WYSTĘPOWANIE ORAZ SZKODLIWOŚĆ ROLNIC (AGROTINAE) DLA KUKURYDZY (ZEA MAYS L.) W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE W LATACH

Transkrypt

1 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011 WYSTĘPOWANIE ORAZ SZKODLIWOŚĆ ROLNIC (AGROTINAE) DLA KUKURYDZY (ZEA MAYS L.) W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE W LATACH PAWEŁ K. BEREŚ Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Terenowa Stacja Doświadczalna Langiewicza 28, Rzeszów p.beres@iorpib.poznan.pl I. WSTĘP Zasiewom kukurydzy (Zea mays L.) w Polsce zagraża obecnie ponad 20 gatunków szkodników (Bereś i Pruszyński 2008). Szczególnie liczną i ważną gospodarczo grupę stanowią przedstawiciele rzędu motyli (Lepidoptera) z rodziny sówkowate (Noctuidae), które w Polsce obejmują 473 gatunki (Buszko i Nowacki 2000). Wśród sówkowatych największe zagrożenie dla kukurydzy stanowi podrodzina rolnice (Agrotinae), których gąsienice uszkadzają zarówno podziemne, jak i nadziemne części roślin, w tym kolby (Dubniak i Kania 1961; Lisowicz i Tekiela 2004). Rolnice będąc w większości gatunkami polifagicznymi rozpoczęły uszkadzać zasiewy kukurydzy już od lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku (Kania 1962). O szkodliwości rolnic decyduje przede wszystkim ich liczebność, na którą duży wpływ mają warunki meteorologiczne. Szczególnie korzystne są mroźne zimy z dużą okrywą śnieżną, ciepłe i suche wiosny oraz okres letni, a także suche jesienie (Walczak i Jakubowska 2001). Z badań cytowanych autorek wynika również, że masowe pojawy rolnic (gradacje) i związana z tym ich duża szkodliwość odbywają się w cyklach kilkuletnich co 3, 5, 7, a nawet 10 lat. W ochronie upraw przed rolnicami niezmiernie ważny jest systematycznie prowadzony monitoring zmian w ich liczebności. Jednym z najskuteczniejszych sposobów pozwalających śledzić nalot motyli i jego intensywność jest użycie pułapek świetlnych tzw. samołówek (Jakubowska i Walczak 2005). Z uwagi jednak na cenę oraz sposób eksploatacji tych urządzeń, a zwłaszcza konieczność dysponowania źródłem energii do ich uruchomienia, samołówki są stosowane na niewielką skalę. Z praktycznego punktu widzenia najprostsze w zastosowaniu przez rolników w warunkach polowych są pułapki feromonowe, których zasada działania opiera się na wydzielaniu specyficznego związku (najczęściej feromonu płciowego, rzadziej imitującego zapach pokarmu), który zwabia osobniki do pułapki. Urządzenia takie

2 594 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011 z powodzeniem są stosowane między innymi w uprawach warzyw do monitorowania lotu szkodliwych gatunków (Rogowska i Wrzodak 2006). Celem badań było określenie szkodliwości rolnic dla roślin kukurydzy oraz zbadanie przydatności dostępnych na polskim rynku pułapek feromonowych do monitorowania intensywności nalotu motyli Agrotinae na plantacje tej rośliny. II. MATERIAŁ I METODY Badania wykonano na Podkarpaciu w latach w Krzeczowicach oraz w Terliczce, Nienadówce, Głuchowie. Obserwacje prowadzono na średniowczesnych mieszańcach kukurydzy (FAO ). Do monitoringu występowania motyli Agrotinae użyto pułapki feromonowe Medchem typu delta z dyspenserami feromonowymi firmy Csalomon przeznaczonymi do odłowu samców rolnicy zbożówki (Agrotis segetum Den. & Schiff.), rolnicy czopówki (Agrotis exclamationis L.), rolnicy gwoździówki (Agrotis ypsilon Rott.) oraz rolnicy panewki (Amathes c-nigrum L.). Pułapki umieszczano na plantacji począwszy od maja w odległości metrów jedna od drugiej, stosując łącznie od 4 do 6 sztuk na 1 ha uprawy. Systematycznie 2 3 razy w tygodniu sprawdzano podłogi lepowe odnotowując liczbę złowionych samców poszczególnych gatunków. Co 3 4 tygodnie wymieniano dyspensery, natomiast podłogi lepowe w miarę potrzeby. Monitoring z wykorzystaniem pułapek feromonowych kończono w trzeciej dekadzie sierpnia. Bezpośrednią szkodliwość gąsienic rolnic dla roślin kukurydzy oceniano dwukrotnie w sezonie wegetacyjnym: w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca, gdy rośliny były w fazie BBCH (Adamczewski i Matysiak 2002) przeglądano w czterech miejscach pola po 100 roślin poszukując objawów żerowania szkodnika na liściach oraz u podstawy łodygi. Ponadto każdą roślinę wykazującą wizualne objawy uszkodzenia systemu korzeniowego wykopywano, a następnie pomiędzy korzeniami oraz w otaczającej je glebie poszukiwano gąsienic i śladów ich żerowania w postaci ogryzionych korzeni właściwych i podporowych, w drugiej połowie sierpnia, gdy rośliny były w początkowej fazie dojrzałości woskowej ziarniaków (BBCH 83) przeglądano po 100 kolb w czterech miejscach uprawy w poszukiwaniu gąsienic drugiego pokolenia i objawów ich żerowania. III. WYNIKI I DYSKUSJA W latach badań warunki meteorologiczne były bardzo zróżnicowane. Szczególnie korzystne dla rozwoju rolnic stwierdzono w latach W tym to okresie w rejonie badań odnotowano wysokie temperatury oraz umiarkowane opady, które sprzyjały lotom motyli oraz żerowaniu gąsienic. W 2007 roku ponadto intensywne opady deszczu w lipcu przyczyniły się do zwiększonego wylegania roślin, których system korzeni właściwych i podporowych został zredukowany przez gąsienice. Na podstawie wykonanego monitoringu z wykorzystaniem pułapek feromonowych stwierdzono wysoką przydatność tych urządzeń do kontrolowania liczebności

