Wybrane elementy żywienia a problemy zdrowotne krów mlecznych

Transkrypt

1 Wybrane elementy żywienia a problemy zdrowotne krów mlecznych Redakcja pracy zbiorowej JERZY PREŚ RYSZARD MORDAK Zespół autorów: Bodarski Rafał Kinal Stefania Krzywiecki Stanisław Mordak Ryszard Preś Jerzy Twardoń Jan

2 MedPharm Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt oraz Wydział Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Wybrane elementy żywienia a problemy zdrowotne krów mlecznych Praca zbiorowa pod redakcją Prof. dr hab. JERZEGO PRESIA Dr n. wet. RYSZARDA MORDAKA Zespół autorów: Dr inż. Bodarski Rafał

3 Prof. dr habil. Kinal Stefania Prof. dr habil. Krzywiecki Stanisław Dr n.wet. Mordak Ryszard Prof.dr habil. Jerzy Preś Prof. dr habil. Twardoń Jan Pdręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów: Hodowli Zwierząt i Medycyny Weterynaryjnej Recenzja : Prof. dr habil. dr hc Józef Nicpoń MedPharm Wrocław 2010 Spis treści 1. Wstęp 6 2. Ogólne zasady żywienia bydła Podstawy żywienia krów mlecznych Skład chemiczny pasz 13

4 Trawienie składników pokarmowych i ich przemiany w żwaczu Czynniki warunkujące pobieranie pasz Nowoczesne systemy normowania żywienia krów mlecznych Energia Białko Gospodarka wapniowo-fosforowa u krów Określenie zapotrzebowania na wapń u krów Specyficzne właściwości wchłaniania wapnia u bydła Nowe spojrzenie na dawkowanie wapnia w okresie zasuszenia krów Koncepcja stosowania anionów u krów przed porodem Czynniki wpływające na występowanie hypokalcemii w okresie zasuszenia Strategia zapobiegania hypokalcemii w czasie ocielenia Potrzeby na fosfor u krów wysoko wydajnych Pierwiastki śladowe mikroelementy Selen Jod Miedź Cynk Inne mikroelementy Ultraelementy Duński model przemian biochemicznych Absorpcja składników pokarmowych z przewodu pokarmowego u krów Metabolizm składników pokarmowych w wątrobie Zużycie składników pokarmowych w tkankach zapasowych i w mięśniach Metabolizm składników odżywczych w gruczole mlekowym Potrzeby żywieniowe-fizjologiczne okresu okołoporodowego krów model amerykański Krowy zasuszone Krowy w laktogenezie i w początku laktacji Adaptacja metabolizmu krowy we wczesnej laktacji (z wyłączeniem gruczołu mlekowego) Metabolizm tłuszczów Metabolizm węglowodanów i białek Fizjologia żwacza w okresie przejściowym Przyczyny obniżonego pobierania pasz przez krowy zasuszone i sposoby jego zwiększania Odpowiednia kondycja krów przed ocieleniem Strategie żywienia krów zasuszonych Podstawowe problemy zdrowotne krów związane z żywieniem Ujemny bilans energetyczny, ketoza i ketozowy zespół stłuszczonej wątroby u krów Kwasica żwacza Zasadowica Zatrzymanie błon płodowych Inne choroby związane z zaburzeniami metabolicznymi

5 i immunosupresją w okresie poporodowym Zapalenie macicy metritis (endometritis) Zapalenie gruczołu mlekowego mastitis Przemieszczenie trawieńca Niedobór wapnia hypokalcemia Hypocalcemia podkliniczna Porażenie popoporodowe - śpiączka poporodowa Przeciwdziałanie hypokalcemii i porażeniu poporodowemu na drodze żywieniowej i weterynaryjnej Praktyczne stosowanie anionów u krów przed porodem Zasady stosowania soli anionowych Wpływ ilości podawanego wapnia w okresie zasuszenia na występowanie hypokalcemii i gorączki mlecznej Niedobór fosforu hypofosfatemia Niedobór magnezu hypomagnezemia - tężyczka pastwiskowa Choroby kończyn powodujące kulawizny u bydła Czynniki pozażywieniowe