Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014), s Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce Development of organic farming in Poland Krzysztof Jończyk Zakład Systemów i Ekonomiki Produkcji Roślinnej S t r e s z c z e n i e W pracy dokonano analizy, w ujęciu regionalnym, liczby i wielkości gospodarstw ekologicznych oraz organizacji tych gospodarstw. W 2011 r. udział użytków rolnych wykorzystywanych przez gospodarstwa ekologiczne stanowił 3,9 % ogółu UR w kraju. Przedstawione analizy wskazują, że gospodarstwo ekologiczne jest przeciętnie 3-krotnie większe od średniego w kraju i charakteryzuje się większym udziałem trwałych użytków zielonych i sadów oraz małą obsada zwierząt. Struktura produkcji oraz struktura zasiewów ustabilizowanych mniejszych gospodarstw jest lepiej dostosowana do zasad ekologicznego gospodarowania, niż gospodarstw dużych. Wykazano duże regionalne zróżnicowanie (liczba gospodarstwa, ich wielkość oraz areał użytków rolnych) zainteresowania rolnictwem ekologicznym w Polsce. W pracy przedstawiono główne cele i formy działalności Klastra Dolina Ekologicznej Żywności. S u m m a r y In the paper is presented of analysis which was made on regional level, the number and size of farms, structure of land use, structure of crops and the livestock density in these farms. In 2011, the share of agricultural land used for organic farms accounted for 3.9% of the total arable land in the country. The analysis showed that the organic farm is an average 3 times bigger them the average in the country and larger share of permanent pasture and orchards and a small stocking. The structure of production and the structure of sown area is better adapted to the principles of organic farming in smaller farms than the large farms. The paper showed that great regional diversity (the number of farms, their size and the area of agricultural land) of organic farming in Poland. The paper presents the main objectives and activities Cluster Organic Food Valley S ł o w a k l u c z o w e : rolnictwo ekologiczne, klaster K e y w o r d s : organic farming, cluster

2 130 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) Wstęp Rolnictwo współczesne przechodzi okres intensywnych przemian, które wiążą się z poszukiwaniem sposobów gospodarowania gwarantujących realizację celów: ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Dominującym obecnie systemem produkcji jest system konwencjonalny oparty na wykorzystywaniu intensywnych technologii produkcji. W efekcie tych procesów zaczęły pojawiać się z różnym nasileniem niepokojące zjawiska, takie jak: degradacja naturalnego środowiska, nadprodukcja żywności, spadek zaufania konsumentów do produktów żywnościowych wytwarzanych intensywnymi metodami produkcji. W konsekwencji w ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się perspektywom rozwoju innych systemów produkcji m.in. ekologicznemu, integrowanemu (1,3,4,10,12). Obowiązujące od 1 stycznia 2009 r. Rozporządzenie Rady WE nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 stwierdza, że: Produkcja ekologiczna jest ogólnym systemem zarządzania gospodarstwem i produkcji żywności, łączącym najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt i metodę produkcji odpowiadającą wymaganiom niektórych konsumentów preferujących wyroby wytwarzane przy użyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów (9). Ekologiczna metoda produkcji pełni zatem podwójną funkcję społeczną: z jednej strony dostarcza towarów na specyficzny rynek kształtowany przez popyt na produkty ekologiczne, a z drugiej strony jest działaniem w interesie publicznym, ponieważ przyczynia się do ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt i rozwoju obszarów wiejskich. Celem opracowania jest przedstawienie stanu rolnictwa ekologicznego w Polsce, jego zróżnicowania oraz głównych barier ograniczających jego rozwój. Dodatkowym celem jest przybliżenie głównych założeń i zakresu działalności Klastra Dolina Ekologicznej Żywności inicjatywy wspierającej rozwój rolnictwa ekologicznego i produkcję żywności ekologicznej w rejonie Polski Wschodniej. Rolnictwo ekologiczne w Polsce W latach liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce oraz powierzchnia wykorzystywanych przez nie użytków rolnych wzrosła ponad 6-krotnie! Dane z końca 2011 roku wskazują, że ogólna liczba gospodarstw ekologicznych posiadających certyfikat oraz będących w trakcie przestawiania na system eko wynosiła ponad 23 tysiące, a całkowita powierzchnia użytków rolnych w tych gospodarstwach przekroczyła pół miliona ha, co stanowi około 4 proc. użytków rolnych w Polsce (2). Rynek polskiej żywności ekologicznej szacowany jest na mln zł. Dostępne dane i analizy wskazują, że w Polsce sprzedaż ekolo-

