PERCEPCJA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEZ NAUCZYCIELI I UCZNIÓW SZKÓŁ OGÓLNODOSTĘPNYCH W POLSCE I NA LITWIE

Transkrypt

1 DIANA AKSAMIT-STASZKIEVICZ APS, Warszawa PERCEPCJA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEZ NAUCZYCIELI I UCZNIÓW SZKÓŁ OGÓLNODOSTĘPNYCH W POLSCE I NA LITWIE W artykule poruszono zjawisko niepełnosprawności intelektualnej, a dokładnie odmienność postrzegania i ujmowania go w innych kategoriach wśród nauczycieli i uczniów szkół ogólnodostępnych w Polsce i na Litwie. Przedstawiono i poddano analizie wyniki badań, jakie zostały przeprowadzone w 200-osobowej grupie respondentów w ramach pracy magisterskiej. Ujawniono, że poziom świadomości społecznej tego problemu oraz obraz osoby z niepełnosprawnością intelektualną różni się w obu państwach. Jedną z przyczyn takich wyników jest brak kontaktów z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie grupy badanych z Litwy. Wyniki badań wskazują, że badani nauczyciele oraz uczniowie z Polski mają większą styczność z osobami z niepełnosprawnością intelektualną, co ma wpływ na ich pozytywną opinię na temat autonomii i ujmowania niepełnosprawności intelektualnej nie tylko w kategoriach inności i patologii. Słowa kluczowe: niepełnosprawność intelektualna, autonomia, integracja, marginalizacja, świadomość społeczna, nauczanie specjalne, nauczanie integracyjne Rozważania o niepełnosprawności intelektualnej chcę zacząć od przytoczenia dewizy życiowej Marii Grzegorzewskiej:,,Nie ma kaleki, jest człowiek, ponieważ słyszałam ją jeszcze jako uczennica szkoły średniej na Litwie. Wtedy nie wiedziałam, skąd pochodzą te słowa ani kto jest ich autorem. Problem niepełnosprawności intelektualnej interesował mnie od dawna. Kiedy przyjechałam na studia do Polski zauważyłam, że niepełnosprawność intelektualna jest tu postrzegana i ujmowana w innych kategoriach mam na myśli nie tylko obszar patologii. Świadomość istnienia niepełnosprawności intelektualnej i powiązania jej z losem ludzkim bardzo się różni w obu państwach. Zastanawiający to fakt, zwłaszcza że Litwę i Polskę dzieli zaledwie kilkaset kilometrów, oba te kraje łączy ze sobą partnerstwo w sferze ekonomicznej, ale również wspólna historia. Cel podjętych badań Postanowiłam zbadać, w jakim stopniu poziom świadomości społecznej oraz obraz osoby niepełnosprawnej różni się w obu krajach. W literaturze oraz opisach badań w zasadzie nic nie znalazłam na ten temat. Celem moich badań było ukazanie problemu marginalizacji oraz różnicy w poziomie świadomości społecznej dotyczącej niepełnosprawności intelektualnej i wiążącej się z tym percepcji niepełnoprawnych w obszarze patologii i inności w Polsce i na Litwie. Był to cel nie tylko o charakterze naukowym, ale również społecznym. Wybrana prze- 26 SZKO A SPECJALNA 1/2013

2 PERCEPCJA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEZ... ze mnie próba badanych liczyła 200 osób. Badaniami objęłam nauczycieli szkół publicznych w Polsce i nauczycieli szkół polskich ogólnodostępnych na Litwie (część pierwsza) oraz uczniów szkół publicznych w Polsce i uczniów szkół polskich ogólnodostępnych na Litwie (część druga). W Polsce badania przeprowadziłam na terenie Warszawy, a na Litwie w rejonie solecznickim. W obu krajach respondenci byli dobierani losowo. Metody, techniki i narzędzia badawcze W badaniu posłużyłam się ankietą. W większości pytania były zamknięte, ale były też struktury półotwarte i kilka otwartych. Ankieta dla respondentów z Litwy i Polski miała ten sam zestaw pytań. Wykorzystałam również Skalę Dystansu Społecznego, która została opracowana przez E. Bogardusa. Służy ona do badania postaw wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie. Posłużyłam się też Skalą Przymiotnikową, w której na zaznaczonej liście przymiotników badani mieli zaznaczyć te, które ich zdaniem są charakterystyczne dla osób niepełnosprawnych intelektualnie (Giryński, Przybylski 1993). Część pierwsza badania Wyniki uzyskane w grupie badanych nauczycieli z Polski i Litwy Istotną zmienną w badaniu stanowił stan deklarowanej wiedzy na temat osób niepełnosprawnych intelektualnie, ponieważ od tego w dużej mierze zależało wiele pozostałych czynników, takich jak np. nastawienie czy sposób myślenia na temat niepełnosprawności intelektualnej. Za pomocą badań nie mogłabym sprawdzić faktycznego poziomu wiedzy na temat niepełnosprawności intelektualnej, dlatego interesował mnie stan deklarowanej wiedzy. Badani mieli ocenić zasób swojej wiedzy poczynając od dużego, przez ogólny, niewielki, aż po całkowitą niewiedzę. Istotny wydaje się wynik nauczycieli szkół publicznych w Polsce, którzy deklarują, że mają dużą wiedzę o osobach niepełnosprawnych intelektualnie (44%). Jest to poziom deklarowanej wiedzy prawie cztery razy wyższy od wyniku nauczycieli z Litwy. Uwagę przyciąga wynik nauczycieli szkół polskich ogólnodostępnych na Litwie, który wskazuje, że 62% badanych ma ogólną wiedzę na temat osób niepełnosprawnych intelektualnie. Wydawałoby się, że powinna istnieć relacja, pewnego rodzaju zależność między deklarowanym poziomem wiedzy a poziomem zainteresowania tematem osób niepełnosprawnych intelektualnie. Analizując wyniki przeprowadzonych badań mogę stwierdzić, że poziom zainteresowania tym zjawiskiem w obu badanych grupach jest bardzo wysoki. Świadczy to, że część społeczeństwa litewskiego jest gotowa do zmiany istniejącego modelu medycznego w stosunku do niepełnoprawności na model bardziej społeczny, który można byłoby ująć w obszarze ludzkiego losu i ludzkich emocji. Kontakty międzyludzkie stanowią nieodłączną część naszego życia, decydują w pewnej mierze o samopoczuciu, samoocenie. Badani mieli za zadanie SZKO A SPECJALNA 1/

3 DIANA AKSAMIT-STASZKIEVICZ ujawnić niechęć do nawiązywania kontaktów z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, jeżeli ona istnieje w ich środowisku. Większość osób z obu badanych grup spotkała się w swoim środowisku z tym zjawiskiem. Nauczyciele z Litwy wskazali na pierwszym miejscu rodzinę, badani z Polski środowisko rówieśnicze. W dalszej części respondenci mieli za zadanie zastanowić się nad potrzebą objęcia szczególną opieką osób niepełnosprawnych intelektualnie. Moją uwagę zwrócił wynik nauczycieli z Litwy, ponieważ aż 100% badanych widzi taką potrzebę. Aż 40% badanych uważa, że jak się obejmie szczególną opieką osoby niepełnosprawne intelektualnie, to powstanie więcej ośrodków dziennego pobytu. Tę zależność można wytłumaczyć sugerując się sytuacją ekonomiczną, jaka istnieje w tym kraju od roku. Kryzys ekonomiczny, który dotknął niektóre kraje, nie ominął też Litwy. Bezrobocie wzrosło, sytuacja społeczno-ekonomiczna znacznie się pogorszyła. Obywatele Litwy starają się usilnie o nowe miejsca pracy i dlatego uważają, że powstanie większej liczby ośrodków dziennego pobytu pomoże osobom pełnosprawnym i niepełnosprawnym, gdyż stworzy nowe miejsca pracy. Przeprowadzone przeze mnie badania wykazały, że sytuacja społeczno-ekonomiczna nie jest najbardziej uciążliwym problemem w życiu osób niepełnosprawnych intelektualnie w opinii obu badanych grup. 76% badanych nauczycieli z Polski uważa jednak, że rodziny osób niepełnosprawnych intelektualnie, jak i te osoby powinny być specjalnie uprzywilejowane, a tylko 2% osób uważa, że nie. Na Litwie natomiast aż 90% badanych osób