wpływające na schorzenia racic Czynniki żywieniowe wpływające na schorzenia racic Rola biotyny i innych witamin w keratynizacji rogu Rola makro- i mikroelementów we wzroście rogu racicowego Aspekt lekarsko-weterynaryjny związany z kulawiznami u bydła Inne ważne choroby krów pochodzenia żywieniowego Mikotoksykozy Mikotoksyny jako trudny problem w żywieniu zwierząt Mikotoksykozy jako groźny problem epidemiologiczny i kliniczny u bydła Działanie mikotoksyn i zaburzenia trawienne w przebiegu mikotoksykoz Symptomy kliniczne towarzyszące mikotoksykozom Problemy diagnostyczne mykotoksykoz Zatrucie azotanami i azotynami Racjonalne podejście do żywienia wysoko produkcyjnych krów mlecznych Bilansowanie kationów i anionów zawartych w paszach objętościowych Bilans kationowo-anionowy w żywieniu krów mlecznych Okres okołoporodowy Okres wczesnej i pełnej laktacji Wyniki wstępnych badań własnych nad monitoringiem DCAD w wybranych dużych fermach krów mlecznych w Polsce Zawartość K, Na, Cl i S paszach i dawkach (TMR, PMR) oraz wartości DCAD Wskaźniki równowagi kwasowo-zasadowej we krwi krów Wpływ dodatku drożdży piwnych w diecie na stan zdrowia krów 138

6 6.3. Kontrola procesów kiszenia pasz Procesy mikrobiologiczne podczas kiszenia pasz Procesy fizyko-chemiczne podczas kiszenia pasz Kiszonka i ziarno z kukurydzy w żywieniu krów Zapotrzebowanie krów na glukozę Budowa ziaren skrobi kukurydzianej Rozkład w żwaczu skrobi kukurydzianej Strawność i wartość energetyczna kiszonek z kukurydzy w zależności ich rozdrobnienia Inne uwagi o wartości pokarmowej kiszonek i ziarna z kukurydzy Zasady rozdrabniania i komponowania pasz objętościowych dla krów (TMR) Indeks włóknistości pasz Rozdział cząstek i ustalenie ilości pe NDF (physically effective NDF = strukturalnie efektywne NDF) Wpływ długości cięcia traw przy kiszeniu na czas ich pobierania i przeżuwania Wpływ długości cięcia i zgniatania całych roślin kukurydzy na procesy fizjologiczne i produkcję mleka u krów Wpływ wielkości cząstek lucerny suszonej i kiszonej oraz pasz treściwych na procesy fizjologiczne i produkcję mleka u krów Struktura cząstek pasz w dawce dla krów zasuszonych (okres przejściowy 3-4 tygodnie przed ocieleniem) 170

7 1. Wstęp Żywienie bydła to ogromny specjalistyczny obszar nauki i praktyki. Popełniane błędy żywieniowe przez hodowców w fermach krów wpływają negatywnie na przemiany biochemiczne w organizmach tych zwierząt. Karma stanowiąc materiał pośredni dla przenoszenia chorób zakaźnych powinna być kontrolowana pod względem jakościowym, mikrobiologicznym, toksykologicznym, botanicznym, ale także pod względem ilościowych poszczególnych składników żywieniowych odpowiednio dobranych do wieku, stanu fizjologicznego i produkcyjnego zwierząt. Choroby metaboliczne pochodzenia żywieniowego, stanowią większość problemów zdrowotnych u bydła i rzutują w ogromnej mierze na stan rozrodu oraz produkcyjności, szczególnie u krów mlecznych (Rutkowiak 2001). Wpływają także negatywnie na stan sprawności układu immunologicznego, a zatem przekładają się na odpowiedni poziom walki organizmu z różnymi patogenami o charakterze zakaźnym, które mogą wywoływać lub ujawnić klinicznie chorobę. O prawidłowości żywienia decyduje nie tylko ilość i jakość dawki pokarmowej ale też wzajemna racjonalna kompozycja jej składników, rytm dobowy karmienia, uwzględnianie stanu fizjologicznego oraz odpowiednie