Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach

Transkrypt

1 Postêpy Psychiatrii i Neurologii 2005; 14 (2): Praca oryginalna Original paper Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach Hospitalization dynamics in patients with affective disorders in the years LUDMI A BOGUSZEWSKA 1, WALENTYNA SZIRKOWIEC 2, EL BIETA S UPCZYÑSKA-KOSSOBUDZKA 1 Z: 1. Zak³adu Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 2. Zak³adu Genetyki Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie STRESZCZENIE Cel. Zbadanie dynamiki hospitalizacji zaburzeñ afektywnych w poszczególnych frakcjach spo³eczno-demograficznych. Metoda. Analizowano ró nice miêdzy rokiem i w hospitalizacji ogó³u pacjentów i pierwszorazowych z poszczególnymi kategoriami rozpoznañ zaburzeñ afektywnych. Uwzglêdniono trzy zmienne niezale ne: wiek, p³eæ i miejsce zamieszkania (wieœ/miasto). Przyjêt¹ do porównañ jednostk¹ by³ wskaÿnik, okreœlony liczb¹ pacjentów na 100 tys. ludnoœci ogó³em oraz ludnoœci o analizowanych cechach. Wyniki. W latach czêstoœæ hospitalizacji wzros³a o 39, podobna dynamika charakteryzuje czêstoœæ pierwszych przyjêæ. Najczêstsz¹ przyczyn¹ hospitalizacji by³y zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce i epizody depresyjne. Najwy sze wskaÿniki hospitalizacji wystêpuj¹ u osób w wieku lat. Kobiety s¹ hospitalizowane dwukrotnie czêœciej ni mê czyÿni. Mieszkañcy miast s¹ czêœciej leczeni ni mieszkañcy wsi, ta nie wystêpuje w klasie wieku lat. W ci¹gu 5 lat najwy sza dynamika wzrostu wyst¹pi³a u osób w wieku lat, wy sza wœród kobiet ni mê czyzn, wy sza wœród mieszkañców miast ni wsi. Wnioski. W najwiêkszym stopniu wzros³a hospitalizacja z powodu epizodów depresyjnych i zaburzeñ nawracaj¹cych, zw³aszcza ich postaci ciê kich. SUMMARY Objectives. To estimate the dynamics of hospital admissions for affective disorders in various socio-demographic fractions. Methods. Differences were analyzed between the years and in the total number of admissions, and in the number of first admissions by the diagnostic categories of affective disorders. Three independent variables were taken into account: age, sex, and place of residence (urban v. rural area). Comparisons were made using two rates: the number of patients per of either general population, or population with characteristics under study. Results. In the years the frequency of hospital admissions has increased by 39, with a similar rate for the first admissions. The most frequent causes of hospitalization were recurrent depressive disorders and depressive episodes. The highest hospitalization rates were noted in the age range. Women were hospitalized twice as often as men. While inhabitants of urban areas were more frequently hospitalized than those living in rural areas, the difference disappeared in the age group. During the 5-year period under study the highest increment in the number of hospital admissions was found in the group aged 45 54, being higher among women as compared to men, and among urban area dwellers as compared to inhabitants of rural areas. Conclusions. The largest increment in the number of hospital admissions was noted in the categories of depressive episodes and recurrent depressive disorders, especially severe. S³owa kluczowe: zaburzenia afektywne / epidemiologia / dynamika Key words: affective disorders / epidemiology / dynamics Od wielu lat obserwuje siê w Polsce wzrost liczby osób hospitalizowanych z powodu zaburzeñ psychicznych. W przyjêtym przez nas do analiz okresie 5 lat, miêdzy rokiem a, wskaÿnik hospitalizacji ogó³u zaburzeñ psychicznych wzrós³ o 24 (z 368 na 100 tys. mieszkañców do 461) [1]. Znacznie wy sze jest tempo wzrostu hospitalizacji zaburzeñ afektywnych (F30-F39), ich wskaÿnik w ci¹gu tych samych 5 lat wzrós³ o 39 (z 41 na 100 tys. mieszkañców do 57). CEL Celem pracy by³o zbadanie dynamiki hospitalizacji zaburzeñ afektywnych i sprawdzenie jakie frakcje spo- ³eczno-demograficzne s¹ szczególnie czêsto hospitalizowane z tego powodu. METODA Dane o hospitalizacjach pacjentów uzyskaliœmy z istniej¹cych w Zak³adzie Organizacji Ochrony Zdrowia

