OCENA DOCHODOWEJ ELASTYCZNO CI POPYTU NA DOBRA I USŁUGI KONSUMPCYJNE W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH WEDŁUG GRUP DOCHODOWYCH

Transkrypt

1 OCENA DOCHODOWEJ ELASTYCZNO CI POPYTU NA DOBRA I USŁUGI KONSUMPCYJNE W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH WEDŁUG GRUP DOCHODOWYCH JOANNA STANISŁAWSKA, FELIKS WYSOCKI Streszczenie W pracy podj to prób oceny dochodowej elastyczno ci popytu na podstawowe dobra i usługi konsumpcyjne dla grup gospodarstw domowych, wyodr bnionych według kryterium dochodowego. Współczynniki elastyczno ci dochodowej popytu wyznaczono na podstawie oszacowanych modeli Workinga, wykorzystuj c niepublikowane dane surowe, dotycz ce pojedynczych gospodarstw domowych, pochodz ce z bada Bud etów gospodarstw domowych prowadzonych przez Główny Urz d Statystyczny w 2006 roku. Na podstawie przeprowadzonych bada mo na wnioskowa, e najwy sze warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu wyst powały w przypadku gospodarstw domowych z pierwszej grupy dochodowej do 200 zł/os/m-c. Gospodarstwa te cechowały si wysokimi warto ciami współczynnika elastyczno ci dochodowej popytu na wszystkie analizowane dobra i usługi konsumpcyjne w tym tak e na ywno. Najni sze warto ci elastyczno ci dochodowej popytu odnosiły si do najwy szej grupy dochodowej powy ej 1700 zł/os/m-c. Popyt na ywno i napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe oraz u ytkowanie mieszkania i no niki energii w najzamo niejszych gospodarstwach domowych był bliski poziomu nasycenia, a popyt na pozostałe dobra i usługi był mało elastyczny i klasyfikował je do dóbr podstawowych. Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, grupy dochodowe, struktura wydatków, model Workinga, dochodowa elastyczno popytu 1. Wprowadzenie Współczynniki elastyczno ci dochodowej popytu opisuj zale no popytu od dochodów. Informuj o ile procent wzro nie popyt (wydatki) na dane dobro, je li dochód wzro nie lub zmaleje o jeden procent 1. Ujawniaj zatem wra liwo gospodarstw domowych na zmiany dochodów oraz informuj o zmianie struktury wydatków dokonuj cej si pod wpływem zmiany 1 Kwasek M., Współzale no mi dzy spo yciem ywno ci a poziomem dochodów w wietle współczynników dochodowej elastyczno ci spo ycia (popytu) (w) Konsument ywno ci i jego zachowania rynkowe. Red. nauk. Gutkowska K., Ozimek I. SGGW, Warszawa 2000: s

2 234 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych dochodów 2. Charakteryzuj wi c w sposób syntetyczny zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych. Poj cie elastyczno ci dochodowej popytu odgrywa w analizie konsumpcji podstawow rol, albowiem wskazuje na mo liwo ci podejmowania decyzji przez gospodarstwa domowe, przy czym ka de z nich ma inne poziomy dochodu, inne potrzeby i inny układ preferencji 3. Na podstawie współczynników dochodowej elastyczno ci popytu mo na wnioskowa o randze poszczególnych dóbr i usług w strukturze konsumpcji, z punktu widzenia ich konkurencyjno ci, w stosunku do dochodów gospodarstw domowych 4. Wiedza na temat kształtowania si warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu ma du e znaczenie dla prognozowania zmian wielko ci i struktury popytu, zachodz cych pod wpływem wzrostu gospodarczego i podwy szenia poziomu zamo no ci społecze stwa. Ponadto badanie zmian struktury popytu pod wpływem zmian dochodu jest przydatne do obliczania wska nika kosztów utrzymania w ró nych grupach gospodarstw domowych oraz do prowadzenia odpowiedniej polityki socjalnej przez pa stwo 5. Celem pracy była analiza kształtowania si warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu na podstawowe dobra i usługi konsumpcyjne według grup dochodowych w Polsce w 2006 roku i okre lenie na tej podstawie hierarchii wa no ci wydatków na poszczególne dobra i usługi. 2. Materiały i metoda badawcza Podstawowym ródłem informacji były dane surowe, dotycz ce pojedynczych gospodarstw domowych, pochodz ce z bada Bud etów gospodarstw domowych, prowadzonych przez Główny Urz d Statystyczny w 2006 roku. W badaniach bud etów stosowana jest metoda reprezentacyjna, która daje mo liwo uogólniania uzyskanych wyników na gospodarstwa domowe w skali kraju. Przy doborze próby gospodarstw domowych Główny Urz d Statystyczny stosuje schemat losowania dwustopniowego, warstwowego. Jednostkami losowania pierwszego stopnia s terenowe punkty bada a drugiego pojedyncze gospodarstwa domowe. Nale y w tym miejscu zaznaczy, i od 1993 roku badanie bud etów gospodarstw domowych prowadzone jest metod rotacji całkowitej miesi cznej, co oznacza, e w ka dym miesi cu w badaniu uczestnicz inne gospodarstwa domowe. W 2006 roku badaniem obj to prób gospodarstw 6. 2 Gulbicka B., Kwasek M., Analiza spo ycia ywno ci w gospodarstwach domowych. Przesłanki dla polityki ywno ciowej. IERiG, Warszawa 2006: s Kurzawa I., Wysocki F, Wybrane modele ekonometryczne w badaniach dochodowej elastyczno ci popytu konsumpcyjnego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 47, Taksonomia 16, Klasyfikacja i analiza danych teoria i zastosowania, Wrocław 2009: s Chmielewska B., Spo ycie ywno ci w gospodarstwach domowych rolników. Studia i Monografie., IERiG, Warszawa 2000: s Marciniak S., Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005: s Bud ety gospodarstw domowych w 2006 r. Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2007: s. 7.