pojenie zwierząt. Niektórzy autorzy (Zaaijer 2005) utożsamiają wręcz zdrowie krowy ze zdrowiem żwacza, co jest uzasadnione, gdyż w przewodzie pokarmowym krów 80% trawienia odbywa się właśnie w tej części wielokomorowego żołądka. W aspekcie naukowym i praktycznym dawka pokarmowa dla krów powinna być odpowiednio skalkulowana, energetycznie zbilansowana pokrywająca zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne (Grave-White 2004). Ponadto powinna być ona właściwie spreparowana, chętnie jedzona przez zwierzęta oraz odpowiednio strawiona. Szczególnie zbyt uproszczony system żywienia, monodieta, deficyt suchej masy w dawce pokarmowej, niedożywienie, powoduje deficyt energetyczny w organizmie krowy

8 przekładający się na niedobory, nie tylko u krowy ale także u rozwijającego się płodu, co może powodować zagrożenie ciąży oraz przedwczesne porody (Goff 2006). Poród oraz rozwój laktacji jest okresem krytycznym u krów powodującym głęboki deficyt składników pokarmowych oraz, znaczną immunosupresję które zaburzają utrzymanie na odpowiednim poziomie funkcji życiowych. Czynnikami osłabiającymi funkcje obronne u krów wysokomlecznych jest metaboliczny stres powstający wskutek zwiększonego zapotrzebowania na składniki pokarmowe w okresie okołoporodowym obejmującego potrzeby dojrzałego płodu uruchomienie laktacji, a dokładnie ujemnego bilansu energetycznego i białkowego, rozwoju ketozy, zubożenia związków mineralnych i witamin w organizmie, a także gry hormonalnej progesteronu, estrogenów oraz kortyzolu związanej z porodem (Goff 2008, Mordak i Nicpoń 2006). Podczas porodu w organizmie krów zmniejsza się znaczaco ilość witamin A i E w przedziale % (Goff i Stabel 1990). Deficyt pokarmowy może trwać od dnia porodu przez kilka tygodni zwłaszcza, że krowy po okresie zasuszenia i po porodzie wymagają czasu aby przystosować przewód pokarmowy do zwiększającej się produkcji mleka. W praktyce weterynaryjnej i hodowlanej podkreśla się ogromną rolę prawidłowej przemiany materii u krów mlecznych, której równowaga jest szczególnie chwiejna w okresie okołoporodowym i podatna na błędy żywieniowe. Na około 8 tygodni przed porodem motoryka żwacza zmniejsza się o 30% aby wrócić do normy dopiero około 5 tygodni po porodzie. Pod koniec ciąży z uwagi na coraz większy przyrost płodu i uruchamianie produkcji siary lawinowo rośnie zapotrzebowanie na energię białko i związki mineralne. W tym czasie dzienne zapotrzebowanie płodu wynosi 0,82 Mcal energii 117 g białka, 10,3 g wapnia 5,4g fosforu i 0,2g magnezu a dodatkowo w dzień porodu potrzeby dalej gwałtownie rosną gdzie na produkcję 10 kg siary krowa wymaga 11 Mcal energii 140g białka, 23g wapnia, 9 g fosforu i 1g magnezu (Goff i Horst 1997). Niedobór odpowiednich składników pokarmowych oraz włókna surowego w diecie dalej pogarsza ten stan, powodując redukcję flory żwacza, zaburzenie czynności wątroby, w tym te związane z gospodarką sterydami, które są ważne dla prawidłowych funkcji rozrodu w bliższym i dalszym okresie poporodowym (Butler 2000, 2005, Garnsworthy 2006, Husband 2005, Lucy 2006). W okresie okołoporodowym w obliczu ogromnych potrzeb energetycznych i mineralnych dojrzałego płodu oraz rozwijającej się jednocześnie laktacji ujawnia się jednocześnie wiele innych problemów metabolicznych u krów. Problemy przebiegające z hipoglikemią, hiperproteinemią, hipokalcemią, hipofosfatemią, hipomagnezemią, zasadowicą, kwasicą, ketozą