują, że wspólne spanie nie tylko nie szkodzi w rozwoju emocjonalnym i społecznym dziecka, ale wręcz mu sprzyja. Dodatkowo pozytywnie wpływa na inteligencję dziecka (mierzoną w wieku sześciu lat), nie ma też wpływu na dalszy rozwój seksualny dziecka 10. Wiele wiemy już o dobroczynnym w skutkach karmieniu piersią małego dziecka, być może nie jest jednak oczywiste, że właśnie wspólne spanie z dzieckiem w przeciwieństwie do rygorystycznych pór karmień z zegarkiem w ręku to czynnik sprzyjający długiemu karmieniu. Karmiące piersią matki niemowląt budzących się w nocy co trzy, cztery godziny twierdzą, że spanie z dzieckiem ułatwia życie, jest mniej wyczerpujące i zakłócające sen 11. Wygląda na to, że wspólne spanie i związane z nim długie karmienie piersią 9 Controlled crying, Australian Association for Infant Mental Health Inc., November 2002, (data dostępu: ). 10 P. Okami, T. Weisner, R. Olmstead, Outcome correlates of parentchild bedsharing: an eighteen-year longitudinal study, Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics 2002, t. 23, nr 4, s T. Brazelton, J. Sparrow, Sen dziecka. Jak zapomnieć o nieprzespanych nocach, tłum. A. Cioch, Sopot 2014, s. 80.
15 Sen 95 może być nie tylko ogromną inwestycją w przyszłe zdrowie dziecka i jego harmonijny rozwój, ale także strategią pozwalającą karmiącym mamom lepiej się wyspać. Wspólne spanie z dzieckiem niszczy pożycie seksualne rodziców. Jest wiele czynników, które wpływają na zmianę więzi seksualnej między partnerami. Wśród nich warto wspomnieć o zmianach hormonalnych doświadczanych przez kobietę w połogu, zmianie obrazu ciała i możliwych trudnościach z jego akceptacją, jak również nowej dynamice relacji, w której spora uwaga obojga partnerów jest kierowana w stronę dziecka. Największą rolę wydaje się jednak odgrywać po prostu zmęczenie. Wynika ono z ogromu obowiązków, nocnych pobudek itp. To właśnie zmęczenie, a nie miejsce, gdzie sypia dziecko, jest głównym winowajcą zmiany zwyczajów seksualnych w relacji dorosłych po urodzeniu dziecka. Łóżko służy przede wszystkim do spania i odpoczynku, dopiero potem do uprawiania seksu, zwłaszcza że przecież nie warto ograniczać swojego życia seksualnego wyłącznie do łóżka. [ ] Poza tym możesz uprawiać seks wszędzie (dopóki nie przysporzy ci to zbędnych kłopotów) 12. Nie można dziecku pozwolić zasypiać przy piersi ani na rękach W tym przekonaniu możemy dostrzec dwie kategorie obaw rodziców oraz przesądów głoszonych przez ekspertów od wychowania i snu: Jakiś rodzaj usypiania (ssanie piersi, noszenie, bujanie itp.) będzie jedynym sposobem, dzięki któremu dziecko zdoła zasnąć. Tę obawę słyszymy np. w powtarzanym jak mantra stwierdzeniu nie noś, bo się przyzwyczai. 12 N. Littlehales, Śpij dobrze. Mit 8 godzin snu, potęga drzemki i nowy plan regeneracji ducha i ciała, tłum. K. Kurek, Warszawa 2017, s. 222.
16 96 Rozdział 3 Pogląd, według którego strategie pomagające dziecku zapaść w sen spowodują u niego złe nawyki. Dlaczego dzieci lubią być noszone i karmione przed snem? Bujanie ma dobroczynny wpływ na układ przedsionkowy, który pozwala im się wyciszyć (ukoić wszystkie zmysły) i zapaść w spokojny sen. Tulenie do snu w ramionach stymuluje czucie głębokie, co pozwala się rozluźnić 13. Ssanie jest natomiast elementem odruchu uspokojenia 14. To normalne i rozwojowo odpowiednie, by maluch zasypiał i budził się w nocy przy piersi tak długo, jak tego potrzebuje. Pierś daje mu komfort i poczucie bezpieczeństwa, a ssanie pozwala się zrelaksować wszystko to bardzo pomaga dziecku łagodnie zapaść w sen. Nie ma większego znaczenia, czy maluch ma pół roku, rok czy dwa lata. Sam, w odpowiednim dla siebie momencie, dorośnie do zasypiania bez mamy. Umiejętność ta jest związana z rozwojem jego mózgu 15 pisze Magda Karpienia. Czy można dziecko przyzwyczaić do określonych rytuałów związanych ze snem Zdarza się, że dziecko zna tylko jeden sposób zapadania w sen. Czasem dzieje się tak ze względu na jego preferencje (np. określone cechy temperamentu, których konsekwencją są trudności w samoregulacji: wyciszaniu i zasypianiu), ale bywa też, że jest to skutek przyzwyczajenia i wygody rodziców. Niewyspane mamy niejednokrotnie wolą zastosować skuteczną metodę, jaką jest podanie dziecku piersi, i tym samym zapewnić sobie szybką możliwość ponownego snu, niż podejmować się nocnych eksperymentów. 13 C.S. Kranowitz, Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego diagnoza i postępowanie, tłum. A. Sawicka-Chrapkowicz, Warszawa H. Karp, Najszczęśliwszy śpioch w okolicy. Śpij kochanie i daj się wyspać mamie, tłum. A. Rosiak, Warszawa 2014, s M. Karpienia, Karmienie piersią, Natuli, Szczecin 2020, s. 116.