uważa, że uprzywilejowanie tej grupy osób jest potrzebne. W badaniu zamieszczono pytanie dotyczące preferowanego miejsca kształcenia osób niepełnosprawnych intelektualnie przez nauczycieli obu państw. Analizując wyniki można stwierdzić, że są one w obu grupach prawie jednakowe. Nauczanie w szkołach specjalnych uzyskało najwięcej zwolenników. Wśród nauczycieli z Litwy to 72%, a wśród nauczycieli z Polski 76%. Badani mieli do wyboru też trzecią odpowiedź, w której mogli podać swoją propozycję, jednak wyniki rozłożyły się tak, że ta kategoria odpowiedzi nie została zaznaczona w żadnej z grup. Za pomocą Skali Dystansu Społecznego zbadałam, jakie sądy wartościujące są przypisywane osobom niepełnosprawnym intelektualnie. Z opinii nauczycieli z Litwy wynika, że w obszarze sądów pozytywnych znalazły się takie cechy charakteru, jak: aktywny, wrażliwy, życzliwy, zaradny, uprzejmy. W kategorii cech negatywnych znalazły się następujące określenia: agresywny, nerwowy, głupi, wybuchowy, samotny, niechciany, złośliwy, lękliwy, natrętny, egoistyczny, słaby, dziwny, niecierpliwy, chory psychicznie, labilny emocjonalnie, niespokojny, bezradny, ociemniały, upośledzony, niezrównoważony. Porównując te dwie kategorie określeń widzimy, że określeń negatywnych jest o wiele więcej. W kategorii sądy negatywne możemy znaleźć określenia ośmieszające oraz obojętne. Przypisywanie większej liczby cech negatywnych w porównaniu z cechami pozytywnymi może wiązać się z tym, że ta grupa badanych osób nie ma do końca określonych i zdecydowanych postaw wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie. 28 SZKO A SPECJALNA 1/2013

4 PERCEPCJA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEZ... Wnioski końcowe Z analizy odpowiedzi uzyskanych w grupie badanych nauczycieli z obu państw wyciągnęłam następujące wnioski: 1. Deklarowany poziom wiedzy badanych nauczycieli z Litwy jest niższy od poziomu badanych nauczycieli z Polski. 2. Większość badanych nauczycieli z obu państw jest za tym, by osoby niepełnosprawne intelektualnie i ich rodziny były specjalnie uprzywilejowane. 3. Określenia dotyczące osób niepełnosprawnych intelektualnie w porównaniu z innymi kategoriami osób niepełnosprawnych są w większości negatywne w obu badanych grupach nauczycieli. Część druga badania Po przeanalizowaniu wyników otrzymanych w obu grupach badanych nauczycieli z Polski i Litwy postanowiłam rozpocząć badania wśród uczniów z obu państw. Wśród badanych uczniów z Polski większość stanowiła młodzież, która zakwalifikowała się do kategorii wiekowej lat, natomiast na Litwie najliczniejsza była kategoria wiekowa lat. Grupy tworzyło 50 badanych uczniów z Litwy i 50 z Polski. Wyniki uzyskane w grupie badanych uczniów z Polski i Litwy Jedno z pytań zawartych w ankiecie dotyczyło styczności badanych uczniów z obu państw z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Aż od 92% respondentów z Polski uzyskałam odpowiedź twierdzącą. Porównując wyniki obu badanych grup zauważyłam istotną różnicę w odpowiedzi twierdzącej, ponieważ tylko 68% badanych z Litwy twierdziło, że miało styczność z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, a 32% zadeklarowało, że takiej styczności nie miało, zaznaczając odpowiedź negującą. Rozkład wyników badań można wytłumaczyć tym, że na Litwie nie występuje integracja między szkołami ogólnodostępnymi a ośrodkami, w których przebywają osoby niepełnosprawne intelektualnie. Byłam ciekawa, gdzie najczęściej uczniowie z obu państw spotykają osoby niepełnosprawne intelektualnie. Z odpowiedzi wynika, że styczność z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie na ulicy deklaruje ponad połowa badanych z