3 Występowanie i szkodliwość rolnic na kukurydzy 595

4 596 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011 motyli Agrotinae w zasiewach kukurydzy. Nalot motyli pierwszej generacji na plantacje rozpoczynał się najczęściej w maju (lata , 2010) lub na początku czerwca ( ), natomiast szczyt liczebności przypadał w czerwcu. Osobniki dorosłe drugiego pokolenia obserwowano w pułapkach w pierwszej dekadzie sierpnia ( , 2007) lub drugiej dekadzie tego miesiąca w pozostałych latach. W latach badań zwykle najliczniejsze było pierwsze pokolenie szkodnika. Na podstawie przeprowadzonego monitoringu przy użyciu pułapek feromonowych wykazano obecność wszystkich czterech badanych gatunków rolnic w zasiewach kukurydzy. Najliczniejszym była A. segetum (tab. 1, 2). Jej dominację w odłowach potwierdzają również i inni autorzy zajmujący się problematyką rolnic w różnych uprawach (Walczak i Jakubowska 2001; Jakubowska i Walczak 2005). Również w Bułgarii A. segetum razem z A. ypsilon są powszechnie występującymi szkodnikami kukurydzy (Geringov 1989). Najniższą liczebnością we wszystkich analizowanych miejscowościach odznaczał się A. c-nigrum. Tabela 2. Liczebność motyli Agrotinae odłowionych do pułapek feromonowych w Terliczce, Nienadówce i Głuchowie w latach Table 2. Number of Agrotinae moths caught in pheromone traps in Terliczka, Nienadówka and Głuchów in the years Miejscowość Location Terliczka Nienadówka Głuchów Skład gatunkowy Species composition [%] Liczba odłowionych motyli w latach: Number of moths caught, in the years: [szt.] [pcs] [%] [szt.] [pcs] [%] [szt.] [pcs] A. segetum 47, , ,7 14 A. exclamationis 20, ,3 6 5,3 1 A. ypsilon 13, ,6 7 21,0 4 A. c-nigrum 17,9 35 8,9 4 0,0 0 A. segetum 68, , ,7 6 A. exclamationis 10,6 5 9,5 2 14,3 1 A. ypsilon 17,0 8 0,0 0 0,0 0 A. c-nigrum 4,3 2 14,3 3 0,0 0 A. segetum 61, , ,7 7 A. exclamationis 28,6 6 17,6 3 12,5 2 A. ypsilon 0,0 0 0,0 0 25,0 4 A. c-nigrum 9,5 2 5,9 1 18,8 3 Na liczebność poszczególnych gatunków motyli z podrodziny Agrotinae istotny wpływ mogły mieć zasiewy innych roślin żywicielskich otaczające monitorowane plantacje kukurydzy. Największą liczbę motyli rolnic odłowiono w Krzeczowicach

