Materiał i metody. Obiektem moich badań były kasztanowce chronione przed atakami szrotówka kasztanowcowiaczka za pomocą pułapek lepowo-feromonowych..

Transkrypt

1 Streszczenie Celem mojej pracy była ocena skuteczności pułapek lepowo-feromonowych w zwalczaniu szrotówka kasztanowcowiaczka Cameraria ohridella (L.), atakującego kasztanowce białe na terenie Sopotu. Oceniając kondycję drzew po ilości śladów Ŝerowań ( min ) na liściach wykazałam, Ŝe zastosowanie tych opasek było mało skutecznym sposobem redukcji populacji tego szkodnika na terenie przeze mnie monitorowanym. Porównując ilość min na liściach drzew nie objętych leczeniem (próby kontrolne) i leczonych (próby badawcze) stwierdziłam brak istotnych róŝnic między nimi we wszystkich trzech pokoleniach szrotówka. Zdarzało się nawet, Ŝe na liściach drzew z opaskami było więcej min niŝ na próbach kontrolnych. Ponadto z powodu słabej selektywności opasek ich ofiarą padały równieŝ owady poŝyteczne takie jak biedronki i złotooki. Wstęp Zainteresowanie problemem ochrony drzew w miastach znacznie wzrosło po inwazji, okrzykniętego owadem roku ( Przegląd leśniczy wrzesień 22 ) szrotówka kasztanowcowiaczka (Cameraria ohridella) Ŝerującego głównie na kasztanowcu białym (Aesculus hippocastanum). Licealistom drzewo to jest szczególnie bliskie, gdyŝ jego kwitnienie zwiastuje zbliŝający się egzamin dojrzałości. Dlatego między innymi postanowiłam przyjrzeć się sposobom przeciwdziałania inwazji tych szkodników na rosnące w Sopocie kasztanowce białe oraz ocenić skuteczność podejmowanych przez władze miasta działań. ryc. 1 Cameraria ohridella - owad dorosły ryc. 2 - gasienica w minie, fot. M. Bromirski Szrotówek kasztanowcowiaczek niewielki motyl z rodziny Gracillariidae, został odkryty i opisany około 1985 r. w Macedonii, gdzie przyczynił się do defoliacji drzew w naturalnych drzewostanach kasztanowca białego. Liście tego gatunku są podstawowym składnikiem diety gąsienic tego motyla. Obecnie występuje on powszechnie w prawie całej Polsce i posiada trzy, następujące po sobie w ciągu całego roku, pokolenia. Długość ciała imago (ryc.1)[ lit.5] wynosi ~5 mm, rozpiętość przednich skrzydeł moŝe dochodzić do 8 mm. MoŜemy go rozpoznać po brązowozłocistym ubarwieniu z białymi przepaskami, czarno obrzeŝonymi. Cechą charakterystyczną motyla są teŝ nitkowate czułki, nieco krótsze od ciała. Szkodliwość szrotówka polega na tym, Ŝe jego gąsienice Ŝywiąc się miękiszem liści kasztanowców (na jednym liściu złoŝonym 3 gąsienic potrafi utworzyć do 3 min - pustych korytarzy, ogołoconych z tkanki miękiszowej ryc.2) powaŝnie uszkadzają cały aparat 1