2 100 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El bieta S³upczyñska-Kossobudzka Instytutu Psychiatrii i Neurologii baz, zawieraj¹cych informacje o ka dym hospitalizowanym pacjencie i niektórych jego cechach spo³eczno-demograficznych. Okresem porównawczym dla okreœlenia dynamiki zjawiska jest 5 lat, od roku, czyli od momentu wprowadzenia ICD-10, do roku, czyli najaktualniejszych danych, którymi dysponowaliœmy. Interesowa³y nas ró nice miêdzy rokiem a w rozpoznawaniu poszczególnych kategorii zaburzeñ afektywnych u ogó³u hospitalizowanych pacjentów, pacjentów pierwszorazowych, mê czyzn i kobiet; ró nice w rozpowszechnieniu hospitalizacji ze wzglêdu na wiek, miejsce zamieszkania i p³eæ; tendencje w sposobie kierowania pacjentów do leczenia szpitalnego; porównanie cech spo³eczno-demograficznych. WYNIKI W r. liczba hospitalizowanych z rozpoznaniem zaburzeñ afektywnych wynosi³a , po 5 latach wzros³a o 39, do U pacjentów z zaburzeniami afektywnymi najczêœciej, zarówno w roku jak i, rozpoznawane by³y zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce F33 (odpowiednio 16 i 25 na 100 tys. ludnoœci), najwy szy by³ tu równie wzrost wskaÿnika o 58, zw³aszcza w jego postaci ciê kiej (F33.2 i F33.3) o 97 (tabl. 1). Drugim, podobnie czêsto wystêpuj¹cym rozpoznaniem by³y epizody depresyjne F32, wskaÿnik wynosi³ odpowiednio 15 i 20 na 100 tys. ludnoœci i wzrós³ o 34, równie ze znacznie wy sz¹ dynamik¹ epizodów depresyjnych ciê kich (F32.2 i F32.3) o 67. WskaŸnik hospitalizacji kobiet, w obu okresach, by³ wy szy ni mê czyzn, wy szy by³ te jego wzrost. U kobiet wynios³a 42 (53 vs 75 na 100 tys.), u mê czyzn 33 (28 vs 38 na 100 tys.). Zarówno wœród kobiet jak i mê czyzn najczêœciej (w obu latach) wystêpuj¹ rozpoznania zaburzeñ depresyjnych nawracaj¹cych i epizodów depresyjnych, tak jak w ca³ej grupie hospitalizowanych, z tym, e u mê - czyzn jest odwrotna kolejnoœæ czêstoœci ich wystêpowania. U kobiet obserwuje siê wy sz¹ ni u mê czyzn dynamikê wzrostu zaburzeñ depresyjnych nawracaj¹cych (w tym postaci ciê kich) i pozosta³ych afektywnych zaburzeñ nastroju (F34, F38, F39), natomiast wœród mê czyzn wy szy wzrost wskaÿników wyst¹pi³ w hospitalizacjach epizodów depresyjnych (w tym ciê - kich), zaburzeñ afektywnych dwubiegunowych F31 i epizodów maniakalnych F30. WskaŸnik hospitalizacji pacjentów pierwszorazowych w r. wynosi³ 24 na 100 tys. mieszkañców i od r. wzrós³ o 36 (z 18 na 100 tys.). Zatem dynamika zapadalnoœci w ci¹gu ostatnich 5 lat by³a mniejsza ni dynamika rozpowszechnienia (wzrost wskaÿnika o 39), co œwiadczy o nieco wy szej czêstotliwoœci hospitalizacji osób ju uprzednio leczonych ni trafiaj¹cych do szpitala po raz pierwszy w yciu wskaÿnik leczonych wielokrotnie wzrós³ w tym czasie o 41 (z 24 na 100 tys. ludnoœci do 33). U pierwszorazowych pacjentów z zaburzeniami afektywnymi najczêœciej rozpoznawano (w obu latach) epizody depresyjne, a nastêpnie zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce, najwiêkszy te by³ wzrost wskaÿników tych rozpoznañ (zw³aszcza ich postaci ciê kich) miêdzy rokiem i (tabl. 2). Wzrost wskaÿników hospitalizacji pacjentów pierwszorazowych z epizodami depresyjnymi jest wy szy ni u ogó³u leczonych, podobnie z epizodami maniakalnymi i zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi, zauwa a siê natomiast spadek w rozpoznaniach dystymii i ni sz¹ ni u ogó³u leczonych dynamikê pozosta³ych zaburzeñ nastroju (przy ogólnie niskich wartoœciach tych wskaÿników). WskaŸniki pierwszorazowych hospitalizacji kobiet z zaburzeniami afektywnymi s¹ w obu latach wy sze ni mê czyzn, du o wy szy jest te wzrost tych wskaÿników. Wœród kobiet wskaÿnik wzrós³ w