17 Sen 97 Pamiętajmy o tym, że jako dorośli również mamy przyzwyczajenia związane ze snem. Jedni z nas lubią ciszę, inni wolą cichą muzykę w tle. Jedni lubią się tulić, inni zasypiać w samotności. Jednym lepiej się śpi w cieple, inni wolą spać przy zakręconych grzejnikach i otwartym oknie. Jedni śpią zwinięci w kłębek, inni na plecach czy brzuchu. Dlaczego zatem dorosłe przyzwyczajenia związane ze snem nie są takim samym powodem do zmartwienia jak dziecięce? Drugi zarzut wobec różnych strategii usypiania dzieci dotyczy bu- dowania złych nawyków snu. Warto więc zadać sobie również pytanie, co to znaczy zdrowe nawyki snu? Być może ta redefinicja pomoże rodzicom uwolnić się od lęków wywoływanych przez niektórych ekspertów od snu i na powrót zaufać własnej intuicji. Zdrowe nawyki snu: Sen jest dla dziecka czymś przyjemnym naturalną kontynuacją dnia pełnego atrakcji, czasem wyciszania, a nie walki, czasem spędzonym wspólnie z rodzicem w sposób, który także dla dziecka jest czymś miłym, a samo zasypianie odbywa się w atmosferze spokoju i bezpieczeństwa. To oznacza również, że dziecko zasypia, ufając, iż także nocą może liczyć na wsparcie i opiekę rodzica, kiedy będzie tego potrzebować. Dziecko idzie spać, kiedy jest zmęczone nie, kiedy ktoś za nie decyduje, że już czas. Innymi słowy, spanie jest wpisane w naturalny cykl samoregulacji dziecka od rozpoznawania sygnałów świadczących o zmęczeniu przez wieczorne rytuały aż po całkowite wyciszenie i sen. Dzieci miewają różne potrzeby związane ze snem, co w dużym stopniu wypływa z ich uwarunkowań biologicznych. Jednym wystarczy łagodny głos rodzica gdzieś obok, inne będą zasypiać wyłącznie przy piersi lub ssąc smoczek. Jeszcze inne będą potrzebować
18 98 Rozdział 3 wielu rytuałów: intensywnego bujania, szumu albo bezwzględnej ciszy. Najważniejsze jest jednak to, że żaden doradca snu nie zna konkretnego dziecka tak dobrze jak jego rodzic. Dlatego warto, by to właśnie rodzic, zamiast szukać podpowiedzi w książkach i sugerować się bezwzględnymi zakazami i nakazami, tworzył swój własny instruktaż obsługi dziecka; zaufał sobie i dziecku. Instruktaż, w którym dobre jest to, co działa: dla dziecka, dla rodzica i dla całej rodziny. Tak długo, jak będzie on uwzględniał komfort i dobrostan wszystkich zaangażowanych w tę relację osób, bez wątpienia będzie się przyczyniał do budowania dobrych nawyków całej rodziny! Jeśli po przeczytaniu tego akapitu nadal, Drodzy Czytelnicy, tkwi w was obawa co do efektu przyzwyczajenia czy złych nawyków, to w praktycznej części tego rozdziału podpowiem, jak możecie pomóc dziecku w zmianie jego przyzwyczajeń. Dziecko trzeba nauczyć samodzielnego zasypiania Wielu ekspertów zajmujących się tematem snu dzieci twierdzi, że jedyną drogą do poprawy jakości snu rodziny jest wprowadzenie metod, które w ciągu kilku nocy zmienią nocne nawyki dziecka, co pozwoli rodzicom w końcu się wyspać. Najczęstszą metodą jest trening snu zakładający, że dziecko należy wyposażyć w umiejętność, której ono nie ma: samodzielne zasypianie. Dobry marketing, który buduje w rodzicu wymarzoną wizję nocnego odpoczynku, pobudza wyobraźnię. Co więcej, rodzicom (niestety błędnie) często wydaje się, że do dyspozycji mają oni tylko dwie skrajne opcje: zaufać ekspertom od metod treningowych lub pokornie przeczekać. Prawdą jest, że to właśnie umiejętność samodzielnego zasypiania oraz przechodzenie między fazami i cyklami snu odpowiada za nieprzerwany sen podczas drzemki i w nocy. Prawdą jest również fakt, że dziecko w toku swojego rozwoju może tę umiejętność zdobyć.
19 Sen 99 Aby jednak odbywało się to w zgodzie z jego możliwościami, gotowością i momentem rozwojowym (czego treningi snu najczęściej w swoich założeniach nie uwzględniają), warto wziąć pod uwagę wiedzę o rozwoju mózgu dziecka. Dzieci rodzą się z niedojrzałym układem nerwowym. Ze względu na ograniczoną szerokość kobiecej miednicy, aby pomieściła ona rozwijającą się głowę noworodka w momencie porodu, dziecko przychodzi na świat ok. trzech miesięcy za wcześnie. Ten pierwszy okres życia (zwany czwartym trymestrem 16 ) spędza już poza bezpiecznym łonem matki w kompletnie zmienionym środowisku w stosunku do tego, które znało z okresu ciąży. W pierwszych dwóch trzech latach mózg dziecka rozwija się niezwykle dynamicznie to największy skok rozwojowy i proces dojrzewania na skalę całego późniejszego życia człowieka. Choć w kolejnych latach rozwój zwalnia, nadal wiele struktur i funkcji mózgu jest dopiero w procesie postępu, a doświadczenia płynące ze środowiska wpływają na kształtujące się połączenia między komórkami nerwowymi. Dotyczy to również funkcji regulujących sen. Dzieci rodzą się z niewykształconym cyklem okołodobowym przez pierwsze tygodnie życia ich mózg dopiero uczy się rozróżniać dzień od nocy. Podobnie jest z mechanizmami samoregulacji m.in. umiejętnością radzenia sobie z poziomem pobudzenia układu nerwowego, czyli wyciszaniem, tak potrzebnym, aby zapaść w sen. Za umiejętność regulacji emocji i stanu pobudzenia odpowiada kora przedczołowa, struktura kory nowej, która intensywnie rozwija się w pierwszych latach życia (pełną dojrzałość osiągając dopiero w wieku ok. 25 lat). Wyciszanie, samouspokajanie jest umiejętnością, która w toku naturalnego rozwoju pojawia się w wieku ok. czterech sześciu lat. Jak twierdzi prof. Jacek Bomba, psychiatra i psychoterapeuta dzieci i młodzieży: Z badań nad rozwojem mózgu w ciągu pierwszych trzech czy pięciu formatywnych lat życia wynika, że nie 16 H. Karp, dz. cyt., s. 78.