3 235 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 52, 2011 Badanie elastyczno ci dochodowych popytu oparto na funkcji Workinga 7. Funkcja ta najlepiej opisuje zale no popytu od dochodów w gospodarstwach domowych 8. gdzie: Y r przeci tny miesi czny wydatek na r-t grup artykułów i usług, przypadaj cy na 1 osob w gospodarstwie domowym, X przeci tny miesi czny dochód rozporz dzalny (przeci tne miesi czne wydatki ogółem), przypadaj cy na 1 osob w gospodarstwie domowym 9, a, b parametry strukturalne modelu, ε składnik losowy, a e Y r = e a + b/x + ε, poziom nasycenia popytu. Na podstawie oszacowanych modeli Workinga wyznaczone zostały współczynniki elastyczno ci dochodowych popytu na poszczególne dobra i usługi dla gospodarstw według grup dochodowych. Ustalenie tych wielko ci pozwoliło na rozpoznanie, w jakim stopniu nast puje reakcja popytu gospodarstw domowych na zmian dochodów o 1 jednostk (o ile % wzro nie popyt na dane dobro i usług, je li dochód gospodarstwa domowego wzro nie o 1 %). Współczynniki elastyczno ci dochodowej popytu, na podstawie modeli Workinga, wyznacza si ze wzoru 10. b E =. x X Elastyczno dochodow popytu mo na bada przy zało eniu, e pozostałe czynniki, zwłaszcza ceny s stałe. Współczynniki elastyczno ci dochodowej popytu s z reguły wi ksze od zera, gdy wzrostowi dochodu towarzyszy z reguły wzrost popytu. Gdy Ex>1 to zmiany w popycie nast puj bardziej ni proporcjonalnie w stosunku do powoduj cych je zmian w dochodach (popyt 7 Kurzawa, Wysocki wykazali, e do badania zale no ci englowskich mo na stosowa funkcje popytu: Workinga, Törnquista (I) lub Törnquista (II), rzadziej logarytmiczn. Jednak e funkcja Workinga wykazuje du elastyczno przydatn w stosowaniu do artykułów i usług o ró nym charakterze od dóbr podstawowych do dóbr wy szego rz du (Kurzawa I., Wysocki F, Wybrane modele ekonometryczne w badaniach dochodowej elastyczno ci popytu konsumpcyjnego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 47, Taksonomia 16, Klasyfikacja i analiza danych teoria i zastosowania, Wrocław 2009: s ). 8 Gulbicka B., Wy ywienie polskiego społecze stwa w ostatniej dekadzie XX wieku. Studia i Monografie, IERiG, Warszawa 2000: s. 71 Kurzawa I., Wysocki F, Wybrane modele ekonometryczne w badaniach dochodowej elastyczno ci popytu konsumpcyjnego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 47, Taksonomia 16, Klasyfikacja i analiza danych teoria i zastosowania, Wrocław 2009: s W budowanych modelach dochód rozporz dzalny zast piono wydatkami na towary i usługi konsumpcyjne, poniewa deklarowane dochody rozporz dzalne w gospodarstwach zazwyczaj s zani ane i ich poziom w gospodarstwach najubo szych cz sto bywa ujemny, co wyklucza je z estymacji modeli opartych na logarytmach. Zatem porównywalnym wska nikiem mog by ponoszone przez gospodarstwa domowe wydatki konsumpcyjne ogółem, pokazuj ce ich faktyczne mo liwo- ci finansowe (por. Kurzawa I., Wysocki F, Wybrane modele ekonometryczne w badaniach dochodowej elastyczno ci popytu konsumpcyjnego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 47, Taksonomia 16, Klasyfikacja i analiza danych teoria i zastosowania, Wrocław 2009: s ). 10 Welfe W., Ekonometryczne modele rynku. Tom 2. Analiza, prognozy i symulacje. Modele konsumpcji, Pa stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1978: s. 115.