ci¹gu 5 lat o 40 (z 23 na 100 tys. ludnoœci do 31), natomiast wœród mê - czyzn o 29 (z 13 na 100 tys. ludnoœci do 17). Ró nica dynamiki zapadalnoœci kobiet i mê czyzn (11) jest nieco wy sza ni dynamiki rozpowszechnienia (9). Tablica 1. Rozpowszechnienie hospitalizacji w latach i wg rozpoznania i p³ci. WskaŸnik na ludnoœci. Rozpoznania N=15932 Ogó³em Mê czyÿni Kobiety N=22080 N=5339 N=7071 N=10593 N=15009 Ogó³em 41,2 57, ,4 37, ,4 75,4 +42 Epizod maniakalny F30 1,2 1,3 +8 1,4 1, ,2 1,2 0 Zaburzenia afektywne dwubiegunowe F31 6,5 7, ,4 6, ,4 8,5 +15 Epizod depresyjny F32 14,6 19, ,8 14, ,3 24,2 +32 w tym: ciê ki F32.2 i F32.3 3,3 5, ,4 3, ,3 6,9 +60 Zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce F33 15,6 24, ,7 12, ,0 36,0 +64 w tym: ciê kie F33.2 i F33.3 3,3 6, ,1 3, ,4 9, Dystymia F34.1 2,1 2,3 +5 1,2 1,3 +8 2,9 3,3 +14 Pozosta³e F34 (bez F34.1), F38, F39 1,2 1, ,9 1, ,6 2,3 +44

3 Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 101 Tablica 2. Hospitalizacja pacjentów pierwszorazowych w latach i wg rozpoznania i p³ci. WskaŸnik na ludnoœci Rozpoznania N=6888 Ogó³em Mê czyÿni Kobiety N=9374 N=2416 N=3136 N=4472 N=6238 Ogó³em 17,8 24, ,9 16, ,5 31,4 +40 Epizod maniakalny F30 0,6 0, ,6 0, ,5 0,6 +20 Zaburzenia afektywne dwubiegunowe F31 1,3 1, ,3 1,4 +8 1,5 1,8 +20 Epizod depresyjny F32 9,1 13, ,0 10, ,1 16,8 +51 w tym: ciê ki F32.2 i F32.3 2,2 3, ,7 2, ,7 4,8 +78 Zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce F33 5,2 7, ,0 3, ,3 10,3 +41 w tym: ciê kie F33.2 i F33.3 1,0 2, ,7 1, ,3 2, Dystymia F34.1 1,0 0,8 20 0,6 0,5 17 1,4 1,0 29 Pozosta³e F34 (bez F34.1), F38, F39 0,6 0, ,4 0,4 0 0,7 0,9 +29 Rozpowszechnienie hospitalizacji wzrasta wraz z wiekiem, osi¹gaj¹c szczyt u osób licz¹cych oraz lat. W obu tych grupach wieku wskaÿnik hospitalizacji w roku kszta³towa³ siê na poziomie ok. 100 na 100 tys. ludnoœci, a w roku ok. 160 na 100 tys. Po 54 roku ycia czêstoœæ hospitalizacji systematycznie maleje (tabl. 3). Kobiety s¹ oko³o dwukrotnie czêœciej hospitalizowane ni mê czyÿni. Prawid³owoœæ ta jest najwyraÿniejsza u osób po 40 roku ycia, u osób m³odszych przewaga kobiet jest mniejsza, a w grupie wieku lat czêstsza jest hospitalizacja mê czyzn ni kobiet (tabl. 3 i 4). W latach najbardziej wzros³a hospitalizacja osób w wieku lat oraz lat o ok. 60, a najmniej hospitalizacja osób w wieku podesz³ym. W wiêkszoœci grup wieku w badanym okresie wyst¹pi³ wiêkszy wzrost hospitalizacji kobiet ni mê czyzn, co spowodowa³o, e przewaga hospitalizacji kobiet jest wiêksza w roku ni w (tabl. 3 i 4). Mieszkañcy miast s¹ czêœciej hospitalizowani ni osoby zamieszka³e na wsi, wy sza jest te w miastach dynamika rozpowszechnienia hospitalizacji (48 vs 28), co zwiêksza dystans czêstotliwoœci hospitalizacji w obu œrodowiskach z 13 na pocz¹tku okresu badawczego do 31 na jego koñcu. W obu badanych latach przewaga hospitalizacji osób z miasta wystêpuje w populacji do 39 roku ycia oraz po 60 roku ycia. Natomiast u osób w wieku od 40 do 59 lat na pocz¹tku okresu badawczego ( r.) czêstsza by³a hospitalizacja osób ze wsi ni z miasta, a po piêciu latach (w r.) wskaÿniki hospitalizacji w mieœcie s¹ wy sze ni na wsi. Wyj¹tek stanowi¹ osoby w wieku lat, gdzie wskaÿnik jest praktycznie taki sam w obu œrodowiskach. Ogólnie, wskaÿniki hospitalizacji s¹ wy sze wœród ludnoœci miejskiej ni wiejskiej, wy sze wœród kobiet ni mê czyzn, we frakcjach tych wystêpuje równie wy - sza dynamika wzrostu. Konsekwentnie, w populacji kobiet zamieszka³ych w mieœcie, w obu badanych okresach, wskaÿniki hospitalizacji by³y wy sze (odpowiednio od 54 na 100 tys. kobiet z miast do 83) i przejawia³y wiêksz¹ dynamik¹ o 52, ni w populacji kobiet zamieszka³ych na wsi (od 49 na 100 tys. do 63, ze wzrostem o 28) (tabl. 5). Zarówno w populacji kobiet, jak i mê czyzn, miejsce zamieszkania nie jest czynnikiem najsilniej generuj¹cym wysokoœæ wskaÿnika