2 asymilacyjny. Przedwczesne brązowienie i opadanie liści, często juŝ w sierpniu, powoduje wymuszony spoczynek kasztanowców. Tymczasem jesienią dochodzi ponownie do listnienia i zakwitania. Tak zakłócony rytm rozwojowy sprawia, Ŝe drzewa nie wchodzą w normalny stan spoczynku zimowego i są naraŝone na przemarznięcia, szczególnie przy wczesnej i surowej zimie [lit.2,4,5]. Inwazje szrotówka w Europie wspomaga łatwość jego przemieszczania się. Motyle bardzo łatwo przenoszone są przez wiatr, wodę, ludzi i róŝnego rodzaju pojazdy mechaniczne. Stwierdzono, Ŝe ekspansja szkodnika następuje na kasztanowcach rosnących wzdłuŝ szlaków transportowych i w duŝych aglomeracjach miejskich. Do dzisiaj nie udało się skutecznie zwalczyć szrotówka w miastach, bowiem na terenach zurbanizowanych wyklucza się stosowanie metod chemicznych, skutecznych w 98-1 % [lit.1,4,5,7].wśród naukowców trwa spór jaka forma ratowania kasztanowców jest najskuteczniejsza i dla nich najlepsza [lit.3]. Zawodzą takŝe naturalne metody ograniczania liczebności tego szkodnika, poniewaŝ szrotówek, jako obcy w Europie gatunek, nie posiada Ŝadnych, naturalnych wrogów i jest odporny na przegęszczenia populacji (stwierdzono, Ŝe w kaŝdym pokoleniu, w liściach pozostaje 2-3% diapauzujących poczwarek, głównie z I pokolenia) [lit.3]. Celem mojej pracy było zwrócenie uwagi na problem bezskutecznej walki ludzi ze szkodnikiem rozszerzającym obecnie swój areał na północną część Polski [lit.1] oraz zbadanie skuteczności samych opasek lepowo-feromonowych będących nowym, testowanym sposobem ograniczania populacji tego gatunku w miastach. Materiał i metody Obiektem moich badań były kasztanowce chronione przed atakami szrotówka kasztanowcowiaczka za pomocą pułapek lepowo-feromonowych.. Jako miejsce swoich badań wybrałam miasto Sopot w woj. pomorskim, w którym prawie 1 % populacji kasztanowców białych, jest zaatakowanych przez tego motyla. KaŜde leczone w ten sposób drzewo ma środkową część pnia owiniętą opaską foliową szerokości 8-9 cm pokrytą klejącym preparatem. Dodatkowo na kaŝdej opasce umieszcza się dyspensery feromonowe samicy szrotówka w celu wyłapywania samców. Do obserwacji wybrałam cztery drzewa (ryc.3) z opaskami (próby badawcze nr 1,2,3,4) oraz dwa drzewa bez opasek (próby kontrolne nr 5,6). Ryc. 3 Stanowiska badawcze w Sopocie Mój monitoring trwał od roku. Drzewa przeze mnie wybrane miały ponad lat. Wszystkie były atakowane przez szkodnika od około 3 lat i zostały poddane ochronie mechanicznej (wygrabianie opadłych liści i niszczenie ich wraz z poczwarkami) jesienią ubiegłego roku. Z dniem rozpoczęcia monitoringu, na kaŝdym drzewie wybrałam 1, będących w zasięgu mojej ręki, liści i obserwowałam je co tydzień. Podczas kaŝdej wizyty w Sopocie liczyłam na kaŝdym z nich nowe miny. W celu weryfikacji moich 2

3 spostrzeŝeń kaŝdorazowo robiłam zdjęcia liściom, aby porównując je ze sobą stwierdzić ile min przybyło w ciągu kaŝdego tygodnia. Wiedzę o czasie występowania kaŝdego pokolenia oparłam na zgromadzonej literaturze oraz panujących wówczas warunkach termicznych, bowiem im niŝsza temperatura tym okres rozwoju gąsienic motyla w kaŝdym pokoleniu wydłuŝał się [lit.1,5,8]. Przyjęłam, Ŝe: gąsienice I pokolenia Ŝerują od końca maja do końca lipca gąsienice II pokolenia od końca lipca do końca sierpnia gąsienice III pokolenia od końca sierpnia do połowy października. Liczenie miejsc Ŝerowań = min na kaŝdym liściu (1 mina to miejsce Ŝerowania jednej gąsienicy) rozpoczynałam dla kaŝdego pokolenia od nowa zarówno w próbach kontrolnych jak i badawczych. Ponadto dla I i II pokolenia określiłam liczbę złapanych szrotówków w kaŝdej próbie badawczej. Nie zamieściłam w pracy odłowionych motyli III pokolenia gdyŝ ich gąsienice na początku Ŝerują na liściach kasztanowców, a następnie w nich zimują (stąd imago tego pokolenia pojawia się dopiero w roku następnym jako pokolenie I). Przy znajomości powierzchni opaski i liczby motyli złapanych na powierzchni badawczej [1 cm 2 ], ryc.4, obliczyłam liczbę motyli złapanych na jedną opaskę w kaŝdym pokolenia według wzoru: y z x = gdzie: 1 x ilość motyli złapanych na opaskę y ilość motyli złowionych na 1 cm 2 w kaŝdym pokoleniu ( wyliczona na zakończenie danego pokolenia, które w porównaniu z okresem występowania gąsienic jest przesunięte w czasie o 1 miesiąc[lit.5] z powierzchnia opaski [cm 2 ] Ryc. 4 Powierzchnia badawcza Ponadto w okresie całego monitoringu, liczyłam przedstawicieli, złapanej na opaski, poŝytecznej entomofauny (biedronki i złotooki). Wyniki Ryc. 5. Liczba min na 1 liściach złoŝonych w kaŝdym pokoleniu 1) Liczba min (liczba gąsienic Ŝerujących) na 1 liściach W I pokoleniu ilość min jest stosunkowo niska ( nie przekracza stu na dziesięciu liściach złoŝonych). Natomiast w III pokoleniu ich liczba we wszystkich próbach gwałtownie wzrasta. Ponadto uzyskane wyniki w próbach kontrolnych (5,6) jak i badawczych (1,2,3,4) są zbliŝone (ryc.5). Ilość min pokolenie I pokolenie II pokolenie III 3