wpływają ujemnie na rozwój płodu, przebieg porodu oraz okresu poporodowego. Wymienione zaburzenia okresu okołoporodowego są ze sobą ściśle powiązane, gdzie wspólnym wykładnikiem przyczynowym jest jakość żywienia, a skutkiem istotne zaburzenia procesów immunologicznych organizmu. Czynniki dietetyczne, kationowo-anionowa zmienność oraz stan RKZ we krwi determinują dodatkowo stopień rozwoju wymienionych zaburzeń. Krowy z hypokalcemią wykazują ponadto niższą sekrecję insuliny i dostarczanie glukozy oraz niechęć do pobierania pokarmu przez co tym bardziej są narażone na ujemny bilans energetyczny i ketozę (Goff 2007). Szczególnie groźna u krów jest głęboka hipokalcemia, która często występuje w okresie okołoporodowym powodując porażenia poporodowe (goraczka mleczna, ang.milk fever) i może powstawać także za pośrednictwem procesów immunologicznych (Gray wsp. 2007). Immunosupresja występująca w okresie okołoporodowym pogłębiana przez różne nieprawidłowości homeostazy wewnętrznej organizmu występujące w tym czasie sprzyjają rozwojowi chorób infekcyjnych (Goff 2008). Według cytowanego autora na 1-2 dni około porodu funkcje neutrofilów i limfocytów ulegają osłabieniu średnio o % ale w indywidualnych przypadkach nawet o % i właśnie te przypadki u krów najczęściej są powodem zatrzymania błon płodowych, mastitis, metritis, pododermatitis i innych w tym

9 zakażnych. Sprawny układ immunologiczny pozwala na rozpoznawania antygenów obcych patogenów (bakterii, wirusów, pasożytów), nie atakowanie własnych tkanek, ale w przypadku samic rozpoznawanie i tolerowanie nasienia oraz płodu w drogach rodnych dla osiągania powodzenia rozrodu (Goff 2006). W tym też okresie okołoporodowym krowy pobierają mniejsze ilości pokarmu z uwagi na stres wynikający z nowych okoliczności, porodu, macierzyństwa, problemów zdrowotnych, które wymagają adaptacji i absorbują uwagę zwierząt kosztem jedzenia. Mniejsza ilość pobieranego pokarmu przez krowy powoduje obniżenie wypełnienia treścią żwacza, który w takich warunkach ulega wzdęciom i zubożeniu we florę, co skutkuje dysfunkcją trawieńca, obniżeniem jego kurczliwości, zwiększeniem wypełnienia gazami i przemieszczeniami w jamie brzusznej. W związku z tym niektórzy autorzy do w/w zestawu problemów metabolicznych wliczają także inne, towarzyszące porodowi oraz wczesnemu okresowi poporodowemu, jak zatrzymanie łożyska i przemieszczenia trawieńca (Goff i Horst 1997, Husband 2006). Separacja błon płodowych jest bezpośrednio związana ze sprawnością układu immunologicznego - aktywności neutrofili i limfocytów (Dosonge i wsp. 1999, Joosten i Hensel 1992). Szczególnie groźne dla krów są różnego rodzaju mykotoksyny wszechobecne w mniejszym lub większym stopniu w paszach, a szczególnie w kiszonkach z kukurydzy stanowiących podstawę żywienia tych zwierząt (Fink-Gremmeles 2005, Wilde 2005). Odpowiednia dieta jest uznawana za element profilaktyki i terapii wielu chorób (Mordak 2008, Preś 2004). Chroniczne niedożywienie, niedobór energii, białka, związków mineralnych, witamin upośledza wiele przemian i funkcji organizmu i może w skrajnych przypadkach stanowić nie tylko zagrożenie zdrowia i produkcyjności ale zagrożenie życia zwierzęcia Niektórzy autorzy zauważając ogromne znaczenie żywienia i jego wielowymiarowe funkcje ustrojowe mówią wręcz o żywieniowej immunologii jako działu prewencji