Polski, natomiast tylko 12% respondentów z Litwy widziało takie osoby na ulicy. Wiedza na temat niepełnosprawności intelektualnej w dużej mierze ma wpływ na to, jakie mamy nastawienie wobec tego zjawiska. Respondenci z obu państw mieli do wyboru trzy kategorie odpowiedzi. Większość badanych z Litwy stwierdziła, że nic nie wie na temat niepełnosprawności intelektualnej, a 14% badanych zadeklarowało, że potrafi zdefiniować to pojęcie. Większość respondentów z Polski spotkała się z pojęciem niepełnosprawności intelektualnej, ale niewiele o nim wie. Porównując trzeci wariant odpowiedzi: nie, nic o nim nie wiem stwierdziłam, że ponad trzy razy więcej badanych z Litwy wybrało tę odpowiedź. Analizując uzyskane wyniki można stwierdzić, że zjawisko niepełnosprawności intelektualnej badanym uczniom z Litwy nie jest znane. Poprosiłam więc uczniów z obu państw o napisanie, czym według nich jest niepełnosprawność intelektualna. Uzyskane odpowiedzi są następujące. SZKO A SPECJALNA 1/

5 DIANA AKSAMIT-STASZKIEVICZ Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej i jego znaczenie w opinii badanych uczniów z Litwy: Nie wiem 4 8% Choroba 6 12% Głupota 2 4% Choroba przejawiająca się agresją 4 8% Zmienność nastrojowa 1 2% Choroba psychiczna 18 36% Zaburzenia mózgu 1 2% Jest to choroba niepozwalająca myśleć racjonalnie 1 2% Ułomność 8 16% Inwalidztwo 3 6% Uszkodzenie układu nerwowego 1 2% Stan, który trwa od urodzenia do śmierci 1 2% Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej i jego znaczenie w opinii badanych uczniów z Polski: Nie wiem 2 4% Choroba 3 6% Obniżone IQ 6 12% Niedorozwój 5 10% Stan od urodzenia do śmierci 1 2% Nieprawidłowość rozwojowa 2 4% Uszkodzenie układu nerwowego 1 2% Wada wrodzona 2 4% Zaburzenie rozwojowe 3 6% Choroba psychiczna 10 20% Odchylenie od normy rozwojowej 2 4% Zaburzenie czynności poznawczych 3 6% Ułomność 5 10% Głupota 4 8% Zaburzenie emocjonalne 1 2% Najczęściej pojęcie niepełnosprawności w obu badanych grupach było ujmowane jako choroba psychiczna. Były też odpowiedzi: nie wiem. Wypowiedzi uczniów z Polski wskazywały na lepszą znajomość definicji niepełnosprawności intelektualnej. Analizując dane zawarte w zestawieniu możemy stwierdzić, że pojawiają się w nich takie terminy, jak: ułomność, upośledzenie umysłowe, inwalidztwo, co świadczy o tym, że stara terminologia dotycząca tego zjawiska jest głęboko zakorzeniona. W ankiecie znalazło się również pytanie dotyczące poziomu zainteresowania zjawiskiem niepełnosprawności intelektualnej. Z badań wynika, że zjawisko niepełnosprawności intelektualnej interesuje większą część badanych z Polski, natomiast na Litwie poziom zainteresowania tym pojęciem jest bardzo niski. Ciekawe jest to, że wariant odpowiedzi: jest mi obojętny, wybrało 12% badanych z Polski i 22% badanych z Litwy. Możemy uważać, że brak zainteresowania badanych z Litwy nie wiąże się tylko i wyłącznie z obojętnością, lecz mają na to wpływ inne czynniki. W opinii badanych z obu państw brak akceptacji ze strony środowiska 30 SZKO A SPECJALNA 1/2013

6 PERCEPCJA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEZ... jest najbardziej uciążliwy dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Na drugiej pozycji biorąc pod uwagę liczbę zaznaczonych odpowiedzi badanych z Litwy znalazła się trudność w nawiązywaniu kontaktów. W dalszej części badań respondenci mieli za zadanie ocenić możliwość znalezienia pracy, założenia rodziny, posiadania grona przyjaciół przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. Wpływ na ocenę możliwości znalezienia pracy przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają chronione zakłady pracy, których