rozpowszechnienia hospitalizacji, jest on wyraÿnie modyfikowany przynale noœci¹ do kategorii wiekowej lat. W r. wskaÿniki hospitalizacji kobiet ze wsi w tym wieku by³y wy sze ni kobiet z miast w tych samych kategoriach wiekowych, chocia wzrasta³y z mniejsz¹ dynamik¹, bowiem ich wartoœci wyjœciowe (w r.) w piêciu grupach wiekowych by³y wy sze. Na ogóln¹ wartoœæ wskaÿnika wp³ywaj¹ czêœciej wystêpuj¹ce wœród kobiet miejskich hospitalizacje zarówno w m³odszych jak i starszych grupach wiekowych. W populacji mê czyzn zachodz¹ prawie takie same prawid³owoœci jak w populacji kobiet, przy oczywiœcie ni szych wskaÿnikach (tabl. 6). Natomiast, o ile u kobiet dynamika wzrostu hospitalizacji by³a we wszystkich grupach wiekowych wiêksza wœród mieszkanek miast ni wsi, to w populacji mê czyzn wy szy wzrost wskaÿników zauwa a siê wœród mê czyzn wiejskich w wieku lat. Zarówno w roku jak i, prawie 60 leczonych z powodu zaburzeñ afektywnych to pacjenci, którzy ju wczeœniej byli hospitalizowani. Takie same proporcje (od 56 do 59) leczonych po raz kolejny wystêpuj¹ bez wzglêdu na miejsce zamieszkania i p³eæ. Struktura hospitalizowanych pacjentów pierwszorazowych wg p³ci, wieku i miejsca zamieszkania jest bardzo podobna do hospitalizowanych ogó³em. W r. wy szy by³ wskaÿnik hospitalizowanych kobiet (31 na 100 tys.) ni mê czyzn (17 na 100 tys.), wy szy wœród ludnoœci miejskiej (27 na 100 tys.) ni wiejskiej (20 na 100 tys.). W populacji kobiet, zarówno w mieœcie jak i na wsi, najwy sze wskaÿniki pierwszorazowych hospitalizacji wystêpuj¹ w kategoriach wiekowych miêdzy 45 a 54 rokiem ycia, z podobnymi wartoœciami wskaÿników kobiet miejskich i wiejskich, podobnie w populacji mê czyzn, przy odpowiednio ni szych wskaÿnikach (tabl. 7). WskaŸnik hospitalizacji zaburzeñ psychicznych w r. wystandaryzowany wg wieku, p³ci i miejsca zamieszkania z roku wyniós³ 54 na 100 tys.

4 102 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El bieta S³upczyñska-Kossobudzka Tablica 3. Rozpowszechnienie wed³ug p³ci, wieku, œrodowiska zamieszkania w roku i. WskaŸniki na ludnoœci Ogó³em Mê czyÿni Kobiety Miasto Wieœ N=7130 N=5832 N=14888 N=10100 N=15009 N=10593 N= 7071 N= 5339 N=22080 N=15932 Kategorie wieku Ogó³em 41,2 57, ,4 37, ,4 75, ,4 62, ,4 47, ,5 3, ,3 2, ,9 3, ,1 4, ,5 2, ,5 20, ,4 22, ,5 18, ,0 22, ,3 16, ,5 48, ,5 37, ,7 58, ,7 50, ,2 44, ,7 108, ,2 67, ,1 149, ,1 110, ,8 105, ,4 159, ,3 91, ,3 224, ,6 162, ,9 153, ,1 161, ,3 102, ,8 218, ,0 161, ,5 163, ,4 100, ,2 75, ,7 123, ,9 103, ,3 96, ,4 70,7 +0,4 43,0 41,7 3 91,9 93, ,7 76, ,4 60,9 11 >70 39,9 41, ,7 23,9 3 48,1 51, ,8 49, ,7 31,3 7 Tablica 4. Udzia³ ludnoœci miejskiej z zaburzeniami afektywnymi w stosunku do wiejskiej oraz kobiet w stosunku do mê - czyzn w latach i w poszczególnych grupach wiekowych Miasto / Wieœ Kobiety / Mê czyÿni Ogó³em > Tablica 5. Rozpowszechnienie hospitalizacji kobiet w roku i w mieœcie i na wsi. WskaŸniki na ludnoœci Kobiety miasto Kobiety wieœ Ogó³em 54,3 82, ,3 63, ,4 4, ,9 2, ,9 19, ,8 16, ,2 58, ,5 58, ,5 148, ,5 150, ,1 224, ,7 226, ,5 215, ,4 225, ,0 128, ,6 113, ,7 102, ,5 78,3 11 >70 53,4 61, ,0 38,2 7 Tablica 6. Rozpowszechnienie hospitalizacji mê czyzn w roku i w mieœcie i na wsi. WskaŸniki na ludnoœci Mê czyÿni miasto Mê czyÿni wieœ Ogó³em 29,5 40, ,5 32, ,9 3, ,4 1, ,0 25, ,7 16, ,6 41, ,0 31, ,0 68, ,4 65, ,4 93, ,2 89, ,8 101, ,2 103, ,3 73, ,0 78, ,9 42, ,6 39,7 11 >70 28,0 28,0 0 20,8 19,2 7