i terapii wielu chorób notowanych często u ludzi i zwierząt (Goff 2006). Wpływ żywienia na powstawanie innych chorób bydła w okresie okołoporodowym oraz wzajemne podstawowe powiązania między chorobami metabolicznymi a zaburzeniami układu immunologicznego prowadzącego do rozwoju chorób infekcyjnych zostały przedstawione schematycznie przez niektórych autorów ryc.1. i ryc.2.. za mała ilość karmy, niedobór antyoksydantów, witamin, minerałów ujemny bilans IMMUNOSUPRESJA hipokalcemia energetyczny ketoza zatrzymanie mastitis obniżony tonus stłuszczenie łożyska zakażenia mięśni wątroby metritis w obrębie racic kwasica za mało przemieszczenia żwacza włókna strawnego trawieńca

10 Ryc.1. Zależności pomiędzy żywieniem a występowaniem podstawowych problemów zdrowotnych u bydła (schemat zmodyfikowany wg Goffa 2006). Wzajemne relacje przedstawione na wykresie wskazują na zależność wielu problemów zdrowotnych od diety u krów ale i tłumaczą, że im więcej występuje w danym stadzie lub fermie przypadków danego rodzaju to tym więcej równocześnie obserwuje się innych przypadków zachorowań zarówno o charakterze metabolicznym jak też infekcyjnym. Dobre żywienie dostosowane do potrzeb fizjologicznych zwierząt oraz mechanizmów towarzyszących procesom trawienia jest bardzo ważne z punktu widzenia homeostazy wewnętrznej wyrażonej także stanem układu immunologicznego. Odpowiedni pokarm jest bardzo dobrze tolerowany przez organizm i może być także traktowany jako zastępcze leczenie lub immunomodulacja. Istotą takiej tolerancji jest brak zdecydowanej ogólnej odpowiedzi immunologicznej organizmu na dobrotliwe antygeny pokarmowe. Mechanizm ten stanowi jedno z ramion immunologicznego systemu błon śluzowych (ang. Mucosal Immune System), który jest regulowany na zasadzie zabezpieczania przeciw nadwrażliwości na różne, nie patogenne antygeny oddziałujące na śluzówkę przewodu pokarmowego (Brondtzeg 1996). Drugie ramię tego systemu według cytowanego autora jest spełnione przez sekrecyjne przeciwciała powodowane przez antygeny o cechach patologicznych, mikroorganizmy chorobotwórcze lub inne antygeny farmakologiczne, którym towarzyszy wyraźna ogólna odpowiedź immunologiczna organizmu. separacja błon płodowych, metritis, endometritis, mastitis, parazytozy, nowotwory, inne dermatitis digitalis, enteritis, bronchitis choroby alergiczne choroby zakażne WPŁYW NA PROCESY IMMUNOZALEŻNE odpowiedni poziom immunologiczny organizmu PRAWIDŁOWA DIETA odpowiednia ilości i jakość składników budulcowych, energetycznych, mineralnych, witaminowych WPŁYW NA STAN TRAWIENIA I PRZEEMIAN METABOLICZNYCH JAKOŚĆ STRUKTURALNĄ TKANEK I ICH WYTWORÓW (CHOROBY NIEINFEKCYJNE, METABOLICZNE) ketoza, kwasica, zasadowica choroby wątroby, trzustki hypocalcemia, hypofosfatemia przemieszczenie trawieńca hypomagnezemia, inne ochwat, inne Ryc. 2. Wpływ diety na rozwój chorób infekcyjnych i nie infekcyjnych (Mordak i wsp.2008)