4 2) Liczba złapanych motyli w I i II pokoleniu w próbach badawczych ( z opaskami) Ryc.6 Ilość złapanych motyli w I pokoleniu Ryc. 7Ilość złapanych motyli w II pokoleniu Ilość złowionych motyli na jednej opasce Ilość złowionych motyli na jednej opasce Średnio w kaŝdym pokoleniu złapało się odpowiednio 4971 owadów w pokoleniu I i 8265 w pokoleniu II (łącznie w obu pokoleniach średnia wynosi 6618 owadów) Uwagę zwraca wyjątkowo duŝa liczba motyli złapanych w próbie nr 4 w II-gim pokoleniu. Ponadto pułapki na stanowisku trzecim okazały się najmniej skuteczne w obu pokoleniach. 3) Liczba złowionych na pułapki owadów poŝytecznych Ryc. 8 Biedronka dwukropka Adalia bipunctata na opasce fot. M. Bromirski Ze względu na brak selektywności opasek, podczas monitoringu, na pułapki złapała się spora liczba biedronek i złotooków co przedstawiają ryciny nr 9 i 1. Ryc. 9 Ilość złowionych biedronek na cztery opaski podczas obserwacji Ryc. 1. Ilość złowionych złotooków na cztery opaski podczas obserwacji Ilość złapanych biedronek na jedną opaskę Num er próby dwukropka siedmiokropka ośmiokropka Ilość złapanych złotooków

5 Dyskusja Na podstawie analizy uzyskanych przeze mnie danych zauwaŝyłam, Ŝe zastosowanie, w nieodpowiedni sposób, pułapek lepowo-feromonowych, jest nie tylko mało skutecznym sposobem zwalczania populacji szrotówka, ale takŝe przyczynia się do zmniejszania populacji poŝytecznej entomofauny. O niskiej skuteczności opasek świadczy minimalny spadek ilości min w próbach chronionych w porównaniu z próbami kontrolnymi w kaŝdym pokoleniu. Zdarzało się nawet, Ŝe na liściach drzew leczonych, liczba min w danym pokoleniu była wyŝsza niŝ na liściach drzew kontrolnych (ryc.5). Ponadto gwałtowny wzrost min w pokoleniu III sygnalizuje nam, Ŝe szrotówek przez wzmoŝony rozród zabezpiecza się przed zbliŝającymi się niekorzystnymi warunkami, bowiem z nie wszystkich diapauzujących poczwarek wylecą w przyszłym roku motyle. Analizując wykresy 6 i 7 wydawać by się mogło, Ŝe liczba odławianych motyli, w kaŝdej próbie badawczej jest bardzo duŝa (średnia z obu pokoleń wyniosła 6618 złapanych owadów). Niestety są to ilości znikome (nawet sztuk z próby 4- ryc.7) w porównaniu z ogromną liczbą gąsienic Ŝerujących, w koronach kasztanowców ( na kaŝdym liściu i w kaŝdym pokoleniu ). Zdolności reprodukcyjne szrotówka są tak wysokie, Ŝe nie wpłynęło to w Ŝaden widoczny sposób na ograniczenie ilości samców (feromony na opaskach słuŝyły odławianiu samców szrotówka) i ich sukcesu rozrodczego. Na małą skuteczność tej metody, wpłynęło teŝ zbyt późne umieszczenie pułapek na drzewach. Na moich badanych kasztanowcach, załoŝono je gdy na liściach były juŝ pierwsze malutkie miny (rozwój gąsienic II pokolenia). Zatem, praktycznie niemoŝliwym było odłowienie znacznej części motyli I pokolenia, które to lubi przesiadywać na pniach drzew (motyle II pokolenia preferują korony drzew) [Lit.6]. Ponadto wymiana opasek była sporadyczna. W ciągu 4 miesięcy monitoringu, pułapki wymieniono tylko 2 razy. Z tego powodu, oraz padającego w lipcu deszczu, spłukującego z nich atraktant płciowy, selektywność ich była tak mała, Ŝe na obserwowanych przeze mnie pułapkach łapały się równieŝ owady poŝyteczne (ryc. 8,9,1). Na czterech opaskach zginęły 184 osobniki, a uwzględniając fakt, Ŝe liczba w ten sposób chronionych kasztanowców w Sopocie wynosiła ponad 2, moŝemy sobie wyobrazić w jakim stopniu zagraŝają one poŝytecznej entomofaunie tego miasta. I chociaŝ ilość załapanych owadów poŝytecznych w stosunku do złapanych szrotówków była niewielka (na 1 sztuk złapanych szkodników przypada średnio 7 owadów poŝytecznych), to naleŝy sobie zadać pytanie: Czy warto jest poświęcać biedronki, złotooki i być moŝe inne poŝyteczne owady, dla tak mało skutecznej metody ochrony kasztanowców? Warto równieŝ dodać, Ŝe załoŝenie opasek lepowo-feromonowych na pniach kasztanowców w Sopocie, było jedyną formą zwalczania szrotówka (nie licząc metody mechanicznej zastosowanej jesienią 26 roku) w tym mieście. A przecieŝ myśląc o skutecznej walce z tym szkodnikiem, naleŝało by połączyć metodę opasek lepowo- feromonowych z innymi metodami Ryc.11 Pułapka kominowa fot.m.bromirski 5