5 Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 103 Tablica 7. Hospitalizacja pacjentów pierwszorazowych wed³ug p³ci i miejsca zamieszkania w roku. WskaŸniki na ludnoœci Kobiety Mê czyÿni miasto wieœ miasto wieœ Ogó³em 34,5 26,0 18,2 14, ,7 2,1 2,6 1, ,2 10,8 16,5 10, ,3 27,5 18,6 15, ,4 61,0 28,8 27, ,3 85,6 37,8 36, ,8 89,1 41,4 37, ,6 45,4 27,9 33, ,7 27,6 16,4 15,3 >70 23,9 14,3 13,8 8,3 Tablica 9. Instytucja kieruj¹ca do szpitala psychiatrycznego w i r. Instytucja kieruj¹ca N = N = w procentach Bez skierowania 13 8 Pogotowie 10 8 Poradnia zdrowia psychicznego Szpital psychiatryczny 3 3 Inna poradnia/inny lekarz/inny szpital Inna forma medycznej lub spo³ecznej opieki 1 1 S¹d 1 1 Inna 1 1 Tablica 8. Struktura demograficzna populacji osób hospitalizowanych w roku i Cechy N=15932 N=22080 w P³eæ Kobieta Mê czyzna ,8 1, ,2 5, ,6 10, ,4 15, ,4 22, ,3 19, ,7 7, ,4 10,5 > 70 7,1 6,0 Miejsce zamieszkania Miasto Wieœ Wykszta³cenie Bez wykszta³cenia 2 1 Podstawowe Zawodowe Œrednie Wy sze 9 8 Inne 2 2 ód³o utrzymania Praca zawodowa Praca dorywcza 1 0,2 Na utrzymaniu rodziny 5 7 Emerytura 9 10 Renta Zasi³ek dla bezrobotnych, pomoc spo³eczna 5 9 Inne 7 4 Stan cywilny Kawaler/panna Zamê na/ onaty Wdowcy/wdowy, rozwiedzeni Inne 0,2 0,4 Mieszkaj¹cy samotnie ludnoœci (przy wskaÿniku rzeczywistym 57 na 100 tys. ludnoœci) i wszystkie trzy czynniki demograficzne w podobnie niewielkim stopniu przyczyni³yby siê do jego wzrostu. WskaŸnik wystandaryzowany wzrós³ o 32, rzeczywisty o 39. Zatem zmiany w strukturze demograficznej ludnoœci Polski (okreœlonej powy szymi czynnikami) nie wp³ynê³y w znacz¹cym stopniu na wzrost wskaÿnika rzeczywistego. W obu analizowanych latach struktura pacjentów hospitalizowanych z powodu zaburzeñ afektywnych ze wzglêdu na p³eæ, miejsce zamieszkania, wykszta³cenie, stan cywilny i samotne b¹dÿ nie zamieszkiwanie, jest bardzo podobna (tabl. 8). Znaczniejsze ró nice wystêpuj¹ w strukturze wieku i Ÿródle utrzymania. W r. by³ nieco mniejszy udzia³ pacjentów do 39 roku ycia (o 5) i po 55 roku ycia (o 7), natomiast wiêkszy (o 12) w wieku lat, zw³aszcza w kategorii wiekowej lat. Mniejsza proporcja osób pracowa³a zawodowo, stosunkowo wiêcej utrzymywa³o siê z emerytury, renty i pomocy spo³ecznej. Zwraca uwagê wyj¹tkowo wysoki odsetek pacjentów utrzymuj¹cych siê z renty, zw³aszcza, e s¹ to ludzie stosunkowo m³odzi, w r. ponad 65 rencistów to osoby w wieku lat, 10 w wieku lat. Pacjentów najczêœciej kierowano do leczenia szpitalnego z poradni zdrowia psychicznego (odpowiednio w latach 46 i 53), oraz z innych poradni, innego ni psychiatryczny szpitala, b¹dÿ przez innego lekarza (po 25 w obu latach). W r. pacjenci byli czêœciej kierowani do szpitala przez s³u by specjalistyczne, czêœciej ni w roku z poradni zdrowia psychicznego, rzadziej bez adnego skierowania lub przywiezieni przez pogotowie (tabl. 9). OMÓWIENIE W wielu krajach, bez wzglêdu na ich spo³eczne, kulturowe i ekonomiczne zaplecze, obserwowany jest wzrost wystêpowania zaburzeñ depresyjnych, co z równ¹ uwag¹

6 104 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El bieta S³upczyñska-Kossobudzka traktuje siê zarówno w USA, Japonii, na Wêgrzech czy we Francji. Sporo ukazuje siê na temat depresji publikacji naukowych, popularnonaukowych oraz informacji w œrodkach masowego przekazu. Równie w Polsce poœwiêca siê temu tematowi wiele uwagi, co znalaz³o swój wyraz w licznych swego czasu wywiadach ze specjalistami (psychiatrami, psychoterapeutami, pedagogami), kampanii informacyjnej w TV oraz artyku³ach prasowych w mniej lub bardziej rzetelnych czasopismach. Wa nym siê wydaje pytanie, czy rozpowszechnienie i dynamika hospitalizacji zaburzeñ afektywnych odzwierciedla opinie o nasileniu w spo³eczeñstwie polskim zaburzeñ o charakterze depresyjnym. Przypuszczalnie, nag³aœnianie zjawiska, zarówno ze strony œrodowisk profesjonalnych, jak i tzw. kolorowych czasopism kobiecych, mo e mieæ wp³yw na wzrost œwiadomoœci o jego cechach i zmniejszaæ dystans w kierunku postawy bardziej przyzwalaj¹cej sobie i innym na ujawnianie dokuczliwych objawów i skorzystanie z ofert fachowej pomocy. Wysoki wzrost wskaÿnika rozpowszechnienia hospitalizacji (o 39) z podobnie wysokim wzrostem wskaÿnika zapadalnoœci (o 36), jeszcze wy szy wzrost wskaÿników leczonych z powodu zaburzeñ afektywnych w poradniach zdrowia psychicznego (o 