20 100 Rozdział 3 rozwija się on linearnie, ale skokowo: raz tu, raz tam. [ ] Rodzaj interakcji między matką a dzieckiem może mieć wpływ na tempo i zakres rozwoju połączeń, które idą od kory przedczołowej do jądra migdałowatego. Te połączenia są odpowiedzialne za możliwość własnego wpływu na odczuwany lęk. Jeżeli zatem interakcja między matką a dzieckiem jest dysfunkcjonalna, to może ono później mieć trudność z samodzielnym uspokojeniem się 17. Tak więc to środowisko, rozumiane jako rodzaj sprawowanej opieki rodzicielskiej, bezpośrednio wpływa na jakość kształtujących się połączeń nerwowych w mózgu dziecka. Oznacza to, że aby mózg dziecka mógł osiągnąć pełnię swoich możliwości, wymaga wspierających doświadczeń w toku rozwoju. Stwierdzenie, że dziecko potrzebuje nauki samodzielnego zasypiania, jest więc prawdziwe w takim sensie, że powinno ono dzięki współregulacji z rodzicem jego troskliwej opiece, skutecznej pomocy w wyciszaniu, zasypianiu, uspokajaniu wykształcić ścieżki neuronalne, z których samodzielnie będzie mogło korzystać w momencie osiągnięcia swojej gotowości. Nie jest prawdą również, że rodzice małych dzieci są w kwestii snu między młotem a kowadłem, czyli mają do wyboru jedynie metody treningu snu lub bierne oczekiwanie na zmianę za x lat. Pierwszym elementem wsparcia dla rodziców jest rzetelna wiedza dotycząca mechanizmów snu małego dziecka oraz zrozumienie prawideł rozwojowych w tym obszarze. Z tej wiedzy wynika także wiele praktycznych wskazówek, które może wprowadzić w życie każda rodzina pragnąca poprawić jakość swojego snu, pozostając w bliskości, zaufaniu i szacunku do dziecka. 17 J. Bomba, W poszukiwaniu sprężystości [w:] Bliżej emocji. Drogowskazy uczuć, pr. zb., Kielce 2014, s. 28.
Trzy filary motywacji wewnętrznej: jak je budować? Joanna Steinke-Kalembka
Trzy filary motywacji wewnętrznej: jak je budować? Joanna Steinke-Kalembka Czym jest motywacja wewnętrzna? motywacja to coś, co pobudza nas do działania i powoduje, że możemy w tym działaniu wytrwać. Motywacja
Bardziej szczegółowoDzień 2: Czy można przygotować dziecko do przedszkola?
Kurs online: Adaptacja do przedszkola Dzień 2: Czy można przygotować dziecko do przedszkola? Zanim zaczniemy przygotowywać dziecko, skoncentrujmy się na przygotowaniu samych siebie. Z mojego doświadczenia
Bardziej szczegółowoSpis treści. Spis treści. Wstęp... Jak wspierać rozwój przedszkolaka?... Jak ćwiczyć dziecięcy umysł?...
Spis treści Spis treści Wstęp... Jak wspierać rozwój przedszkolaka?... Jak ćwiczyć dziecięcy umysł?... Koncentracja i spostrzeganie... Pamięć i wiedza... Myślenie... Kreatywność... Zadania, które pomogą
Bardziej szczegółowoŚpij dobrze! Jak ważny jest dobry sen Dlaczego dobry sen nie jest czymś oczywistym Co możemy zrobić, żeby lepiej spać
Śpij dobrze! Jak ważny jest dobry sen Dlaczego dobry sen nie jest czymś oczywistym Co możemy zrobić, żeby lepiej spać 2 3 Traumatyczne przeżycia mogą spowodować zaburzenia snu Kto doświadczył wojny, innych
Bardziej szczegółowoDlaczego warto czytać dzieciom?
Dlaczego warto czytać dzieciom? Czytanie książek to najpiękniejsza zabawa, jaką sobie ludzkość wymyśliła Wisława Szymborska Według badania Biblioteki Narodowej na temat stanu czytelnictwa w Polsce w 2014
Bardziej szczegółowoPoradnik kampanii Rak. To się leczy! z dn. 14. 03.2013
Poradnik kampanii Rak. To się leczy! z dn. 14. 03.2013 Materiały prasowe mogą być wykorzystane przez redakcję ze wskazaniem źródła: Fundacja Rosa / Rak. To się leczy! W naszym poradniku redagowanym przy
Bardziej szczegółowo10 SEKRETÓW NAJLEPSZYCH OJCÓW 1. OKAZUJ SZACUNEK MATCE SWOICH DZIECI 2. DAJ DZIECIOM SWÓJ CZAS
10 SEKRETÓW NAJLEPSZYCH OJCÓW 1. OKAZUJ SZACUNEK MATCE SWOICH DZIECI Jedną z najlepszych rzeczy, jaką ojciec może zrobić dla swoich dzieci, to okazywać szacunek dla ich mamy. Jeśli jesteś żonaty, dbaj
Bardziej szczegółowoGrowth. Obóz Terapeutyczno Warsztatowy dla rodzin dzieci w spektrum autyzmu. Poziom zaawansowany Lipca 2019 Polanika Zdrój
Obóz Terapeutyczno Warsztatowy dla rodzin dzieci w spektrum autyzmu. Poziom zaawansowany 21-27 Lipca 2019 Polanika Zdrój Zapraszamy Was serdecznie na wyjątkową podróż w głąb Siebie i w głąb relacji z Dzieckiem.
Bardziej szczegółowoAutyzm i Zespół Aspergera (ZA) - na podstawie doświadczeń brytyjskich. York, lipiec mgr Joanna Szamota
Autyzm i Zespół Aspergera (ZA) - na podstawie doświadczeń brytyjskich York, lipiec 2017 mgr Joanna Szamota Zespół Aspergera oczami dziecka Myślę w konkretny sposób. Pojmuję wypowiadane zdania dosłownie.
Bardziej szczegółowoDziałania Poradni Psychologiczno Pedagogicznej na rzecz przedszkoli i szkół w związku z obniżeniem wieku realizacji obowiązku szkolnego
Działania Poradni Psychologiczno Pedagogicznej na rzecz przedszkoli i szkół w związku z obniżeniem wieku realizacji obowiązku szkolnego Katarzyna Staszczuk DYREKTOR PP P w Ostrołęce Publiczna placówka
Bardziej szczegółowoŻałoba i strata. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Żałoba i strata Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Żałoba Proces psychologicznej, społecznej i somatycznej reakcji, będącej odpowiedzią na utratę i jej konsekwencje. Spełnia prawie wszystkie kryteria
Bardziej szczegółowoNASTOLETNIA DEPRESJA PORADNIK
NASTOLETNIA DEPRESJA PORADNIK Upadłam Nie mogę Nie umiem Wstać Sama po ziemi stąpam w snach Sama, samiutka próbuję wstać. Nie umiem Chcę się odezwać Nie wiem do kogo Sama tu jestem, nie ma nikogo Wyciągam
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp (Anna I. Brzezińska, Joanna Matejczuk, Paweł Jankowski, Małgorzata Rękosiewicz)... 11
Spis treści Wstęp (Anna I. Brzezińska, Joanna Matejczuk, Paweł Jankowski, Małgorzata Rękosiewicz)... 11 Część pierwsza Rozwój w okresie dzieciństwa i rola środowiska społecznego Rozdział I. Środowisko
Bardziej szczegółowoZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Na skrzydłach przyjaźni czyli o relacjach.
ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE Na skrzydłach przyjaźni czyli o relacjach. Powiedz mi, a zapomnę. Pokaż mi, a zapamiętam. Pozwól mi zrobić, a zrozumiem. Konfucjusz DIAGNOZA PROBLEMU Co powoduje, że grupa rówieśnicza
Bardziej szczegółowoWPŁYW CZYTANIA NA ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY
WPŁYW CZYTANIA NA ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY Czytanie - oto najlepszy sposób uczenia się. Aleksander Puszkin Sukces jednostek i społeczeństw zależy od ich wiedzy. Kluczem do wiedzy wciąż jest czytanie.
Bardziej szczegółowoODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICÓW ZA KSZTAŁTOWANIE U DZIECKA SAMODZIELNOŚCI I TROSKI O EFEKTY WŁASNEJ NAUKI
ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODZICÓW ZA KSZTAŁTOWANIE U DZIECKA SAMODZIELNOŚCI I TROSKI O EFEKTY WŁASNEJ NAUKI Spis zawartości: 1. Czym jest pomaganie?... 2 2. Granice jako pomoc w kształtowaniu samodzielności....
Bardziej szczegółowoUCZENIE DZIECKA SAMODZIELNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI ROLA RODZICÓW
UCZENIE DZIECKA SAMODZIELNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI ROLA RODZICÓW Zapewne każdy rodzic chciałby powiedzieć, że jego dziecko jest samodzielne i odpowiedzialne. Dziecko, które samo potrafi zadbać o swoją
Bardziej szczegółowoTRUDNOŚCI WYNIKAJĄCE ZE STANU ZDROWIA i KONDYCJI UCZNIA. analiza psychologiczna
TRUDNOŚCI WYNIKAJĄCE ZE STANU ZDROWIA i KONDYCJI UCZNIA analiza psychologiczna Beata Dobińska psycholog Zachodniopomorska Szkoła Biznesu CHOROBA PRZEWLEKŁA A FUNKCJONOWANIE DZIECKA 1569,7 tys. dzieci i
Bardziej szczegółowoAKADEMIA DLA MŁODYCH PRZEWODNIK TRENERA. PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI
PRACA ŻYCIE UMIEJĘTNOŚCI www.akademiadlamlodych.pl PODRĘCZNIK WPROWADZENIE Akademia dla Młodych to nowa inicjatywa mająca na celu wspieranie ludzi młodych w rozwijaniu umiejętności niezbędnych w ich miejscu
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY W SZKOLE PODSTAWOWEJ W SMARDZEWIE
,,Mądrość to dążenie do pełni Ks. Jan Twardowski PROGRAM WYCHOWAWCZY W SZKOLE PODSTAWOWEJ W SMARDZEWIE ,,Mądrość to dążenie do pełni Ks. Jan Twardowski Program wychowawczy SPIS TREŚCI: 1. Podstawa prawna
Bardziej szczegółowoZapewne wasz trzylatek właśnie rozpocznie lub rozpoczął edukację przedszkolną, która wiąże się z pewnymi trudnościami dodatkowymi emocjami.
Współczesne przedszkola są otwarte na potrzeby rodziców i dzieci, dlatego też podejmują wiele inicjatyw i działań własnych, których celem jest podnoszenie jakości pracy placówki, a co za tym idzie podniesienie
Bardziej szczegółowoŁatwiej pomóc innym niż sobie
Łatwiej pomóc innym niż sobie Spośród wszystkich chorób nowotwory wywierają najsilniejszy wpływ na psychikę człowieka. Fazy przeżywania, adaptacji do choroby, ich kolejność i intensywność zależy od wielu
Bardziej szczegółowoOPANUJ NIEPŁODNOŚĆ W 5 KROKACH
OPANUJ NIEPŁODNOŚĆ W 5 KROKACH Niepłodność jest chorobą. Jest bardzo stresogenną chorobą. Jest długotrwała, może prowadzić do depresji. Wprowadza w życie pary starającej się o dziecko chaos i lęk. Niepłodność
Bardziej szczegółowoNIEMOWLĘ- JAK OCENIĆ ŻYWIENIE?
NIEMOWLĘ- JAK OCENIĆ ŻYWIENIE? Klinika Gastroenterologii, Hepatologii, Zaburzeń Odżywiania i Pediatrii, Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa MGR INŻ. MAŁGORZATA MATUSZCZYK ILE ML MLEKA POWINNO
Bardziej szczegółowoPierwsza Komunia Święta... i co dalej
Ewa Czerwińska ilustracje: Anna Gryglas Pierwsza Komunia Święta... i co dalej Wydawnictwo WAM Fotografia z uroczystości Boże dary dla każdego Pierwsza Komunia Święta... i co dalej Ewa Czerwińska ilustracje:
Bardziej szczegółowoZADANIA EDUKACJI ELEMENTARNEJ
ZADANIA EDUKACJI ELEMENTARNEJ 1. Wspieranie dziecka w poznawaniu oraz wykorzystywaniu własnego potencjału rozwojowego i budowaniu pozytywnego obrazu własnego ja. 2. Tworzenie warunków umożliwiających dziecku
Bardziej szczegółowoZauważcie, że gdy rozmawiamy o szczęściu, zadajemy specyficzne pytania:
Nie potrafimy być szczęśliwi tak sobie, po prostu dla samego faktu; żądamy spełnienia jakichś tam warunków. Mówiąc dosadnie - nie potrafimy wyobrazić sobie, że można być szczęśliwym bez spełnienia tych
Bardziej szczegółowoJakość w przedszkolu
Jakość w przedszkolu Dla małego dziecka, wypadnięcie z głowy dorosłego jest równie niebezpieczne, co wypadnięcie dorosłemu z rąk. Donald Winnicott Wysoka jakość w przedszkolu to przede wszystkim relacja
Bardziej szczegółowoNarzędzia coachingowe w edukacji dzieci
Narzędzia coachingowe w edukacji dzieci Podstawowe formy wspierania i rozwijania kompetencji Prowadzący mgr Olga Samuel-Idzikowska Wydział Zarządzania Uniwersytet Łódzki 09.05.2017 r. Warsztat dla Rodziców
Bardziej szczegółowoJak motywować dziecko by chciało się dobrze uczyć i zachowywać. Refleksje pedagoga
Jak motywować dziecko by chciało się dobrze uczyć i zachowywać. Refleksje pedagoga Nie da się sformułować gotowej recepty, jak pomagać dziecku. Do każdego należy podchodzić indywidualnie. Rodzice i nauczyciele
Bardziej szczegółowoWZAJEMNY SZACUNEK DLA WSZYSTKICH CZŁONKÓW RODZINY JAKO FUNDAMENT TOLERANCJI WOBEC INNYCH
WZAJEMNY SZACUNEK DLA WSZYSTKICH CZŁONKÓW RODZINY JAKO FUNDAMENT TOLERANCJI WOBEC INNYCH Dla każdego z nas nasza rodzina to jedna z najważniejszych grup, wśród których i dla których żyjemy. Nie zawsze
Bardziej szczegółowo1. Budowanie właściwych relacji z innymi ludźmi:
DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE: 1. Budowanie właściwych relacji z innymi ludźmi: 1. Integracja zespołu klasowego 2. Poznawanie prawidłowych zasad współżycia społecznego -uświadomienie uczniom, co to znaczy być
Bardziej szczegółowoSZTUKA SŁUCHANIA I ZADAWANIA PYTAŃ W COACHINGU. A n n a K o w a l
SZTUKA SŁUCHANIA I ZADAWANIA PYTAŃ W COACHINGU K r a k ó w, 1 7 l i s t o p a d a 2 0 1 4 r. P r z y g o t o w a ł a : A n n a K o w a l KLUCZOWE UMIEJĘTNOŚCI COACHINGOWE: umiejętność budowania zaufania,
Bardziej szczegółowoZAJĘCIA RUCHU ROZWIJAJĄCEGO Z ELEMENTAMI METODY VERONIKI SHERBORNE.