11 Taka odpowiedź immunologiczna występuje w przypadku nieodpowiedniej karmy (złej jakości, zakażonej lub skażonej). Pobudzenie układu limfatycznego przewodu pokarmowego przekłada się zatem częściowo na odporność ogólnoustrojową ale i na występowanie efektorowych komórek plazmatycznych w błonach śluzowych różnych narządów ciała (Gołąb i wsp. 2005). Szczególnie istotne znaczenie ma tu koncepcja wspólnego układu odpornościowego błon śluzowych polegająca na pobudzaniu tkanki limfatycznej (MALT) Mucosal Associated Lymphatic Tissue obejmującej śluzówki różnych organów, przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, układu moczo-płciowego, gruczołu mlekowego, racic i innych tkanek. Pozytywny efekt immunologiczny diety może być uzyskiwany także dzięki dodawaniu probiotyków lub prebitoyków. Pozytywny prebiotyczny wpływ na organizm krów powoduje dodatek w diecie odpowiednich drożdży piwnych (Sacharomyces cerevisiae). Drożdże piwne w przewodzie pokarmowym krów w wyniku uwalniania grup cukrowych lub krótko łańcuchowych poliacharydów (oligosacharydów mannanów i glukanów) absorbują mikotoksyny oraz bakterie patogenne lub pobudzają odporność makrofagową podnosząc status immunologiczny Drożdże piwne usprawniają procesy metaboliczne, dostarczają substratów zwierzętom, są źródłem wielu witamin B, K, E, białek i aminokwasów, posiadają cechy buforu, zwiększają wykorzystanie składników pokarmowych mierzoną chociażby konsumpcją tlenu w warunkach sztucznego żwacza. Drożdże piwne są biologicznie aktywnym składnikiem diety. Działając immunostymulująco, nie powodują negatywnej, ogólnej odpowiedzi zapalnej organizmu krów, co ma związek z tak zwaną tolerancją pokarmową. Wprowadzanie do pasz komponentów immunomodulujacych stanowi o wysokim poziomie produkcyjnym, ale powinno być to czynione pod kontrolą kompetentnych żywieniowców oraz lekarzy weterynarii i nie może być traktowane jako środek zastępczy na różne problemy zdrowotne zwierząt po wyeliminowaniu podstawowych słabych punktów żywieniowych i środowiskowych w fermie. Dlatego też prawidłowa dieta wyposażona w antygeny dobrotliwe (tolerowane przez organizm) jakimi mogą być strawne związki lub metabolity, lub niektóre kultury bakteryjne, drożdżaki, które przedostając się poprzez błony śluzowe do krwioobiegu nie skutkują wyraźną reakcją obronną ale działają immunostymulujaco. Powodują one efekt probiotyczny, przynależny dobrotliwym kulturom bakteryjnym lub prebiotyczny na skutek dodawania w diecie odpowiednich biologicznie aktywnych, immunostymulujących np drożdży paszowych (Dobicki i wsp. 2005, 2007). Wilde (2005) powołując się na najnowsze prace Yannikouris i wsp. publikowane w 2005 roku w biuletynach naukowych Uniwersytetu w Nottingham, podkreśla znaczenie wewnętrznej polisacharydowej ściany komórkowej drożdży Saccharomyces cerevisiae (zbudowanej z beta(1,3)glucanu i liniowo położonych łańcuchów beta-(1,6)glukanów), która pomaga unieszkodliwić lub obniżyć wpływ mikotoksyn. Podawanie niektórych prebiotyków - suszonych drożdży piwnych w diecie w ilości 200g na krowę dziennie od 3 tyg. przed porodem do 100 dnia laktacji powodowało obniżenie nasilenia kulawizn oraz innych klinicznych przypadków mastitis, retentio secundinarum, endometritis (Kinal i wsp. 2008, Mordak i wsp. 2008). Zatem przystosowanie żwacza do wymogów okresu laktacji, eliminacja hypokalcemii oraz immunomodulacja w celu stymulacji układu immunologicznego szczególnie w okresie okołoporodowym może mieć istotne znaczenie dla obniżenia wielu przypadków uznawanych za podstawowe problemy zdrowotne u krów mlecznych. Już sama poprawa żywienia może stanowić ochronę przeciwko immunosupresji powodowanej przez przemiany hormonalne związane z porodem. Dieta z użyciem prebiotyków, innych immunomodulatorów, soli anionowych może stanowić realny oręż w praktyce (January 2001, Bodarski i wsp. 2007).