58 ogó³em i 68 pacjentów pierwszorazowych) oraz dwukrotny wzrost wskaÿnika przyjêtych z powodu takich zaburzeñ do oddzia³ów dziennych, wskazywaæ mo e nie tylko na wiêksz¹ sk³onnoœæ do korzystania z lecznictwa psychiatrycznego ale równie œwiadczyæ o nasileniu zjawiska w spo³eczeñstwie, zw³aszcza, e nie poprawi³a siê w tym okresie dostêpnoœæ do s³u b psychiatrycznych, poza zwiêkszon¹ liczb¹ miejsc w oddzia³ach dziennych (z 0,6 do 0,8 na 10 tys. ludnoœci), przy w dalszym ci¹gu du ym ich niedostatku. Liczba poradni zdrowia psychicznego nawet zmniejszy³a siê (z 690 do 662), podobnie liczba ³ó ek psychiatrycznych (z 8,3 na 10 tys. ludnoœci do 7,6). Wzros³a w tym czasie liczba prywatnych gabinetów, ale niewielu pacjentów z badanej przez nas populacji mog³oby tam trafiæ zwa ywszy, e w r. prawie 70 utrzymywa³o siê z renty, emerytury b¹dÿ zasi³ku. Jednoczeœnie, nasili³y siê w tym czasie zjawiska niesprzyjaj¹ce dobrej kondycji psychicznej spo³eczeñstwa. Stopa bezrobocia wzros³a ponad dwukrotnie z 10 do 21, odsetek osób yj¹cych poni ej przyjêtego kryterium egzystencji biologicznej wzrós³ dwukrotnie z 5 do 10 (i to bez uwzglêdnionych bezrobotnych i rodzin patologicznych) [2], wskaÿnik samobójstw wzrós³ z 13 na 100 tys. do 15. W analizowanej przez nas populacji hospitalizowanych z zasi³ku dla bezrobotnych lub pomocy spo³ecznej utrzymuje siê 9, prawie wszyscy (8) s¹ w wieku produkcyjnym. Bezrobocie jest czynnikiem stresogennym nie tylko dla dotkniêtych nim bezpoœrednio, funkcjonuje w spo³ecznej œwiadomoœci jako fantom potencjalnego zagro enia [3]. Wskazuje siê, e utrata pracy prowadziæ mo e do utraty to samoœci [4], wzmaga siê poczucie braku bezpieczeñstwa, niekoniecznie bezpoœrednio zwi¹zane z zagro eniem sytuacji materialnej, obawa o w³asne zdrowie, presti, szacunek, kontakty z innymi, utratê kontroli nad w³asnym yciem, w konsekwencji prowadzi to do obni enia ogólnej aktywnoœci yciowej. W r. bezrobocie dotknê³o w podobnym stopniu mieszkañców miast i wsi (odpowiednio 22 i 20), kobiety i mê czyzn (odpowiednio 22 i 21), z badañ wynika, e w prawie ka dej polskiej rodzinie, bli szej czy dalszej, jest osoba bezrobotna. Nadto, stopa bezrobocia koreluje dodatnio zarówno z minimum socjalnym jak i minimum egzystencji. Jednak e powody wzrostu dynamiki hospitalizacji mog¹ tkwiæ w zupe³nie innych obszarach nie podlegaj¹cych obiektywnym miarom wskaÿnikowania, a wielorakie stresogenne czynniki nie musz¹ prowadziæ do klinicznych objawów kwalifikuj¹cych siê do leczenia, zw³aszcza szpitalnego. Z przeprowadzonych przez Eurobarometr i Esemed badañ w krajach starej Unii Europejskiej wynika, e np. spo³eczeñstwo W³och charakteryzuje najwy szy poziom dystresu psychicznego, a jednoczeœnie najni szy poziom zaburzeñ afektywnych [5]. Istniej¹ zatem jakieœ spo³eczno-kulturowe mechanizmy chroni¹ce przed powstawaniem objawów klinicznych. Ochronê mo e stanowiæ model w³oskiej rodziny o tradycyjnie silnych wiêzach, wspomagaj¹cej, patriarchalnej, a jednoczeœnie konsoliduj¹cej wszystkich cz³onków rodziny wokó³ osoby matki. W wiêkszoœci badañ wskazuje siê na iloœæ i jakoœæ kontaktów spo³ecznych, zw³aszcza rodzinnych, na samopoczucie psychiczne i sposób radzenia sobie z dyskomfortem [6, 7]. O spadku kondycji psychicznej Polaków poœrednio œwiadcz¹ prowadzone miêdzynarodowe badania, obejmuj¹ce 15 krajów, które wykaza³y bardzo silne korelacje miêdzy spadkiem kondycji psychicznej a tzw. makrostresorami, czyli brakiem zaufania do instytucji spo³ecznych i politycznych, w których to badaniach Polska uplasowa³a siê na drugim miejscu pod wzglêdem si³y oddzia³ywania tych czynników [8]. Przyczyny obni enia nastroju czy nawet pojawiaj¹cych siê zaburzeñ depresyjnych czêsto spowodowane s¹ przyjmowaniem niektórych leków ordynowanych w celu zlikwidowania objawów somatycznych, takich jak np. powszechnie stosowane leki na obni enie ciœnienia [7]. Z drugiej strony, rozleglejsza