w Polsce jest więcej niż na Litwie, jak również sytuacja ekonomiczna na Litwie. Stopa bezrobocia na Litwie bardzo wzrosła w ostatnim roku, dlatego 24% badanych uczniów z Litwy ocenia tę możliwość jako żadną. Uwagę przyciąga fakt, że aż 66% badanych z Polski ocenia tę możliwość jako przeciętną. Zadowalające jest to, że 10% badanych uczniów z Litwy i 12% z Polski wybrało wariant odpowiedzi: bardzo duża. Świadczy to o tym, że możliwości osób niepełnosprawnych intelektualnie są cenione i znane niektórym z badanych. O założeniu rodziny w wieku lat myśli mało osób, jednak 56% uczniów z Polski uważa, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą założyć rodzinę i ocenia tę możliwość jako dużą, natomiast respondenci z Litwy w większości oceniają ją jako małą. Odnosząc treść pytania do wieku respondentów z obu państw możemy stwierdzić, że w tym wieku posiadanie przyjaciół jest podstawą oceny świata. Przyjaciele, którzy pomogą i pocieszą w trudnych chwilach, stanowią nieodłączną część życia. Uczniowie z Polski widzą możliwość, by osoby z niepełnosprawnością intelektualną miały grono przyjaciół, natomiast na Litwie aż 48% badanych ocenia ją jako małą, a 12% uważa, że to nie jest możliwe w przypadku osób niepełnosprawnych intelektualnie. Byłam ciekawa, czy uczniowie z obu państw spotkali się z niechęcią do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Do wyboru respondenci mieli dwa warianty odpowiedzi: tak lub nie. Zaznaczając odpowiedź tak, mieli podać środowisko, gdzie ta niechęć wystąpiła. Zadowalające jest to, że większość badanych uczniów z tym zjawiskiem nigdy się nie spotkała w swoim środowisku. Odpowiedź twierdzącą wybrało 48% badanych uczniów z Polski i 40% badanych z Litwy. Respondenci z obu państw zaznaczając tę odpowiedź wymienili następujące środowiska, w których spotkali się z niechęcią do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie: rodzina, rówieśnicy, sąsiedzi. Z doświadczenia badanych na Litwie wynika, że sąsiedzi najczęściej charakteryzowali się taką niechęcią, natomiast w opinii badanych respondentów z Polski to ich środowisko rówieśnicze najczęściej miało taką postawą. Od osób pełnosprawnych w dużej mierze zależy jakość kontaktów osób niepełnosprawnych intelektualnie ze społeczeństwem. Respondenci byli zapytani o to, jak by się zachowali, gdyby w gronie ich przyjaciół pojawiła się osoba niepełnosprawna intelektualnie. Zadowalające jest, że większość badanych uczniów z Polski deklarowała, że w pełni zaakceptuje taką osobę. Niepokojący jest wynik uzyskany na Litwie, gdyż tylko 26% badanych uczniów czuje, że może w pełni taką osobę zaakceptować, a 18% twierdzi, że nie byłoby w stanie zaakceptować osoby niepełnosprawnej intelektualnie w swoim gronie. Jest to postawa lekce- SZKO A SPECJALNA 1/

7 DIANA AKSAMIT-STASZKIEVICZ ważąca. Porównując odpowiedzi na to pytanie z odpowiedziami dotyczącymi możliwości spędzania wolnego czasu w towarzystwie osoby niepełnosprawnej intelektualnie można stwierdzić, że odpowiedzi badanych uczniów z Litwy na jedno i drugie pytanie są zbieżne. Zadając badanym uczniom z Polski i Litwy pytanie dotyczące ich opinii na temat edukacji osób niepełnosprawnych intelektualnie, chciałam uzyskać odpowiedź, czy byliby gotowi do podjęcia wspólnej nauki. Wyniki obu badanych grup są bardzo zróżnicowane. Większość badanych z Polski jest za nauczaniem integracyjnym, a większość badanych z Litwy uważa, że najlepszym rozwiązaniem jest nauczanie specjalne. Niepokojące jest to, że 6% respondentów z Litwy jest za tym, by osoby niepełnosprawne w ogóle nie miały dostępu do nauki. Wnioski końcowe Z przeprowadzonych badań wynika, że: 1. Badani uczniowie z Polski mają wyższy poziom wiedzy na temat niepełnosprawności intelektualnej i deklarują częstszą styczność z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie w porównaniu do respondentów z Litwy. 