4 236 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych wysoce elastyczny), gdy Ex = 1 to zmiany w popycie dokonuj si proporcjonalnie do zmian w dochodach (popyt proporcjonalny), gdy 0<Ex<1 to popyt jest mało elastyczny. W przypadku, gdy Ex=0 to wyst puje brak reakcji na zmiany dochodów (popyt sztywny). Natomiast, gdy Ex<0, to wzrost dochodu generuje spadek popytu na dane dobro Struktura wydatków gospodarstwach domowych według grup dochodowych w Polsce w 2006 roku Struktura wydatków jest ródłem informacji o sytuacji ekonomicznej oraz odzwierciedleniem poziomu ycia ludno ci. Przedstawia ona kierunki rozdysponowania przez gospodarstwa domowe rodków pieni nych, przeznaczonych na podstawowe grupy potrzeb. Analiza zmian w strukturze wydatków mo e wskazywa na reakcje gospodarstw wywołane zmianami poziomu dochodów, cen b d innych czynników na rynku 12. W tab. 1 zamieszono dane o kierunkach rozdysponowania dochodów w gospodarstwach domowych według grup dochodowych w Polsce w 2006 roku. Wynika z nich, e głównym elementem struktury wydatków jest ywno. Im wy szy jest jej udział w wydatkach ogółem, tym gorsza jest sytuacja ekonomiczna i ni szy poziom ycia społecze stwa 13. Najsłabsz kondycj finansow, w porównaniu z innymi grupami dochodowymi, charakteryzowały si, jak oczekiwano, gospodarstwa domowe dysponuj ce przeci tnymi miesi cznymi dochodami poni ej 200 zł/os. Obci enie bud etów tych gospodarstw domowych wydatkami na ywno i napoje bezalkoholowe było najwi ksze i wynosiło 55,2%. Najni szy odsetek wydatków przeznaczonych na ywno, wynosz cy 14,7% odnotowano w gospodarstwach najzamo niejszych, w których dochód wynosił powy ej 1700 zł/os/m-c. Na podstawie tab. 1 mo na stwierdzi ponadto, e wraz ze wzrostem dochodu na 1 osob maleje udział wydatków na ywno i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem, co jest zgodne z prawem Engla. Prawo to głosi, e w miar wzrostu dochodu gospodarstwa domowego maleje udział wydatków na ywno, poniewa nast puje stopniowe nasycenie potrzeb ywno- ciowych i popyt na ywno wzrasta wolniej ni dochód. Najwi cej na alkohol i wyroby tytoniowe, w porównaniu z innymi grupami dochodowymi, przeznaczały gospodarstwa domowe dysponuj ce przeci tnymi miesi cznymi dochodami z przedziału od 200 do 300 zł/os. Natomiast najmniej na ten cel ze swojego bud etu przeznaczały gospodarstwa domowe z najwy szej grupy dochodowej. Wydatki na u ytkowanie mieszkania i no niki energii stanowi drug pod wzgl dem wielko- ci grup wydatków w bud ecie gospodarstw domowych. Wy szy ich udział w wydatkach ogółem wskazuje na ni szy poziom ycia ludno ci 14. Najwi cej (ponad 20% swojego bud etu) na u ytkowanie mieszkania przeznaczały gospodarstwa domowe dysponuj ce dochodem z przedziału od 550 zł/os/m-c do 1100 zł/os/m-c, a najmniej gospodarstwa w grupie o najni szych (16,7%) i naj- 11 Wysocki F., Kurzawa I., Analiza kształtowania si konsumpcji ywno ci w Polsce w uj ciu terytorialnym [w] Zró nicowanie regionalne gospodarki ywno ciowej w Polsce w procesie integracji z Unia Europejsk pod redakcj Poczty W., Wysockiego F. Wydawnictwo AR im. Augusta Cieszkowskiego, Pozna 2002: s Podolec B., Analiza kształtowania si dochodów i wydatków ludno ci w okresie transformacji gospodarczej w Polsce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kraków 2000: s Kramer J., Konsumpcja w gospodarstwie rynkowym. PWE, Warszawa 1997: s Ostasiewicz W., Ocena i analiza jako ci ycia, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004: s

5 237 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 52, 2011 wy szych dochodach (17,9%). Analizuj c struktur wydatków mo na stwierdzi, e udział wydatków na wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego w wydatkach ogółem, wzrastał wraz ze wzrostem dochodów gospodarstw domowych. W dolnych grupach dochodowych udziały wydatków na omawiany cel były bardzo niskie. I tak gospodarstwa domowe z pierwszej i drugiej grupy dochodowej przeznaczały na wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego odpowiednio 2,5% i 2,9% ł cznych wydatków. W miar przechodzenia do grup o wy szych dochodach udział wydatków na omawiany cel zwi kszył si a do 7,2% w grupie najzamo niejszej. W przypadku udziału wydatków na odzie i obuwie rozpi to mi dzy skrajnymi grupami dochodowymi była ponad dwukrotna. Rodziny dysponuj ce dochodem do 200 zł/os/m-c przeznaczały na ten cel 2,7% swojego bud etu a powy ej 1700 zł/os/m-c 6,3%, co wiadczy o lepszym stopniu zaspokojenia potrzeb w tym zakresie. Tabela 1. Struktura wydatków gospodarstw domowych według grup dochodowych w Polsce w 2006 roku (w %) Wyszczególnienie Gospodarstwa ogółem do Grupa dochodowa (zł/os/m-c) powy ej 1700 ywno i napoje bezalkoholowe 27,1 55,2 46,5 40,9 36,0 31,9 29,0 26,0 24,4 20,8 14,7 Napoje alkoholowe i wyroby 2,7 3,0 3,3 3,1 3,1 3,0 2,8 2,6 2,6 2,6 2,0 tytoniowe U ytkowanie mieszkania i no- 19,7 16,7 19,3 19,9 19,9 20,9 20,2 20,5 19,9 19,5 17,9 niki energii Wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa 5,1 2,5 2,9 3,3 4,0 4,3 4,6 5,3 5,8 5,9 7,2 domowe- go Odzie i obuwie 5,4 2,7 3,4 4,2 4,8 5,0 5,5 5,5 5,7 5,9 6,3 Transport 8,8 3,4 4,7 5,9 6,7 6,8 7,6 7,8 8,4 10,4 14,8 Ł czno 5,2 4,8 5,4 5,9 5,8 5,7 5,7 5,3 5,1 4,8 4,2 Zdrowie 4,9 1,7 2,9 3,6 4,2 4,8 5,3 5,7 5,9 6,5 6,6 Edukacja 1,4 0,3 0,5 0,7 1,0 1,2 1,4 1,3 1,7 1,6 2,0 Rekreacja i kultura 7,1 2,8 3,7 4,6 5,5 6,2 6,5 7,3 7,7 8,8 9,7 Restauracje i hotele 2,0 0,7 0,9 1,5 1,3 1,5 1,7 1,8 2,2 2,3 3,2 Pozostałe 10,6 5,5 6,1 6,4 7,8 8,8 9,5 10,8 10,7 10,8 10,9 ródło: Opracowanie własne na podstawie danych surowych pochodz cych z bada Bud etów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2006 roku (2007).