ZAJĘCIA RUCHU ROZWIJAJĄCEGO Z ELEMENTAMI METODY VERONIKI SHERBORNE. INNOWACJA PEDAGOGICZNA Przedszkole Kraina Marzeń w Czarnej Białostockiej 09.2008 r.- 06.2009 r. Zajęcia ruchu rozwijającego pod hasłem
Bardziej szczegółowoASERTYWNOŚĆ W RODZINIE JAK ODMAWIAĆ RODZICOM?
3 ASERTYWNOŚĆ W RODZINIE JAK ODMAWIAĆ RODZICOM? Czy potrzeby Twoich rodziców są ważniejsze niż Twoje? Czy kłócisz się z mężem o wizyty u mamy i taty? A może masz wrażenie, że Twoi rodzice nie zauważyli,
Bardziej szczegółowoJak pomóc 6-latkowi w dobrym funkcjonowaniu w szkole: co mogą zrobić rodzice, a co powinna zrobić szkoła?
Akredytacja Państwowej Komisji Akredytacyjnej (Uchwała Nr 474/2010 z dn. 27.05. 2010r.)1111 Jak pomóc 6-latkowi w dobrym funkcjonowaniu w szkole: co mogą zrobić rodzice, a co powinna zrobić szkoła? Anna
Bardziej szczegółowoINTELIGENCJA EMOCJONALNA
INTELIGENCJA EMOCJONALNA JAKO KLUCZOWA KOMPETENCJA WSPÓŁCZESNEGO DYREKTORA Wiesława Krysa Nauczyciel dyplomowany Coach Trener w edukacji Lilianna Kupaj Coach Master Trainer ICI, Trener Transforming Comunication
Bardziej szczegółowoNiezbędnik Dobrego Nauczyciela
Seria I. Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania Sześć poradników w serii I Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania opisuje rozwój na kolejnych etapach życia człowieka: od wczesnego dzieciństwa, przez
Bardziej szczegółowoR A Z E M. Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce. Joanna Matejczuk. Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
R A Z E M Relacje Aktywność Zabawa Emocje Miejsce czyli jak efektywnie ucząc dzieci mieć z tego przyjemność? Joanna Matejczuk Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Uczelnie
Bardziej szczegółowoFirma EDU-INNOWACJA. zaprasza Państwa na Warsztaty. Uwolnij swój stres - znajdź pokłady relaksu. Jesteśmy przekonani, iż
Firma EDU-INNOWACJA zaprasza Państwa na Warsztaty Uwolnij swój stres - znajdź pokłady relaksu. Jesteśmy przekonani, iż przyniesą one Państwu wiele korzyści przekładając się na harmonizację całego ciała.
Bardziej szczegółowoPROGRAM WYCHOWAWCZY PRZEDSZKOLA PUBLICZNEGO W RUDNIE
PROGRAM WYCHOWAWCZY PRZEDSZKOLA PUBLICZNEGO W RUDNIE Podstawy prawne: Ustawa z dnia 7 wrzesnia1991 r. o systemie oświaty ( DZ. U z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, oraz z 2009 r. Nr.6 poz.33, Nr 31 poz. 206
Bardziej szczegółowoAlkohol w rodzinie zaburzone więzi
Konferencja szkoleniowa dla nauczycieli i pedagogów Życie z FAS Alkohol w rodzinie zaburzone więzi Beata Stebnicka Fundacja FASTRYGA Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Zabrzu Zaburzenia więzi Nie ma takiego
Bardziej szczegółowoKARTA ZGŁOSZENIA DZIECKA.... (imię i nazwisko dziecka)
Niepubliczne Przedszkole Zakątek Maluszka ul Źródlana 17 32-085 Modlnica woj. małopolskie tel: 513662111 lub 697377387 730119686 e-mail: info@zakatekmaluszka.pl www.zakatekmaluszka.pl KARTA ZGŁOSZENIA
Bardziej szczegółowoMały przewodnik po zdrowiu kobiety
Mały przewodnik po zdrowiu kobiety Poradnie dla kobiet w ramach podstawowej opieki zdrowotnej w Skåne DOKĄD MAM SIĘ UDAĆ? CZY BĘDĘ MIAŁA BLIŹNIAKI? CZY TO DLA MNIE DOBRE? CZY TO NORMALNE? CZY TO JEST PŁATNE?
Bardziej szczegółowoŻYWIOŁ WODY - ĆWICZENIA
Strona1 ŻYWIOŁ WODY - ĆWICZENIA Cz. III Aby uzyskać namacalny efekt oddziaływania energii Żywiołu Wody w Twoim życiu - jednocześnie korzystaj i z przygotowanych tu ćwiczeń i z opisu procesów nagranych
Bardziej szczegółowoM Ą D R O Ś Ć N O C Y
K H E N C Z E N T H R A N G U R I N P O C Z E A SONG FOR T H E K I NG Od pewnego czasu Gampopa miewał wiele dziwnych i żywych snów. Udał się więc do Milarepy po radę. Ten odpowiedział mu: Jesteś wielkim
Bardziej szczegółowo1.Kto to robi? Wstaw czasowniki w odpowiednie pola w ramce.