12 Wysokie wymagania produkcyjne krów oraz stosowanie coraz nowocześniejszych technologii powodują wiele masowo występujących przypadków chorobowych metabolicznych jak i infekcyjnych. Zwierzęta chore stają się mniej produktywne, wymagają dodatkowych nakładów na terapię, muszą być częściej brakowane, co powoduje ogromne straty w fermach. Odpowiednie dieta konstruowana w oparciu o nowoczesną strategię żywieniową, uwzględniającą potrzeby bytowe, produkcyjne i immunologiczne zwierząt ma stanowić profilaktykę oraz skuteczny środek w eliminowaniu wielu najgroźniejszych problemów zdrowotnych w stadach krów mlecznych (Preś i wsp. 2004). Znajomość poszczególnych problemów zdrowotnych związanych z żywieniem oraz odpowiedni nadzór nad stadem krów mlecznych prowadzony w tym zakresie przez hodowców, żywieniowców i lekarzy weterynarii we wszystkich grupach technologicznych powien pozwolić na eliminowanie lub minimalizowanie strat ponoszonych z tytułu zdrowotności i produkcyjności zwierząt. Piśmiennictwo: 1. Bodarski R., Kinal S., Krzywicki J., Preś., Twardoń J., Mordak R.: DCAB- a new element of evaluation of dairy cows rations, with particular forages estimation. Mat. XXXVI Sesji Naukowowej Komisji Żywienia Zwierząt KNZ PAN Żywienie zwierząt w aspekcie aktualnych problemów środowiskowych, ekonomicznych i prozdrowotnych Poznań , Brandtzaeg P. Development of the Intestinal Immune System and Colic Disease. Scandunavian Journal of Nutrition 1996, 40, Butler W.R.; Nutrition, Negative Energy Balance and Fertility in the Postpartum Dairy Cow. Cattle Practice 2005, vol. 13, part 1, Butler W.P. Nutritional interactions with reproductive performance in dairy cattle. Animal Reprod. Sci. 2000, 60-61, Dobicki A., Preś J., Łuczak W., Szyrner A. Wpływ dodatku suszonych drożdży piwnych na przyrosty masy ciała, wskaźniki fizjologiczno-biochemiczne krwi i rozwój drobnoustrojów żwacza cieląt. Medycyna Weterynaryjna 2005, 61, Dobicki A., Preś J., Zachwieja A., Mordak R., Jakus W.: Wpływ preparatów drożdżowych na wybrane parametry biochemiczne krwi i skład mleka krów. Medycyna Wet. 2007, 63, 7. Dosonge H., Burrvenich C., Lohuis J.A.C.M.: Acyloxycal Hydrolase Activity of Neutrophil Leukocytes in Normal Early Postpartum Dairy Cows and in Cows with Retained Placenta. Theriogenology 1999, 51, Fink-Gremmels J. Mycotoxin threat to herd Heath. Dairy Farmer 2005, 7, s January J., P. A New Look At Yeast Cultures as Probiotics for Ruminants. Feed Mix 2001, 9, Garnsworthy P.C.: Nutrition and Fertility in Dairy Cows. Cattle Practice 2006, 14, Garnsworthy P.C.: How does nutrition interact with fertility in Dairy cows. Cattle Practice, 2007, 16, s Goff J.P., Horst R.L.: Physiological changes at parturition and their relationship to metabolic disorders. Physiology and management. J. Dairy Sci, 1997, 80, Goff J.P. Major advances in our understanding of nutritional influence on bovine Heath. J. Dairy Sci. 2006, 89, Goff J.P.: The etiology and prevention of milk fever and subclinical hypocalcemia. Mat.13 th International Conference on Production Diseases in Farm Animals Leipzig 2007, s Goff J.P.: Immune suppression around the tine of calving and the impact of metabolic