6 238 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych Zdaniem Kramera 15 usługi komunikacyjne wiadcz o poziomie cywilizacji społecze stwa. Brak mobilno ci oznacza niezaradno wobec bezrobocia, rezygnacj z turystyki, osłabienie wi zi rodzinnych i mi dzyludzkich. Na poziom wydatków na transport 16 wpływa wiele czynników, m.in. wyposa enie gospodarstw domowych w samochody i inne rodki transportu oraz koszty ich utrzymania i eksploatacji. Na podstawie analizy danych z tab. 1 mo na wysun wniosek, e udział wydatków na transport w wydatkach ogółem był bardzo zró nicowany według grup dochodowych. W najzamo niejszej grupie udział wydatków na omawiany cel był ponad czterokrotnie wy szy ni w grupie najubo szej. I tak gospodarstwa domowe z pierwszej grupy dochodowej przeznaczały na transport 3,4% ł cznych wydatków. W miar przechodzenia do grup o wy szych dochodach udział wydatków na omawiany cel zwi kszył si a do 14,8% w grupie najzamo niejszej. Udział wydatków zdrowie 17 w wydatkach ogółem, wzrastał wraz ze wzrostem dochodów gospodarstw domowych. W dolnych grupach dochodowych udziały wydatków na omawiany cel były stosunkowo niskie. I tak gospodarstwa domowe z pierwszej grupy dochodowej przeznaczały na zdrowie odpowiednio 1,7% ł cznych wydatków. W gospodarstwach domowych z grupy o najwy szych dochodach udział wydatków na omawiany cel był prawie czterokrotnie wy szy. Z analizy struktury wydatków gospodarstw domowych z 2006 roku wynika tak e, e wydatki na edukacj s wyra nie zró nicowane w zale no ci od przynale no ci do grupy dochodowej. W dolnych grupach dochodowych udziały wydatków na omawiany cel były bardzo niskie, co tym samym istotnie zmniejszało szanse członków gospodarstw domowych z tych grup dochodowych na popraw poziomu wykształcenia. Najni szy odsetek wydatków przeznaczonych na edukacje, wynosz cy tylko 0,3% odnotowano w gospodarstwach dysponuj cych przeci tnymi miesi cznymi dochodami na osob do 200 zł. Najwy szy udział wydatków na omawiany cel wyst pił natomiast w gospodarstwach, w których dochód kształtował si na poziomie powy ej 1700 zł/os/m-c (2,0%). Przy wysokim udziale wydatków na ywno i utrzymanie mieszkania w ogólnych rozchodach pieni nych we wszystkich grupach dochodowych, obserwuje si stosunkowo niski poziom wydatków na rekreacj i kultur. Nie jest to konsekwencj braku potrzeb wypoczynku i rekreacji, lecz faktu, e priorytetowe wydatki obci aj bud et gospodarstw tak mocno (zwłaszcza w najni szych grupach dochodowych), e wypoczynek przesuwany jest na dalszy plan w hierarchii potrzeb 18. Udział wydatków na rekreacj i kultur w wydatkach ogółem stanowi wa ny wska nik poziomu ycia ludno ci, gdy kultura oddziałuje niemal na wszystkie sfery ycia człowieka, ma wpływ na sposób od ywiania i ubierania si, urz dzania mieszkania, stosunek do innych ludzi, uznawane warto ci itd. Rekreacja za jest form aktywno ci w czasie wolnym przeznaczonym na wypoczynek, przyjemno ci maj c na celu regeneracj sił psychicznych, fizycznych oraz zapobieganie dalszemu zm czeniu 19. Najwi cej na ten cel ze swojego bud etu w 2006 roku wydawały 15 Kramer J., Konsumpcja w gospodarce rynkowej. PWE, Warszawa 199: s Wydatki na transport obejmuj wydatki na: rodki transportu i ich eksploatacj, usługi transportowe (Bud ety gospodarstw domowych w 2006 r. Opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2007: s. 161). 17 Wydatki na zdrowie obejmuj wydatki na: artykuły medyczno-farmaceutyczne, urz dzenia i sprz t medyczny, usługi ambulatoryjne i medycyny niekonwencjonalnej, usługi szpitalne i sanatoryjne (Bud ety gospodarstw domowych w 2006 r. Opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2007: s. 161). 18 Grzywi ska-r pca M., Wzorce konsumpcji gospodarstw domowych na obszarach wiejskich., SGGW KPAiM, Prace Naukowe nr 3,5 Warszawa Rudnicki L., Zachowanie konsumentów na rynku. PWE, Warszawa, 2000: s. 182.