3 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 131 gicznej żywności będzie zwiększała się rocznie nawet o %, a ekologiczny system gospodarowania w najbliższych latach będzie się nadal rozwijał (8,11). Gospodarstwa ekologiczne rozwijają się najdynamiczniej tam, gdzie występują trudne warunki przyrodnicze, gdzie konkurencja z gospodarstwami konwencjonalnymi jest ograniczona lub niemożliwa. W tych rejonach rolnictwo ekologiczne realizuje, obok funkcji produkcyjnej, funkcję ochronną (zachowanie walorów środowiska, bioróżnorodności, a także wartości kulturowych). Na obszarze Polski Wschodniej zlokalizowanych jest ponad 46 % wszystkich gospodarstw ekologicznych, a województwo lubelskie pod względem liczby gospodarstw ekologicznych i powierzchni użytkowanej zgodnie z zasadami ekologicznego systemy produkcji zajmuje czołowe miejsce w kraju (2,1 tys. producentów ekologicznych, i ponad 34,8 tys. ha użytków rolnych) (rys.1, tab. 2). Dodatkowo strategie opracowane dla województwa lubelskiego traktują rozwój rolnictwa ekologicznego jako jeden z priorytetów. W rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce można wyróżnić 3 etapy (tab. 1): przed 1998 r. rolnictwo ekologiczne w Polsce nie korzystało z żadnego wsparcia finansowego z budżetu państwa, wówczas liczba gospodarstw ekologicznych wynosiła około 500 i prowadzili je głównie hobbyści; od 1998 r. z budżetu państwa refundowano część kosztów certyfikacji gospodarstw, a od 1999 r. wprowadzono również małe dopłaty do powierzchni UR co spowodowało widoczny wzrost zainteresowania rolnictwem ekologicznym; od 2004 r., po akcesji Polski do UE i objęciu polskich rolników instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej oraz krajowego programu rolnośrodowiskowego, następuje dynamiczny rozwój tego sposobu gospodarowania, w latach r. liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła z do , zaś powierzchnia UR wykorzystywanych przez nie zwiększyła się z około 83 do 606 tys. ha. (tab. 1). Tab. 1. Liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce i powierzchnia UR Rok Liczba gospodarstw Użytki rolne (tys. ha) , , , , , , , , , , , , ,5 Źródło: Raporty IJHAR-S

4 132 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) Regionalne zróżnicowanie rolnictwa ekologicznego w Polsce W Polsce występuje duże regionalne zróżnicowanie rolnictwa ekologicznego, co potwierdza liczba gospodarstw ekologicznych oraz udział wykorzystywanych przez nie użytków rolnych (tab. 2, rys. 1 i 2). W 2011 r. liczba gospodarstw ekologicznych (łącznie z certyfikatem oraz w okresie przestawiania) wahała się od 86 w woj. opolskim do w woj. zachodniopomorskim (rys.1). Ogólnie można stwierdzić, że w 4 województwach (opolskie, śląskie, łódzkie i kujawsko-pomorskie) zainteresowanie rolnictwem ekologicznym jest małe, gdyż w 2011 r. liczba gospodarstw ekologicznych wahała się od 86 do 478. W tych województwach również w latach odnotowano mały przyrost liczby gospodarstw ekologicznych oraz wykorzystywanych przez nie użytków rolnych (tab. 2). Rys. 1. Liczba gospodarstw ekologicznych w poszczególnych województwach w 2011 r. ZACHODNIOPOMORSKIE Liczba gosp. > do do 1000 do LUBUSKIE 1081 POMORSKIE 763 KUJAWSKO-POMORSKIE WIELKOPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE POLSKA WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŁÓDZKIE MAZOWIECKIE 2140 ŚWIĘTOKRZYSKIE 1296 PODLASKIE 2440 LUBELSKIE 2065 OPOLSKIE ŚLĄSKIE PODKARPACKIE MAŁOPOLSKIE Źródło: i analizy.html)