13 disease Hungarian Veterinary Journal, 2008,130, supplement I WBC, s Goff J.,P., Stabel J.,R. Decreased plasma retinol, alfa-tokoferol and zinc concentration during periparturient period : effect of milk fever. J Dairy Sci 1990, 73, Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W. Immunologia. PWN Warszawa Gray C.P., St George, T.D., Jonsson N.N. Milk fever in dairy cattle: a novel hypothesis for an immune mediated aetiology, Cattle Practice 2007, 15, s Grove-White D.. Rumen healthcare in the dairy cow. Veterinary Record In Practice, 2004, 26, Husband J.: Nutrition and fertility a practitioner s view. Cattle Practice 2005, 13, s Husband J.A.: Precalving fat mobilization and body condition score: Risk factors for left displacement of abomasa, a study of five high yielding herds in southwest England. Cattle Practice 2006, 14, s January J., P. A New Look At Yeast Cultures as Probiotics for Ruminants. Feed Mix 2001, 9, Joosten I., Hensen E.J.: Retained placenta an immunological approach. Anim. Reprod. Sci. 1992, 28, Kinal S., Bodarski R., Preś J., Twardoń J., Mordak R. Żywienie jako ważny czynnik stanu racic u wysoko wydajnych krów rasy hf. Medycyna Wet., 2008, 64 (6), s Lucy M. Mechanizms linking groth hormone, insulin and reproduction: Lessons from postpartum dairy cow. Cattle Practice 2006, 14, Mordak R., Nicpoń J. Hematologiczne i metaboliczne parametry krwi u krów w okresie okołoporodowym i wzrastającej laktacji. Medycyna Weterynaryjna 2006, 62, Mordak R., Zachwieja A., Preś J., Dobicki A., Jakus W.: Wpływ dodatku drożdży piwnych w diecie na stan zdrowia krów w aspekcie obserwacji klinicznych. Materiały Międzynarodowej Konferencji Nauk. Problemy w rozrodzie i hodowli bydła mięsnego Polanica Zdrój , s Mordak R., Preś J., Kinal S., Bodarski R., Twardoń J.: Czynniki wpływające na schorzenia racic u bydła. Mat. Międzynarodowej Konferencji Nauk. Problemy w rozrodzie i hodowli bydła mięsnego Polanica Zdrój , Preś J., Kinal S., Bodarski R. Gospodarka wapniowo-fosforowa u przeżuwaczy ze szczególnym uwzględnieniem okresu około porodowego u wysoko wydajnych krów mlecznych. Mat. Międzynarodowej Sesji Naukowej p.t. Problemy w rozrodzie bydła dziś i jutro. Polanica Zdrój czerwca 2004, Preś J., Bodarski R., Kinal S., Szulc T. Zasady żywienia wysoko produkcyjnych krów mlecznych. WODR Łosiów Rutkowiak B. Badania laboratoryjne krwi w prewencji chorób niezakaźnych bydła historia czy konieczność. Życie Weterynaryjne, 2001, 76 (4) Wilde D. Mycotoxins-Are They a Threat to the UK Dairy Industry?. Cattle Pratice, 2005, 13, Zaaijer D.. Feeding for Healthy Dry Cow by Monitoring, Cow Signals. Cattle Practice, 2005, 13,