7 239 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 52, 2011 gospodarstwa domowe z grupy dochodowej o najwy szych przeci tnych dochodach (9,7%), a najmniej z najni szej grupy dochodowej (2,8%). Analiza udziału wydatków na restauracje i hotele w wydatkach ogółem prowadzi do wniosku, e pomimo wzrostu ich liczby i znacznej poprawy jako ci usług, ywienie w placówkach gastronomicznych i korzystanie z usług hotelarskich nie jest cech charakterystyczn dla polskich gospodarstw domowych 20. Udział wydatków na ten cel w 2006 roku kształtował si na poziomie od 0,7% w gospodarstwach domowych z pierwszej grupy dochodowej do 3,2% w gospodarstwach domowych z grupy o najwy szych dochodach. W 2001 roku w krajach Unii Europejskiej przeci tny udział wydatków gospodarstw domowych na restauracje i hotele kształtuje si na poziomie 8%. W Niemczech w restauracji cz ciej ni 5 razy miesi cznie spo ywa posiłki 4% gospodarstw domowych, 38% od 1 do 5 razy, jedynie 10% nie korzysta z usług gastronomicznych Elastyczno ci dochodowe popytu gospodarstw domowych według grup dochodowych w Polsce w 2006 roku Wykorzystuj c dane surowe pochodz ce z bada bud etów gospodarstw domowych, zagregowane według grup dochodowych, oszacowano modele Workinga wydatków dla wybranych dóbr i usług. Stopie zgodno ci funkcji z danymi empirycznymi okre lono za pomoc współczynnika determinacji. Skonstruowane modele były dobrze dopasowane do danych empirycznych, poniewa współczynniki determinacji (R 2 ) przekraczały 80 %, a oceny parametrów strukturalnych modeli były statystycznie istotnie na poziomie istotno ci = 0,05. Oszacowane modele Workinga stanowiły podstaw do obliczenia współczynników dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne. W tab. 2 przedstawiono warto ci tych współczynników 22, ujawniaj ce wra liwo konsumenta na zmiany dochodów oraz informuj ce o kierunkach wykorzystania przyrostu dochodu i o zmianie struktury konsumpcji dokonuj cej si pod wpływem zmiany dochodu 23. ywno zajmuje szczególne miejsce w ród dóbr i usług konsumpcyjnych, co wynika z faktu, e nie ma ona substytutów, a w hierarchii potrzeb niezale nie od sytuacji dochodowej gospodarstwa domowego ma priorytetowe znaczenie. Warto współczynnika elastyczno ci dochodowej popytu w gospodarstwach domowych ogółem wynosiła 0,32, co oznacza, e wzrost dochodu o 1% przyczyniał si do wzrostu wydatków na omawiany cel o 0,32%. Zatem popyt na 20 Poczta W., Michota-Katulska E., Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowe. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. a Cieszkowskiego w Poznaniu, Pozna 2007: s Poczta W., Michota-Katulska E., Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowe. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. a Cieszkowskiego w Poznaniu, Pozna 2007: s Współczynniki elastyczno ci dochodowej wydatków s liczbami niemianowanymi, niezale nymi od jednostek pomiaru. Istnieje, zatem mo liwo porównywania wyników analizy popytu na dane dobro lub usług w ró nych przekrojach klasyfikacyjnych mi dzy kategoriami, b d te popytu na ró ne artykuły ywno ciowe mierzone w odmiennych jednostkach fizycznych (Kurzawa I., Wysocki F, Wybrane modele ekonometryczne w badaniach dochodowej elastyczno ci popytu konsumpcyjnego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 47, Taksonomia 16, Klasyfikacja i analiza danych teoria i zastosowania, Wrocław 2009: s , Gulbicka B., Kwasek M., Analiza spo ycia ywno ci w gospodarstwach domowych. Przesłanki dla polityki ywno ciowej. IERiG, Warszawa 2006: s ). 23 Gulbicka B., Wy ywienie polskiego społecze stwa w ostatniej dekadzie XX wieku. Studia i Monografie, IERiG, Warszawa 2000: s

8 240 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych ywno i napoje bezalkoholowe był mało elastyczny, co jest typow sytuacj dla dóbr podstawowych. Reguł jest bowiem, i im współczynniki elastyczno ci dochodowej s ni sze, tym słabszy jest wpływ zmiany dochodów na popyt konsumpcyjny 24. Najsilniejsz reakcj na zmian dochodów w przypadku wydatków na ywno i napoje bezalkoholowe wykazywały gospodarstwa domowe z pierwszej, najmniej zamo nej grupy dochodowej. Warto współczynnika elastyczno ci wyniosła w tej grupie gospodarstw 1,22, co wiadczy o tym, e dla rodzin z pierwszej grupy dochodowej wydatki na ywno i napoje bezalkoholowe zaliczane były do dóbr luksusowych. W pozostałych grupach uzyskane warto ci współczynników elastyczno ci były mniejsze od 1. Ponadto, mo na zauwa y, e wraz ze wzrostem dochodu, warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej wydatków na ywno oraz na napoje bezalkoholowe malały, co jest zgodne z prawem Engla. Tabela 2. Warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej wydatków na wybrane artykuły i usługi dla gospodarstw domowych według grup dochodowych w Polsce w 2006 roku Wyszczególnienie ywno i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe U ytkowanie mieszkania i no niki energii Gospodarstwa ogółem do Grupa dochodowa (zł/os/m-c) powy ej ,32 1,22 0,82 0,67 0,50 0,38 0,30 0,24 0,20 0,16 0,07 0,45 1,67 1,13 1,04 0,94 0,68 0,54 0,42 0,28 0,24 0,10 0,60 2,62 1,73 1,22 1,13 0,71 0,58 0,45 0,34 0,27 0,14 Wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 1,25 4,76 3,11 2,16 1,61 1,21 0,99 0,84 0,64 0,43 0,31 Odzie i obuwie 0,80 3,61 2,33 1,70 1,26 0,96 0,77 0,62 0,50 0,41 0,24 Transport 1,17 4,44 3,03 2,06 1,56 1,20 1,01 0,78 0,60 0,44 0,30 Ł czno 0,61 2,48 1,66 1,22 0,90 0,69 0,55 0,44 0,36 0,29 0,17 Zdrowie 0,62 2,80 1,81 1,32 0,98 0,75 0,60 0,48 0,39 0,32 0,17 Edukacja 1,07 4,39 2,97 1,98 1,50 1,16 0,96 0,78 0,59 0,43 0,30 Rekreacja i kultura 1,27 4,84 3,12 2,28 1,69 1,29 1,04 0,83 0,67 0,46 0,32 Restauracje i hotele 0,67 2,94 2,07 1,54 1,22 0,80 0,67 0,51 0,47 0,35 0,20 ródło: Opracowanie własne na podstawie danych surowych pochodz cych z bada Bud etów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2006 roku (2007). 24 Gulbicka B., Wy ywienie polskiego społecze stwa w ostatniej dekadzie XX wieku. Studia i Monografie IERiG, Warszawa 2000: s. 71.