6 takimi jak: zakładane w koronach drzew, pułapki kominowe (ograniczające liczebność motyli II-go pokolenia ryc. 11) czy stosowane juŝ, z duŝym sukcesem na południu Polski, mikroiniekcje młodych kasztanowców [lit.4]. Reasumując, pułapki lepowo-feromonowe mogą być skuteczne jeśli: będą zakładane w ściśle określonym czasie, tuŝ po wylocie motyli z kolejnych pokoleń ( głównie I-go - bowiem to one przesiadują na pniach drzew), będą często wymieniane (zdjęcie opasek powinno nastąpić po 2-3 tygodniach od załoŝenia, by nie ograniczać działania dyspensera płciowego), ich stosowanie odbywać się będzie pod okiem specjalisty np.entomologa, który skutecznie określi terminy ich zakładania i zdejmowania, nie będą jedyną metodą stosowaną do walki ze szrotówkiem. Pamiętajmy teŝ, Ŝe dopóki w środowisku naturalnym szrotówek nie będzie miał znaczących wrogów, to nie jesteśmy wstanie pomóc kasztanowcom w 1 %. Obecnie kasztanowców wciąŝ ubywa [lit.3], a my moŝemy je tylko wspomagać w walce z tym szkodnikiem, ale róbmy to umiejętnie - bo warto. Jedno dojrzałe drzewo oczyszcza z zanieczyszczeń 2m 3 powietrza, nie będąc przy tym wraŝliwe na emisję spalin samochodowych [lit.7]. Bądźmy wraŝliwi na otaczającą nas przyrodę i nie wycinajmy drzew pod byle pretekstem, byśmy mogli bez wyrzutów sumienia obchodzić, kaŝdego roku, 1 października - Dni Drzewa. Na zakończenie chciałabym serdecznie podziękować panu Maciejowi Bromirskiemu z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Gdańsku za cenne wskazówki podczas prowadzenia obserwacji oraz udostępnienie własnych zdjęć do mojej pracy. Piśmiennictwo 1. Buszko J. Szrotówek kasztanowcowiaczek- pochodzenie i biologia ; 2. Chrońmy kasztanowce zakładka Przewodnik po urzędzie - Wydziały- inne informacje 3. Grelewska Anna; Na świecie sadzą, a w Polsce tną ; Przyroda Polska ; 1/27 4. Kosibowicz M. kwartalnik: Leśne Prace Badawcze, 25,2: ; 5. Łabanowski G. Szrotówek kasztanowcowiaczek groźny szkodnik kasztanowca białego ; 6. Matacz W Mechaniczne i agrotechniczne metody ograniczania populacji szrotówka Kasztanowce zamiast filtrów, -zakładka archiwum nr 13, grudzień Soika G. Poszukiwania skutecznej metody zwalczania szrotówka kasztanowcowiaczka w Europie ; 6