1.Kto to robi? Wstaw czasowniki w odpowiednie pola w ramce. gaworzyć, karmić, kołysać, nosić na rękach, ślini się, przewijać, odbija mu się, przebierać, przytulać, raczkować, rosnąć, rozpoznawać głos,
Bardziej szczegółowoKwestionariusz stylu komunikacji
Kwestionariusz stylu komunikacji Z każdego stwierdzenia wybierz jedno, które uważasz, że lepiej pasuje do twojej osobowości i zaznacz jego numer. Stwierdzenia w parach nie są przeciwstawne, przy wyborze
Bardziej szczegółowoKomunikacja w rodzinie jako środek rozwoju kompetencji emocjonalnych i społecznych dzieci
Komunikacja w rodzinie jako środek rozwoju kompetencji emocjonalnych i społecznych dzieci dr Julia Kaleńska-Rodzaj Katedra Psychologii UP Krakowski Ośrodek Doradztwa dla Artystów KODA kalenska@up.krakow.pl
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Empatyczna komunikacja w rodzinie Beata Kosiacka, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 27 marca 2012 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL Porozumienie
Bardziej szczegółowoPOSTAWY RODZICIELSKIE
POSTAWY RODZICIELSKIE Wychowanie bez błędów jest mitem. Nic takiego nie istnieje. I nie tylko nie istnieje, ale wręcz nie powinno istnieć. Rodzice są ludźmi. Popełniają więc błędy i nie wiedzą wszystkiego.
Bardziej szczegółowoRodzina jako system więzi społecznych i emocjonalnych.
Rodzina jako system więzi społecznych i emocjonalnych. Rodzina jest interpersonalnym systemem stosunków wewnątrz grupowych lub systemem społecznym. Te stosunki tworzone są przez więzi społeczne i emocjonalne.
Bardziej szczegółowoPROGRAM ADAPTACYJNY NIEPUBLICZNEGO PRZEDSZKOLA KOLOROWA ZEBRA W BIADACZU. Autorka programu. Mgr Agnieszka Gierdal
PROGRAM ADAPTACYJNY NIEPUBLICZNEGO PRZEDSZKOLA KOLOROWA ZEBRA W BIADACZU Autorka programu Mgr Agnieszka Gierdal WSTĘP: Pierwszy dzień rozpoczęcia edukacji przedszkolnej jest dla dziecka przełomowy. Wiąże
Bardziej szczegółowoEdukacja włączająca w szkole ogólnodostępnej
Edukacja włączająca w szkole ogólnodostępnej ...Dobra edukacja to edukacja włączająca, zapewniająca pełne uczestnictwo wszystkim uczniom, niezależnie od płci, statusu społecznego i ekonomicznego, rasy,
Bardziej szczegółowoPsychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Zakład Nauczania Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, WUM Klinika Chirurgii Ogólnej i Transplantacyjnej, SKDJ Psychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Bardziej szczegółowoKARTA PRZEDSZKOLAKA Raj Malucha
KARTA PRZEDSZKOLAKA Raj Malucha I. Imię i nazwisko dziecka: II. Data i miejsce urodzenia dziecka: III. Adres zameldowania: IV. Adres do korespondencji: V. Numer PESEL dziecka: VI. Deklarowany czas pobytu
Bardziej szczegółowoJednostka dydaktyczna 4: Komunikacja i relacje z ludźmi niepełnosprawnymi
Jednostka dydaktyczna 4: Komunikacja i relacje z ludźmi niepełnosprawnymi W tej jednostce dydaktycznej dowiesz się jak się zachowywać z osobą niepełnosprawną, aby poprawić jej komunikację i kwestie relacji
Bardziej szczegółowoPorozumiewanie się z użytkownikami aparatów słuchowych. Rady dotyczące udanego porozumiewania się
Porozumiewanie się z użytkownikami aparatów słuchowych 5 Rady dotyczące udanego porozumiewania się Jest to piąta w serii broszur firmy Widex dotyczących słuchu i problemów z nim związanych. Porozumiewanie
Bardziej szczegółowoPROJEKT SOCJALNY UZALEŻNIENIOM. Realizatorzy: Anna Osiewicz Aleksandra Zaborska Joanna Krzemińska Alicja Kowalska Joanna Trytek
PROJEKT SOCJALNY UZALEŻNIENIOM Realizatorzy: Anna Osiewicz Aleksandra Zaborska Joanna Krzemińska Alicja Kowalska Joanna Trytek 1. Opis problemu Rodzina winna zaspokajać potrzeby fizjologiczne jak i psychologiczne
Bardziej szczegółowoNie mów dziecku, jak bardzo je kochasz, pokaż to, poświęcając mu czas.
Nie mów dziecku, jak bardzo je kochasz, pokaż to, poświęcając mu czas. Ulrich Schaffer WSZYSCY CHCEMY, ABY NASZE DZIECI WYROSŁY NA MĄDRYCH, DOBRYCH I SZCZĘŚLIWYCH LUDZI. JEST NA TO SPOSÓB - CZYTAJMY DZIECIOM!
Bardziej szczegółowoJak pomóc dziecku w okresie adaptacji w klasie I?