9 241 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 52, 2011 W przypadku wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe popyt na te artykuły był mało elastyczny w gospodarstw domowych, w których dochody były wy sze ni 400 zł/m-c/os. Najwy sz elastyczno ci dochodow wydatków(1,67) na omawianych cel odznaczały si gospodarstwa domowe z najni szej grupy dochodowej. W miar przechodzenia do wy szej grupy dochodowej warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu malały. Mieszkanie jest dobrem pierwszej potrzeby. Odgrywa wa n rol w funkcjonowaniu ka dej rodziny, gdy daje schronienie i poczucie bezpiecze stwa. Stwarza podstawy wła ciwego jej rozwoju, kształcenia dzieci i dorosłych, prowadzenia ycia rodzinnego i towarzyskiego. Jest m.in. miejscem pracy, odpoczynku, rozrywki 25. Wydatki na u ytkowanie mieszkania i no niki energii 26 stanowi najwi ksz grup wydatków nie ywno ciowych w bud ecie gospodarstw domowych. Na podstawie tab. 2 mo na stwierdzi, e dla gospodarstw domowych ogółem wzgl dny przyrost popytu był mniejszy od wzgl dnego przyrostu dochodu (wydatki na omawiany cel zaliczane wi c były do wydatków podstawowych). Natomiast analizuj c warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu na u ytkowanie mieszkania i no niki energii, według grup dochodowych, mo na zauwa y, e dla gospodarstw domowych dysponuj cych dochodami w wysoko ci powy ej 550 zł/os/m-c wydatki na ten cel rosły w tempie wolniejszym od przyrostu dochodu, czyli wzgl dna zmiana popytu na u ytkowanie mieszkania i no niki energii była mniejsza od wzgl dnej zmiany dochodu (współczynniki elastyczno ci dochodowej popytu przyjmowały warto ci z przedziału od 0 do 1). W przypadku gospodarstw domowych dysponuj cych dochodem do 550 zł/os/m-c wzgl dna zmiana popytu na te dobra była wi ksza od wzgl dnej zmiany dochodów (tab. 2). Popyt na dobra i usługi zwi zane z wyposa eniem mieszkania i prowadzeniem gospodarstwa domowego w gospodarstwach domowych ogółem był wysoce elastyczny wzgl dem dochodu (warto współczynnika elastyczno ci dochodowej popytu wyniosła 1,25, a wi c wzrost dochodu o 1% przyczyniał si do wzrostu wydatków na omawiany cel o 1,25%). Analiza współczynników elastyczno ci dochodowej popytu według grup dochodowych pozwala zauwa y, e dla gospodarstw domowych dysponuj cych dochodami w wysoko ci 700 do 850 zł/os/m-c wzgl dny przyrost popytu i wzgl dny przyrost dochodu był równy, czyli wraz ze wzrostem dochodów udział wydatków na wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego w wydatkach ogółem nie zmieniał si. W przypadku gospodarstw domowych z ni szych grup dochodowych popyt na omawiany cel był wysoce elastyczny, a dla gospodarstw dysponuj cych dochodem powy ej 850 zł/os/m-c był mało elastyczny. Do wydatków na podstawowe potrzeby mo na zaliczy tak e wydatki na odzie i obuwie. Analizuj c tab. 2 mo na wysun wniosek, e w rodzinach, w których przeci tny miesi czny dochód na osob nie przekraczał 550 zł, odzie i obuwie stanowiły dobro luksusowe, gdy wzgl dny przyrost popytu był wi kszy od wzgl dnego przyrost dochodu. W przypadku pozostałych grup gospodarstw domowych wydatki na ten cel rosły w tempie wolniejszym od przyrostu dochodu, czyli wzgl dna zmiana popytu na odzie i obuwie była mniejsza od wzgl dnej 25 Kwasek M., Poziom ycia rolników w ostatniej dekadzie XX wieku. IERiG, Warszawa 2002: s Wydatki te ponoszone s na opłaty za najem mieszkania, materiały i usługi zwi zane z konserwacj mieszkania lub domu i inne usługi zwi zane z zamieszkiwaniem (m.in. zaopatrywanie w wod, usługi kanalizacyjne, wywóz nieczysto ci, koszty zarz dzania i administracji nieruchomo ci ), no niki energii (energia cieplna, opał, energia elektryczna i gaz (Bud ety gospodarstw domowych w 2006 roku. Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2007: s ).