wiedza o tego typu zaburzeniach i warunkowane ni¹ zmiany postaw wp³ywaj¹ na chêtniejsze korzystanie z pomocy specjalistów, którzy te s¹ w tym zakresie coraz lepiej wyszkoleni, wiêksze te doœwiadczenie zdobyli lekarze pierwszego kontaktu. Nie wiemy w jakim stopniu wzrost hospitalizacji jest wyznacznikiem rozprzestrzeniania siê zjawiska w skali spo³ecznej i czy jest to wy³¹cznie negatywne zjawisko, bowiem równie dobrze mo e ono œwiadczyæ o zwiêkszonej spo³ecznie tendencji do bardziej racjonalnego wyboru radzenia sobie z dolegliwoœciami. S¹ to jednak kwestie na szersze badania spo³eczne, uwzglêdniaj¹ce wielorakie czynniki równie subiektywne, bowiem wzrost zaburzeñ o charakterze depresyjnym wystêpuje

7 Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 105 w ró nych krajach i spo³ecznoœciach bardzo zró nicowanych kulturowo, politycznie i ekonomicznie. Nie mo emy te jednoznacznie oceniæ i przewidzieæ nastêpstw wystêpowania wy szej dynamiki rozpowszechnienia ni zapadalnoœci (wiêkszego udzia³u w dynamice hospitalizacji pacjentów uprzednio leczonych ni pierwszorazowych), gdy œwiadczy to nie tylko o nawrotowoœci zaburzeñ, mo e równie œwiadczyæ o tendencji do wyhamowania zjawiska, je eli utrzyma siê w d³u szym okresie czasu. W naszym badaniu rozpowszechnienie hospitalizacji w populacji kobiet jest oko³o dwukrotnie wiêksze ni w populacji mê czyzn, zarówno na pocz¹tku, jak na koñcu okresu badawczego. Prawid³owoœæ ta utrzymuje siê od lat, tak np. w 1992 i 1995 r. wystêpowa³a ta sama proporcja [1]. Zarazem jest ona odzwierciedleniem proporcji w rozpowszechnieniu rzeczywistym wg ostatnich danych wiêkszoœæ zaburzeñ afektywnych wystêpuje dwukrotnie czêœciej u kobiet ni mê czyzn [6, 7]. Analiza hospitalizacji wed³ug p³ci i wieku wykaza³a, e od tej ogólnej prawid³owoœci odbiega hospitalizacja osób w wieku od 20 do 29 lat. W tej bowiem grupie kobiety s¹ rzadziej leczone w szpitalu ni mê czyÿni (proporcja K/M wynosi 80). Poniewa nie dysponujemy tak szczegó³owymi danymi z poprzednich lat, trudno powiedzieæ, czy jest to d³ugoletnia prawid³owoœæ, czy te wystêpuje dopiero ostatnio. Analiza rozpowszechnienia hospitalizacji wed³ug wieku wykaza³a, e najczêœciej leczone w szpitalu s¹ osoby w wieku od 45 do 54 lat, w nastêpnych natomiast klasach czêstoœæ hospitalizacji maleje wraz z wiekiem. O ile wyraÿny wzrost wskaÿników po 45 roku ycia jest zjawiskiem od dawna znanym, to du o ni sze wskaÿniki u osób w wieku podesz³ym s¹ doœæ zaskakuj¹ce. Wed³ug najnowszych danych rzeczywiste rozpowszechnienie zaburzeñ afektywnych w populacji osób doros³ych kszta³tuje siê w wielu krajach na poziomie 6 12, natomiast u osób w wieku podesz³ym jest znacznie wy - sze szacuje siê je na co najmniej 15 [7]. Nadto, stwierdzono, e w Polsce im starszy wiek, tym gorsza kondycja psychiczna, z wiekiem nasilaj¹ siê objawy depresji, podczas gdy np. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie na depresjê cierpi¹ przede wszystkim ludzie m³odzi [6]. Dane o hospitalizacji osób w wieku podesz³ym (powy ej 65 roku ycia) w uprzednich latach wskazuj¹, e ich wskaÿniki hospitalizacji by³y wy sze ni w populacji w wieku produkcyjnym wg danych z Roczników IPiN w roku 1990 wskaÿnik hospitalizacji w wieku od 30 do 64 lat wynosi³ 40,5, a dla wieku 65 lat i wiêcej 41,4, z kolei w roku 1995 czêstoœæ leczenia szpitalnego w grupie lat wynosi³a 43,9, a w wieku podesz³ym 54,4. Dane te mo na jedynie poœrednio porównaæ z danymi z naszej analizy (inne s¹ nieco przedzia³y wieku), niemniej wyraÿna jest tendencja zahamowania hospitalizacji osób w wieku podesz³ym z zaburzeniami afektywnymi. Trudno powiedzieæ, jakie s¹ tego przyczyny. Mo e jakiœ wp³yw ma ostatni trend dok³adniejszej diagnostyki zaburzeñ organicznych (zwi¹zany m. in. z wieloma materia³ami edukacyjnymi) i czêstszego obecnie rozpoznawania zaburzeñ organicznych, je eli wspó³istniej¹ one z depresj¹. Mo e