Jak pomóc dziecku w okresie adaptacji w klasie I? Magdalena Czub Zespół Wczesnej Edukacji Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie Uczelnie dla szkół Adaptacja w szkole Nauczyciel Dziecko Rodzic Rozpoznanie
Bardziej szczegółowoWpływ więzi rodzinnej na prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka. Opracowała: Małgorzata Ryndak
1 Wpływ więzi rodzinnej na prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka. Opracowała: Małgorzata Ryndak 2 W rozwoju człowieka sfera uczuciowa jest niezmiernie delikatna i wymaga wielkiej troski oraz uwagi ze strony
Bardziej szczegółowoANKIETA DLA RODZICÓW NASZEGO PRZEDSZKOLA
ANKIETA DLA RODZICÓW NASZEGO PRZEDSZKOLA DRODZY PAŃSTWO! Rozpoczęcie edukacji przedszkolnej jest dla dziecka i jego rodziców ogromnym przeżyciem. Następuje wiele zmian, między innymi dotychczasowa organizacja
Bardziej szczegółowoKoncepcja pracy MSPEI
Międzynarodowa Szkoła Podstawowa Edukacji Innowacyjnej w Łodzi to Szkoła Kompetencji Kluczowych posiadająca i rozwijająca nowatorskie spojrzenie na kształtowanie postaw i umiejętności zgodnie z Europejskimi
Bardziej szczegółowoNowy cykl szkoleń w Instytucie Małego Dziecka im. Astrid Lindgren
Nowy cykl szkoleń w Instytucie Małego Dziecka im. Astrid Lindgren 1. Warsztat Przestrzeń jako trzeci nauczyciel - aranżacja bezpiecznej i inspirującej przestrzeni w przedszkolu, 09.12. 10.12.2016., koszt:
Bardziej szczegółowoJózef Augustyn SJ INTEGRACJA SEKSUALNA PRZEWODNIK. w poznawaniu i kształtowaniu własnej seksualności
Józef Augustyn SJ INTEGRACJA SEKSUALNA PRZEWODNIK w poznawaniu i kształtowaniu własnej seksualności Wydawnictwo WAM Kraków 2009 SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 5 ROZDZIAŁ I ROZWÓJ SEKSUALNY W OKRESIE DZIECIŃSTWA
Bardziej szczegółowoAnna Stalmach-Tkacz, Karina Mucha,
Anna Stalmach-Tkacz, Karina Mucha, 02.03.2018 Wychowanie kształtujące, czyli jak wychować mądre i szczęśliwe dzieci Wychowanie i edukacja małego dziecka z roku na rok stają się coraz większym wyzwaniem
Bardziej szczegółowoZABURZENIA WIĘZI, DEPRESJA, - PSYCHOLOGICZNE SKUTKI KRZYWDZENIA DZIECKA
ZABURZENIA WIĘZI, DEPRESJA, - PSYCHOLOGICZNE SKUTKI KRZYWDZENIA DZIECKA KARINA OWSIANKO PSYCHOLOG, PEDAGOG RESOCJALIZACYJNY DZIECKO KRZYWDZONE. Zamknij się! Uspokój się albo pożałujesz, że się urodziłeś
Bardziej szczegółowoPoradnia Psychologiczno-Pedagogiczna ul. Dr. Józefa Rostka 16 41-902 Bytom tel; 032 2819405, 032 2819406
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna ul. Dr. Józefa Rostka 16 41-902 Bytom tel; 032 2819405, 032 2819406 mgr Zuzanna Krząkała- psycholog Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Bytomiu Uzależnienie od gier
Bardziej szczegółowoRola rodziców i nauczycieli w procesie adaptacji dziecka w szkole
Organizator: Kuratorium Oświaty w Gdańsku 8 i 9 grudnia 2015 roku Konferencje dla Nauczycieli pt.: Szkolne progi: jak pomóc uczniom przejść do klasy czwartej? PSYCHOLOGIA na UAM od 1919 roku Rola rodziców
Bardziej szczegółowoNajważniejsze lata czyli jak rozumieć rysunki małych dzieci
Najważniejsze lata czyli jak rozumieć rysunki małych dzieci Anna Kalbarczyk Najważniejsze lata czyli jak rozumieć rysunki małych dzieci Rozwój osobowości dziecka w wieku od 2 do 6 lat na podstawie jego
Bardziej szczegółowoOprócz tego mogą pojawić się: pogorszenie wyników w nauce, zwiększony dystans do członków rodziny, gorsze kontakty z rówieśnikami.
CHARAKTERYSTYCZNE OBJAWY REAKCJI POSTRAUMATYCZNEJ: Wyraziste, natrętne wspomnienia Przeżywanie z fotograficzną dokładnością traumatycznych wydarzeń /widoki, dźwięki, zapachy/ + objawy wegetatywne /bicie
Bardziej szczegółowoDanuta Sterna: Strategie dobrego nauczania
: Strategie dobrego nauczania Strategie dobrego nauczania Strategie oceniania kształtującego I. Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu. II. Organizowanie w klasie dyskusji,
Bardziej szczegółowoPROGRAM ZAJĘĆ PROFILAKTYCZNYCH. Nie tak, jak u zbójców - dzieci Króla. program opracowany na podstawie książki Urszuli Marc pt. Nie tak, jak u zbójców
PROGRAM ZAJĘĆ PROFILAKTYCZNYCH Nie tak, jak u zbójców - dzieci Króla program opracowany na podstawie książki Urszuli Marc pt. Nie tak, jak u zbójców ZAJĘCIA I: Zbójecki chłopiec CELE: Nawiązanie kontaktu,
Bardziej szczegółowoKARTA ZGŁOSZENIA DZIECKA.... (imię i nazwisko dziecka)
Niepubliczne Przedszkole Zakątek Maluszka ul Źródlana 17 32-085 Modlnica woj. małopolskie tel: 513662111 lub 697377387 730119686 e-mail: info@zakatekmaluszka.pl www.zakatekmaluszka.pl KARTA ZGŁOSZENIA
Bardziej szczegółowoOferta wywiadówek profilaktycznych oraz warsztatów. Rodzice. lat na rynku. 100% pytanych Klientów poleca nasze usługi
9+ lat na rynku 100% pytanych Klientów poleca nasze usługi 6000+ godzin przeprowadzonych szkoleń oraz warsztatów Oferta wywiadówek profilaktycznych oraz warsztatów 150+ Instytucji skorzystało z naszych
Bardziej szczegółowoWPŁYW POCHWAŁY NA ROZWÓJ DZIECKA
WPŁYW POCHWAŁY NA ROZWÓJ DZIECKA Pochwała jest jednym z czynników decydujących o prawidłowym rozwoju psychicznym i motywacyjnym dziecka. Jest ona ogromnym bodźcem motywującym dzieci do działania oraz potężnym
Bardziej szczegółowoMetoda Opcji Metoda Son-Rise
Metoda Opcji Metoda Son-Rise autorzy: Barry Kaufman oraz Samahria Kaufman syn diagnoza- głęboki autyzm i opóźnienie umysłowe, IQ poniżej 30; opracowali własną metodę-> obserwując zachowania syna stwierdzili,
Bardziej szczegółowoRozdział 2. Szacunek dla samego siebie. Rodzice także mają potrzeby... 33 Twoje potrzeby są ważne!... 34
SPIS RZECZY SŁOWO WSTĘPNE... 5 PRZEDMOWA (Marshall B. Rosenberg)... 8 WPROWADZENIE... 11 Twoje życie zdecyduje o tym, czego nauczą się dzieci... 12 Obudź w sobie umiejętność stworzenia kochającego domu...