10 242 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych zmiany dochodu (współczynnik elastyczno ci dochodowej popytu przyjmował warto ci z przedziału od 0 do 1). Popyt na transport w gospodarstwach domowych ogółem wzrastał szybciej ni dochód. Analiza warto ci współczynników elastyczno ci dochodowych wydatków na omawiany cel, według grup zamo no ci, pozwala stwierdzi, e najni sz elastyczno ci dochodow popytu na transport charakteryzowały si gospodarstwa domowe dysponuj ce dochodem rozporz dzalnym w wysoko ci powy ej 1700 zł/os/m-c, a najsilniejsz reakcj na zmian dochodów wykazywały najmniej zamo ne rodziny. Im wy szy dochód (grupa zamo no ci), tym ni sza warto współczynnika elastyczno ci. Podobnie sytuacja kształtowała si w przypadku wydatków na ł czno, jednak e mo na zauwa y ogóln prawidłowo, e warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej wydatków na transport kształtowały si na znacznie wy szym poziomie ani eli wydatków na ł czno. Elastyczno dochodowa wydatków na zdrowie w gospodarstwach domowych ogółem wyniosła 0,62, co oznacza, e wzrost dochodu o 1% przyczyniał si do wzrostu wydatków na omawiany cel o 0,62%. Zatem wydatki na zdrowie były mało elastyczne. Popyt na zdrowie w ród gospodarstw dysponuj cych dochodem poni ej 400 zł/os/m-c był wysoce elastyczny, czyli wzrastał szybciej ni dochód. W gospodarstwach z wy szych grup dochodowych był on natomiast mało elastyczny. Istotn sfer w funkcjonowaniu gospodarstw domowych stanowi działania zwi zane z realizacj aspiracji edukacyjnych 27. Edukacja rozumiana jest jako wychowanie, wykształcenie, nauka, a tak e proces zdobywania wiedzy, umiej tno ci i kształcenia 28. Liczne badania ekonomiczne i socjologiczne wskazuj na istotny wpływ poziomu wykształcenia na poziom ycia ludno ci. Poziom i rodzaj wykształcenia staje si coraz bardziej wymiernym w pieni dzu rodkiem podnoszenia pozycji rynkowej, poszerzania mo liwo ci, realizacji aspiracji materialnych. Opłacalno inwestowania w kształcenie potwierdzaj równie wyniki badania opinii publicznej na ten temat 29. Dla gospodarstw domowych ogółem edukacja stanowiła dobro luksusowe, poniewa współczynnik elastyczno ci dochodowej popytu przyj ł warto 1,07. Wraz ze wzrostem dochodu malała elastyczno popytu. Popyt na edukacj w ród gospodarstw dysponuj cych dochodem poni ej 700 zł/os/m-c był wysoce elastyczny, czyli wzrastał szybciej ni dochód. W gospodarstwach z wy szych grup dochodowych był on natomiast mało elastyczny. W przypadku elastyczno ci dochodowej popytu na rekreacj i kultur stwierdzono, e w gospodarstwach domowych ogółem wzgl dna zmiana popytu na ten cel była wi ksza od wzgl dnej zmiany dochodu. Najwy sze warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej wydatków na rekreacj i kultur wyst powały w rodzinach najubo szych i malały wraz z przechodzeniem do kolejnej grupy dochodowej gospodarstw domowych. Wydatki na rekreacj i kultur zaliczane były do luksusowych dla gospodarstw domowych dysponuj cych dochodem do 850 zł/os/m-c (tab. 2). 27 Gutkowska K. i inni, Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. SGGW, Warszawa 2001: s Poczta W., Michota-Katulska E., Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowe. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. a Cieszkowskiego w Poznaniu, Pozna 2007: s Sikorska J., Konsumpcja, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1998: s. 112.

11 243 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 52, 2011 Stosunkowo wysoka była warto przeci tnego współczynnika elastyczno ci dochodowej popytu na restauracje i hotele (0,67). Warto ci tego współczynnika malały od 2,94 w najni szej grupie dochodowej do 0,2 w najwy szej. Uzyskane współczynniki elastyczno ci dochodowej popytu posłu yły do ustalenia pilno ci zakupów wybranych artykułów i usług w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce. W wyniku uporz dkowania współczynników elastyczno ci dochodowych popytu na wybrane dobra i usługi konsumpcyjne od najmniejszych do najwi kszych warto ci, uzyskano hierarchi wa no ci wydatków 30. Najpilniejsze zakupy, najmniej wra liwe na zmian dochodów, dotyczyły artykułów ywno ciowych i napojów bezalkoholowych. Natomiast najdalej w hierarchii wa no ci odsuni te były wydatki na rekreacj i kultur, wyposa enie i prowadzenie gospodarstwa domowego, transport oraz edukacj (rys. 1). Gospodarstwa domowe powy ej 1700 zł/os/m-c do 200 ogółem Rekreacja i kultura Wyposa enie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Transport Edukacja Odzie i obuwie Restauracje i hotele Zdrowie Ł czno U ytkowanie mieszkania i no niki energii Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe ywno i napoje bezalkoholowe Rysunek 1. Hierarchia wa no ci wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce według współczynnika elastyczno ci dochodowej wydatków ródło: Opracowanie własne na podstawie tab Laskowski W., Elastyczno dochodowa wydatków na ywno na tle elastyczno ci innych wydatków w polskich gospodarstwach (w) Konsument ywno ci i jego zachowania rynkowe. Red. nauk. Gutkowska K., Ozimek I. SGGW, Warszawa 2000: s. 166.