5 Występowanie i szkodliwość rolnic na kukurydzy 597 i Terliczce, gdzie jako sąsiadujące uprawy dominowały: rzepak ozimy i pszenica ozima. Szkodliwość gąsienic była zróżnicowana w latach badań. Największe zagrożenie dla roślin kukurydzy stanowiły one w 2007 roku, kiedy to w Krzeczowicach obserwowano gradację motyli. W omawianym roku uszkodziły średnio 18,5% roślin (tab. 3). W pozostałych latach średni procent roślin uszkodzonych w analizowanych miejscowościach nie przekraczał 7,0%. Rolnice obok uszkadzania korzeni właściwych, korzeni podporowych, blaszek liściowych oraz łodyg kukurydzy żerowały również na kolbach. Po raz pierwszy w województwie podkarpackim gąsienice żerujące na miękkich ziarniakach odnotowali w 2003 roku Lisowicz i Tekiela (2004). Ich szkodliwość polegała na wyjadaniu miękkiego ziarna od czubka kolby w dół (bez naruszania osadki) oraz silnym zanieczyszczeniu miejsca żeru odchodami, na których rozwijały się grzyby saprofityczne. W analizowanym siedmioleciu najwięcej uszkodzonych kolb zanotowano w 2007 roku w Krzeczowicach średnio 11,0% (tab. 3). W pozostałych latach procent kolb opanowanych przez rolnice nie przekraczał 4,5. Tabela 3. Szkodliwość rolnic dla roślin kukurydzy w latach Table 3. Cutworms harmfulness for maize plants in the years Miejscowość Location Krzeczowice Terliczka Nienadówka Głuchów Procent Średnio w latach Mean in years uszkodzonych % damaged roślin plants 0,0 0,0 1,2 18,5 2,5 0,4 0,7 kolb cobs 1,5 4,5 3,0 11,0 1,5 0,5 0,9 roślin plants 7,0 0,9 0,5 kolb cobs 2,0 1,5 0,7 roślin plants 1,6 0,2 0,2 kolb cobs 0,3 0,05 0,0 roślin plants 0,2 0,1 0,8 kolb cobs 0,0 0,0 0,0 IV. WNIOSKI 1. Wysoką liczebność rolnic odnotowano jedynie w 2007 roku w Krzeczowicach. W pozostałych latach badań liczebność szkodnika utrzymywała się na niskim lub średnim poziomie. 2. Spośród odławianych do pułapek feromonowych gatunków najliczniejszym była rolnica zbożówka (A. segetum). 3. W latach badań gąsienice uszkodziły od 0,1 do 18,5% roślin oraz od 0,05 do 11,0% kolb. 4. Z uwagi na trudność w prognozowaniu masowego pojawu tych szkodników, konieczny jest stały monitoring występowania motyli najważniejszych gatunków m.in. z wykorzystaniem pułapek feromonowych.

6 598 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (2) 2011 V. LITERATURA Adamczewski K., Matysiak K Kukurydza Zea mays L. s W: Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH [K. Adamczewski, K. Matysiak tłumaczenie i adaptacja]. Wyd. I, Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 134 ss. Bereś P.K., Pruszyński G Ochrona kukurydzy przed szkodnikami w produkcji integrowanej. Acta Sci. Pol., Agricultura 7 (4): Buszko J., Nowacki J The Lepidoptera of Poland. A Distributional Checklist. Polish Entomological Monographs. Wyd. I. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Poznań, 178 ss. Dubniak H., Kania C Ochrona Kukurydzy. PWRiL, Warszawa, 156 ss. Geringov L Insect pests of maize in Bulgaria and their control. Acta Phyt. Entomol. Hung. 24 (1 2): Jakubowska M., Walczak F Dynamika lotów oraz nasilenie występowania rolnic w Polsce na tle warunków meteorologicznych w latach Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 45 (2): Kania C Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach Część II. Pol. Pismo Entomol., Seria B, 3 4 (27 28): Lisowicz F., Tekiela A Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie. s W: Technologia Produkcji Kukurydzy (A. Dubas, red.). Wieś Jutra, Warszawa, 133 ss. Rogowska M., Wrzodak R Nowe feromony do stosowania w ochronie roślin warzywnych przed szkodnikami. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 46 (2): Walczak F., Jakubowska M Wzrost szkodliwości rolnic (Agrotinae) w Polsce. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 41 (2): PAWEŁ K. BEREŚ OCCURRENCE AND HARMFULNESS OF CUTWORMS (AGROTINAE) ON MAIZE (ZEA MAYS L.) IN SOUTH-EAST POLAND IN SUMMARY In years , in the monitored maize plantations the following species of cutworms were caught to pheromone traps: turnip moth (Agrotis segetum Schiff.), heart and dart (Agrotis exclamationis L.), spotted cutworm (Amathes c-nigrum L.) and black cutworm (Agrotis ypsilon Rott.). A species dominating in the catches was A. segetum. The harmfulness of cutworms varied. The highest damage was recorded in Krzeczowice in 2007, where caterpillars damaged 18.5% of plants and 11.0% of cobs, on average. In other years the percentage of damaged plants did not exceed 7.0% on average, while of cobs, 4.5% on average. Key words: Agrotinae, cutworms, maize, harmfulness, occurrence