2. Badani uczniowie z Polski są bardziej zainteresowani zjawiskiem niepełnosprawności intelektualnej niż badani uczniowie z Litwy. 3. Brak akceptacji środowiska w opinii badanych uczniów z obu państw jest największą trudnością, z jaką spotykają się osoby niepełnosprawne intelektualnie. 4. Ocena możliwości, samodzielności oraz autonomii osób niepełnosprawnych intelektualnie jest wyższa w badanej grupie uczniów z Polski. 5. Niechęć do kontaktów z osobami niepełnoprawnymi występuje częściej w środowisku badanych uczniów z Litwy niż w środowisku badanych uczniów z Polski. 6. Większość badanych uczniów z Polski w porównaniu do uczniów z Litwy mogłaby zaakceptować osobę niepełnosprawną intelektualnie w swoim gronie i spędzać czas w jej towarzystwie. Podsumowanie Podstawowym celem przeprowadzonych badań była chęć pokazania młodzieży polskiej i litewskiej, że problem niepełnosprawności intelektualnej nie jest tylko teoretyczny. Wprawdzie większość uczniów w polskiej szkole na Litwie była zdziwiona, dlaczego właśnie badam to zjawisko i dlaczego ich opinia jest dla mnie ważna, niemniej po przeprowadzonej ankiecie uczniowie ci dyskutowali o niej między sobą. Nauczyciele to grupa zawodowa najbardziej odpowiedzialna za wychowanie i nauczanie, ale także kształtowanie pewnych postaw, poglądów i łamanie funkcjonujących stereotypów. Ważne, by percepcja osób niepełnosprawnych intelektualnie nie była ujmowana tylko w kategorii ich inności. Od tego, w jaki sposób społeczeństwo, a w szczególności młodzi ludzie będą postrzegać osoby niepełnosprawne intelektualnie, zależy rozwój integracji, poziom marginalizacji oraz rozwój całej Europy. 32 SZKO A SPECJALNA 1/2013

8 PERCEPCJA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ PRZEZ... Z powodu tego, że otrzymane wyniki uczniów z Litwy i Polski nie są zadowalające, należałoby stworzyć międzynarodowy projekt, który obejmowałby wiejskie szkoły na Litwie i w Polsce. W szkołach tych powinno się przeprowadzać warsztaty dotyczące niepełnosprawności intelektualnej, by podnieść poziom wiedzy wśród uczniów na temat tego zjawiska. Bibliografia Giryński A., Przybylski, S. (1993). Integracja społeczna osób upośledzonych umysłowo w świetle ujawnianych do nich nastawień społecznych. Warszawa: Wydawnictwo WSPS. PERCEPTION OF PERSONS WITH INTELLECTUAL DISABILITIES IN MAINSTREAM TEACHERS AND STUDENTS IN POLAND AND LITHUANIA Summary The article discusses the phenomenon of intellectual disability, namely, that it is perceived differently and presented in different terms by mainstream teachers and students in Poland and Lithuania. The article presents and analyzes the findings of research conducted on 200 respondents as part of a master s thesis. They show that the level of social awareness concerning this issue and the view of persons with intellectual disabilities are different in both countries. One of the reasons for such findings is the lack of contact with individuals with intellectual disabilities among respondents from Lithuania. The research findings indicate that Polish teachers and students in the study have more contact with persons with intellectual disabilities, which influences their positive opinion on autonomy and their presenting intellectual disability in terms other than just otherness and pathology. Key words: intellectual disability, autonomy, integration, marginalization, social awareness, special education, integrated education SZKO A SPECJALNA 1/