12 244 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych 5. Podsumowanie Najwa niejsze znaczenie w strukturze konsumpcji, w badanych grupach dochodowych, maj wydatki, które s zwi zane z zaspokajaniem potrzeb podstawowych. S to wy ywienie oraz opłaty mieszkaniowe. Wysoki udział sztywnej grupy potrzeb w wydatkach gospodarstw domowych uzasadnia niski odsetek wydatków asygnowanych na usługi wy szego rz du. Gospodarstwa domowe z pierwszej grupy dochodowej dysponuj ce dochodem do 200 zł/os/m-c odznaczały si najwy szym udziałem wydatków na ywno i napoje bezalkoholowe w ogólnej strukturze wydatków (55,2%). W miar wzrostu dochodu gospodarstwa domowego malał udział wydatków na ywno w wydatkach ogółem poprzez stopniowe nasycenie potrzeb ywno ciowych. W 2006 roku w gospodarstw z najwy szej grupy dochodowej udział wydatków na omawiany cel wynosił 14,7%. Na podstawie przeprowadzonych bada mo na wnioskowa, e najwy sze warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu wyst powały przypadku gospodarstw domowych z pierwszej grupy dochodowej do 200 zł/os/m-c. Gospodarstwa te cechowały si wysok elastyczno ci dochodow popytu na wszystkie analizowane dobra i usługi konsumpcyjne w tym tak e na ywno. Najni sze warto ci współczynników elastyczno ci dochodowej popytu wyst piły w najwy szej grupie dochodowej powy ej 1700 zł/os/m-c. Popyt na ywno i napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe oraz u ytkowanie mieszkania i no niki energii w najzamo niejszych gospodarstwach domowych był bliski poziomu nasycenia, a popyt na pozostałe dobra i usługi był mało elastyczny i klasyfikował je do dóbr podstawowych. Na podstawie analizy wra liwo ci wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne wywołane zmianami dochodów gospodarstw domowych ogółem w Polsce ustalono hierarchie ich pilno ci. Stwierdzono, e najpilniejsze zakupy, najmniej wra liwe na zmian dochodów dotyczyły artykułów ywno ciowych i napojów bezalkoholowych. Natomiast najdalej odsuni te w hierarchii zakupów były wydatki na kultur i rekreacj, wyposa enie i prowadzenie gospodarstwa domowego, transport oraz edukacj. Bibliografia [1] Bud ety gospodarstw domowych w 2006 r. Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa 2007: s. 7, [2] Chmielewska B., Spo ycie ywno ci w gospodarstwach domowych rolników. Studia i Monografie., IERiG, Warszawa 2000: s [3] Grzywi ska-r pca M., Wzorce konsumpcji gospodarstw domowych na obszarach wiejskich. SGGW KPAiM, Warszawa 2005, Prace Naukowe nr 35. [4] Gulbicka B., Wy ywienie polskiego społecze stwa w ostatniej dekadzie XX wieku. Studia i Monografie, IERiG, Warszawa 2000: s , 71. [5] Gulbicka B., Kwasek M., Analiza spo ycia ywno ci w gospodarstwach domowych. Przesłanki dla polityki ywno ciowej. IERiG, Warszawa 2006: s , [6] Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W., Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. SGGW, Warszawa 2001: s [7] Kramer J., Konsumpcja w gospodarstwie rynkowym. PWE, Warszawa 1997: s. 197,

13 245 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 52, 2011 [8] Kurzawa I., Wysocki F, Wybrane modele ekonometryczne w badaniach dochodowej elastyczno ci popytu konsumpcyjnego. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 47, Taksonomia 16, Klasyfikacja i analiza danych teoria i zastosowania, Wrocław 2009: s , [9] Kwasek M., Współzale no mi dzy spo yciem ywno ci a poziomem dochodów w wietle współczynników dochodowej elastyczno ci spo ycia (popytu) (w) Konsument ywno ci i jego zachowania rynkowe. Red. nauk. Gutkowska K., Ozimek I. SGGW, Warszawa 2000: s [10] Kwasek M., Poziom ycia rolników w ostatniej dekadzie XX wieku. IERiG, Warszawa 2002: s [11] Laskowski W., Elastyczno dochodowa wydatków na ywno na tle elastyczno ci innych wydatków w polskich gospodarstwach (w) Konsument ywno ci i jego zachowania rynkowe. Red. nauk. Gutkowska K., Ozimek I. SGGW, Warszawa 2000: s.166. [12] Marciniak S., Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005: s [13] Ostasiewicz W., Ocena i analiza jako ci ycia. Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2004: s [14] Poczta W., Michota-Katulska E., Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowej. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Pozna 2007: s [15] Podolec B., Analiza kształtowania si dochodów i wydatków ludno ci w okresie transformacji gospodarczej w Polsce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2000: s [16] Rudnicki L., Zachowanie konsumentów na rynku. PWE, Warszawa 2000: s [17] Sikorska J., Konsumpcja, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1998: s [18] Welfe W., Ekonometryczne modele rynku. Analiza, prognozy i symulacje. Tom 2. Modele konsumpcji, Pa stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1978: s [19] Wysocki F., Kurzawa I., Analiza kształtowania si konsumpcji ywno ci w Polsce w uj ciu terytorialnym [w] Zró nicowanie regionalne gospodarki ywno ciowej w Polsce w procesie integracji z Unia Europejsk pod redakcj Poczty W., Wysockiego F. Wydawnictwo AR im. Augusta Cieszkowskiego, Pozna 2002: s

14 246 Joanna Stanisławska, Feliks Wysocki Ocena dochodowej elastyczno ci popytu na dobra i usługi konsumpcyjne w gospodarstwach domowych według grup dochodowych E ASSESSMENT OF INCOME ELASTICITY OF EXPENDITURE ON CONSUMER GOODS AND SERVICES BY INCOME GROUPS IN POLAND Summary In this article an attempt has been taken to assess the elasticity of revenue expenditure on basic goods and services for groups of households in Poland, separated using an income criteria. Coefficients of elasticity have been assessed basing on estimated Working models, using unpublished raw data, on individual households from the household budget survey conducted by the Central Statistical Office in Based on the survey can be concluded that the highest values of co-factors were income elasticity for the households of the first group of income up to 200 zł / person / month. These households were characterized by a high elasticity of expenditure for all of the analyzed consumer goods and services, including food. The lowest income elasticity occurred in the highest income group above 1700 zł / person / month. Demand for food and soft drinks, alcoholic beverages and tobacco, as well as housing and energy carriers in these households was close to saturation level and demand for other goods and services was not very flexible and classified them as a basic level group. Keywords: household, income groups, structure of expenditure, the model of Working, the income elasticity of expenditure Joanna Stanisławska Feliks Wysocki Katedra Finansów i Rachunkowo ci Wydział Ekonomiczno-Społeczny Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28, Pozna stanislawska@up.poznan.pl wysocki@up.poznan.pl