Bardziej szczegółowoSzkoła Podstawowa nr 1 w Lubiczu Dolnym SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI NA LATA
Szkoła Podstawowa nr 1 w Lubiczu Dolnym SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI NA LATA 2013 2014 2014 2015 2015-2016 PODSTAWY PRAWNE SZKOLNEGO PROGRAMU PROFILAKTYKI 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Art. 72. 2. Konwencja
Bardziej szczegółowoPRACA Z PRZEKONANIAMI W PROGRAMIE SIMONTONA INSTRUKCJE ROZWIJANIE I WZMACNIANIE KOMPETENCJI EMOCJONALNEJ
PRACA Z PRZEKONANIAMI W PROGRAMIE SIMONTONA INSTRUKCJE ROZWIJANIE I WZMACNIANIE KOMPETENCJI EMOCJONALNEJ To nie rzeczy nas smucą, ale sposób w jaki je widzimy (Epiktet 55 135). Powyższe stwierdzenie wyjaśnia,
Bardziej szczegółowoKiedy nauczyciel klasy I staje się osobą znaczącą dla uczniów? Ewa Filipiak
Kiedy nauczyciel klasy I staje się osobą znaczącą dla uczniów? Ewa Filipiak Instytut Pedagogiki Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Uczelnie dla szkół Główne myśli Etap edukacji wczesnoszkolnej
Bardziej szczegółowoJAK MOTYWOWAĆ DZIECKO DO NAUKI
JAK MOTYWOWAĆ DZIECKO DO NAUKI Motywacja to: CO TO JEST MOTYWACJA? stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, w tym przypadku chęć dziecka do uczenia się, dążenie do rozwoju, do zaspokajania
Bardziej szczegółowoColorful B S. Autor: Anna Sowińska. Wydawca: Colorful Media. Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012
Autor: Anna Sowińska Wydawca: Colorful Media Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: 83-919772-7-7 Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012 Okładka: Colorful Media Skład i łamanie: Colorful Media Colorful B S O
Bardziej szczegółowoRola dorosłych w budowaniu poczucia własnej wartości u sześciolatka
Rola dorosłych w budowaniu poczucia własnej wartości u sześciolatka Magdalena Zając Wydział Nauk Pedagogicznych Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Biografia dziecka, a jego poczucie własnej wartości
Bardziej szczegółowo1 Ojcostwo na co dzień. Czyli czego dziecko potrzebuje od ojca Krzysztof Pilch
1 2 Spis treści Wstęp......6 Rozdział I: Co wpływa na to, jakim jesteś ojcem?...... 8 Twoje korzenie......8 Stereotypy.... 10 1. Dziecku do prawidłowego rozwoju wystarczy matka.... 11 2. Wychowanie to
Bardziej szczegółowoJak zapobiegać przemocy domowej wobec dzieci i młodzieży.
Jak zapobiegać przemocy domowej wobec dzieci i młodzieży. (Terapia Krótkoterminowa Skoncentrowana na Rozwiązaniu) Kontakt tel.: +48 600779294 e-mail: iwona@gabinetterapeutyczny.eu Iwona Czerwoniuk psychoterapeuta
Bardziej szczegółowoJESPER JUUL NIE Z MIŁOŚCI
JESPER JUUL NIE Z MIŁOŚCI Kiedy gaśnie spontaniczna radość z dawania i brania, znikają również miłość i wzajemne zaufanie. Obowiązek mówienia TAK zabija radość. Dzieci swoim NIE wyznaczają granice swojego
Bardziej szczegółowoSerdecznie zapraszamy na warsztaty rozwojowe dla Kobiet
Serdecznie zapraszamy na warsztaty rozwojowe dla Kobiet z cyklu: Czas tylko dla Mnie D r o g a K O B I E T O! Czas pomyśleć trochę o Sobie! Praca, dom, obowiązki ciągle coś, ciągle w biegu Umysł na wysokich
Bardziej szczegółowoDLA RODZICÓW. Tytuł BUDOWANIE TWÓRCZYCH RELACJI RODZIC - DZIECKO Osoba/y prowadząca/e Małgorzata Jakubowska. Cykl 5 spotkań po 2 godziny.
DLA RODZICÓW BUDOWANIE TWÓRCZYCH RELACJI RODZIC - DZIECKO Małgorzata Jakubowska Rodzice Cykl 5 spotkań po 2 godziny. Poradnia Psychologiczno - Pedagogiczna Doskonalenie kontaktu ze sobą i otoczeniem przez
Bardziej szczegółowoPłacz niemowląt. Ponieważ niemowlęta nie umieją mówić, używają płaczu jako środka wyrazu i komunikowania swoich potrzeb.
Płacz niemowląt Wprowadzenie Wszystkie niemowlęta płaczą, zwłaszcza w ciągu pierwszych paru tygodni po urodzeniu. Płaczą, kiedy czegoś potrzebują, ale nie zawsze oznacza to, że dzieje się coś złego. Czasem
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Kształtowanie postaw etycznych u dziecka Beata Szynalska-Skarżyńska Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 11 maja 2015 r. CZYM JEST ETYKA? Etyka, zgodnie z europejską tradycją,
Bardziej szczegółowoTerapeutyczne właściwości plastycznej ekspresji twórczej u dzieci.
Terapeutyczne właściwości plastycznej ekspresji twórczej u dzieci. Oddziaływanie przez sztukę jest uznaną i cenioną formą terapii. Dzieje się tak, ponieważ zarówno muzyka jak i plastyka poruszają w człowieku
Bardziej szczegółowoOFERTA PORADNI PSYCHOLOGICZNO PEDAGOGICZNEJ NR
OFERTA PORADNI PSYCHOLOGICZNO PEDAGOGICZNEJ NR 6 Oferta dla rodziców/dziadków/prawnych opiekunów r o d z i c e tytuł Postępowanie mediacyjne w sytuacjach konfliktowych, jak również zagrożonych karą Granice
Bardziej szczegółowoStres jego przyczyny i wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, przeciwdziałanie.
Stres jego przyczyny i wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, przeciwdziałanie. Martyna Gąsiorowska II GB CO TO JEST STRES?... 3 JAK SIĘ OBJAWIA STRES?... 3 CZY STRES JEST POTRZEBNY?... 3 JAK WALCZYĆ
Bardziej szczegółowoKluczem do wiedzy wciąż jest czytanie. Wiele osób, choć umie czytać, nie czyta. muszą powstać w dzieciństwie.
Sukces człowieka zależy w dużej mierze od wiedzy. Kluczem do wiedzy wciąż jest czytanie. Wiele osób, choć umie czytać, nie czyta. Dlaczego? Ponieważ nawyk i potrzeba lektury Dlaczego? Ponieważ nawyk i
Bardziej szczegółowoWpływ żywienia na funkcjonowanie psychospołeczne dzieci.
Wpływ żywienia na funkcjonowanie psychospołeczne dzieci. ZDROWIE definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) to stan cechujący się uzyskaniem dobrego samopoczucia na poziomie fizycznym, psychicznym i
Bardziej szczegółowoStrona 1 z 7
1 z 7 www.fitnessmozgu.pl WSTĘP Czy zdarza Ci się, że kiedy spotykasz na swojej drodze nową wiedzę która Cię zaciekawi na początku masz duży entuzjazm ale kiedy Wchodzisz głębiej okazuje się, że z różnych
Bardziej szczegółowo