pewne bariery dostêpnoœci opieki w ostatnich latach (np. d³ugie czêsto terminy wizyt w PZP, brak pieniêdzy na dojazd do poradni) najbardziej odbijaj¹ siê na osobach starszych. Badanie nasze wykaza³o, e mieszkañcy miast s¹ czêœciej hospitalizowani ni osoby zamieszka³e na wsi. Wniosek ten oczywiœcie nie jest adn¹ rewelacj¹, poniewa prawid³owoœæ tê stwierdzano ju wielokrotnie, komentuj¹c, e wynika to g³ównie z ró nic postaw w stosunku do leczenia i dostêpnoœci opieki w populacjach miejskich i wiejskich. Ostatnio wiêcej informacji przynios³o badanie Czapiñskiego, poœwiêcone zdrowiu psychicznemu Polaków [6], w którym konkluduje on, e w Polsce zagro enie depresj¹ roœnie monotonicznie wraz z wiekiem, nieco gwa³towniej wœród kobiet i nieco gwa³towniej na wsi. Chocia mieszkañcy wsi w doœwiadczaniu stresu yciowego maj¹ wiêksze wsparcie spo³eczne (utrzymuj¹ silniejsze wiêzi z krewnymi, silniej identyfikuj¹ siê z instytucj¹ koœcio³a i wspólnymi religijnymi obrzêdami), to przemiany zwi¹zane z transformacj¹ ustrojow¹ odbi³y siê na nich dotkliwiej. Dynamika hospitalizacji zaburzeñ afektywnych nie odzwierciedla wykazanej w badaniu Czapiñskiego prawid³owoœci, jest ona wy sza wœród mieszkañców miast ni wsi, z wyj¹tkiem wy szej w populacji wiejskiej dynamiki wœród mê czyzn w wieku lat. WNIOSKI 1. W latach czêstoœæ hospitalizacji wzros³a o 39, z 41 do 57 na 100 tys. ludnoœci. Podobna dynamika charakteryzuje czêstoœæ pierwszych przyjêæ. 2. W ca³ym okresie badawczym najczêstsz¹ przyczyn¹ hospitalizacji by³y zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce i epizody depresyjne, zarówno wœród ogó³u pacjentów jak pierwszorazowych, u kobiet i mê czyzn. 3. Najwy sze wskaÿniki hospitalizacji, ok. 160 na 100 tys. mieszkañców w r., wystêpuj¹ u osób w wieku i lat. Kobiety s¹ hospitalizowane dwukrotnie czêœciej ni mê czyÿni. W wiêkszoœci grup wieku mieszkañcy miast czêœciej s¹ hospitalizowani ni mieszkañcy wsi, ta nie wystêpuje w klasie wieku lat. 4. W okresie badawczym najwy sza dynamika wzrostu wyst¹pi³a u osób licz¹cych 45 do 54 lat (ok. 60), wiêkszy wzrost nast¹pi³ u kobiet w tym wieku (prawie 70) ni u mê czyzn (ok. 40). Hospitalizacja mieszkañców miast wzros³a o 20 wiêcej ni mieszkañców wsi. W najwiêkszym stopniu wzros³a hospitalizacja z powodu epizodów depresyjnych (o blisko 50) i zaburzeñ nawracaj¹cych (o 35), zw³aszcza ich postaci ciê kich.

8 106 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El bieta S³upczyñska-Kossobudzka PIŒMIENNICTWO 1. Zak³ady psychiatrycznej oraz neurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik Statystyczny 1990, 1992, 1995,,. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 1991, 1993, 1996, 1998, Warunki ycia ludnoœci w roku. Warszawa: GUS; Feather NT. The Psychological Impact of Unemployment. New York: Springer-Verlag; Makselon-Kowalska B. Bezrobocie jako czynnik zagro enia dla zdrowia psychicznego. W: Czaba³a C, red. Zdrowie Psychiczne zagro enia i promocja. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2000: S³upczyñska-Kossobudzka E. Zdrowie psychiczne w krajach Unii Europejskiej. Sprawozdanie z pobytu na Konferencji Comparing mental health and risk factors across EU countries, Pary, Czapiñski J. Niekliniczne wskaÿniki zdrowia psychicznego Polaków. Identyfikacja spo³ecznych grup podwy szonego ryzyka. W: Czaba³a C, red. Zdrowie Psychiczne zagro enia i promocja. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2000: Pu yñski S. Choroby afektywne nawracaj¹ce. W: Bilikiewicz A, Pu yñski S, Rybakowski J, Wciórka J, red. Psychiatria. Tom 2. Wroc³aw: Wyd Med Urban & Partner; 2002: Ostrowska A. Samopoczucie psychiczne Polaków na tle Europejczyków. Ogólnopolska Konferencja Naukowa Spo- ³eczeñstwo polskie zdrowie, instytucje, pieni¹dze, Warszawa, Adres: Mgr Ludmi³a Boguszewska, Zak³ad Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, Warszawa, boguszew@ipin.edu.pl