5 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 133 Tab. 2. Zmiany liczby gospodarstw ekologicznych oraz powierzchni UR w latach w poszczególnych województwach Województwo Liczba gospodarstw wzrost liczby gospodarstw (%) Powierzchnia UR wzrost powierzchni UR (%) Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem Źródło: IJHAR-S, i analizy.html W siedmiu województwach liczba gospodarstw ekologicznych przekroczyła 2 tysiące, w dwóch województwach ( warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie) nawet 3 tysiące (rys. 1). W latach , średnio w Polsce, liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła o 57%, a powierzchnia użytków rolnych zagospodarowanych w ten sposób zwiększyła się o 93% (tab. 2). Najszybszy rozwój rolnictwa ekologicznego odnotowano w woj. warmińsko-mazurskim, gdzie liczba gospodarstw oraz powierzchnia posiadanych przez nie UR zwiększyła się 3-krotnie. W kolejnych czterech województwach (lubuskie, podlaskie, pomorskie i zachodniopomorskie) w ocenianym 4-leciu analizowane wskaźniki zwiększyły się ponad 2-krotnie. Całkowity regres w rozwoju rolnictwa ekologicznego w tym okresie, natomiast zanotowano w woj. małopolskim, w którym liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła

6 134 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) tylko o 38 (2%), zaś powierzchnia UR rolnych zagospodarowanych w ten sposób zmniejszyła się nawet o 5% (tab. 2). Rys. 2. Użytki rolne (%) wykorzystywane przez gospodarstwa ekologiczne w poszczególnych województwach w 2011 r. ZACHODNIOPOMORSKIE 13,6 LUBUSKIE 9,0 Udział (%)UR. >8 od4 do 8 od 2 do 4 do 2 POMORSKIE 3,7 KUJAWSKO-POMORSKIE WIELKOPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE 4,8 2,2 POLSKA 3,9 0,8 WARMIŃSKO-MAZURSKIE ŁÓDZKIE 0,9 9,4 MAZOWIECKIE 2,4 ŚWIĘTOKRZYSKIE 2,7 PODLASKIE 4,9 LUBELSKIE 2,4 OPOLSKIE ŚLĄSKIE 0,5 PODKARPACKIE 1,5 MAŁOPOLSKIE 3,3 4,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i IJHAR-S Udział rolnictwa ekologicznego w zagospodarowaniu UR jest lepszą miara jego praktycznego znaczenia niż liczba gospodarstw ekologicznych (rys. 2). W 2011 r. średnio w Polsce gospodarstwa ekologiczne wykorzystywały 3,9% użytków rolnych, zaś w poszczególnych województwach wielkość ta wahała się od poniżej 1% w trzech województwach (opolskie, kujawsko-pomorskie i łódzkie) do 9,0-13% w trzech kolejnych województwach (lubuskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie). Należy podkreślić, że w tych województwach udział rolnictwa ekologicznego w strukturze użytkowania gruntów jest zbliżony do przodujących w tym zakresie krajów UE (Szwecja, Włochy, Austria, Łotwa, Słowacja, Czechy i Estonia ( Średnia powierzchnia UR w gospodarstwie rolnym w Polsce w 2010 r. wnosiła 6,8 ha i wahała się od 2,8 ha woj. podkarpackim do 19,9 ha w woj. zachodniopomorskim (GUS 2012). Natomiast przeciętna wielkość gospodarstw ekologicznych

7 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 135 wynosiła w 2011r. średnio w kraju 25,8 ha, a w poszczególnych województwach wahała się od 10 ha w woj. małopolskim do 43 ha w woj. wielkopolskim (tab. 3). Wyniki te wskazują, że gospodarstwa ekologiczne, tak średnio w kraju również w poszczególnych województwach, są średnio od 2- do 3-krotnie większe, w porównaniu do ogółu gospodarstw rolnych w Polsce. W siedmiu województwach średnia wielkość gospodarstw ekologicznych wynosi powyżej 30 ha, a w dwóch (lubuskie i wielkopolskim) nawet powyżej 40 ha. Tab. 3. Średnia powierzchnia gospodarstw ekologicznych (2008 i 2011 r.) Średnia wielkość gospodarstwa ekologicznego (ha) Województwo Dolnośląskie 32,4 34,4 Kujawsko-Pomorskie 23,0 22,6 Lubelskie 17,2 16,9 Lubuskie 37,9 40,9 Łódzkie 15,4 18,3 Małopolskie 10,8 10,0 Mazowieckie 18,7 23,4 Opolskie 25,3 31,4 Podkarpackie 15,2 15,8 Podlaskie 17,6 21,3 Pomorskie 29,0 35,8 Śląskie 22,4 28,5 Świętokrzyskie 9,3 11,0 Warmińsko-Mazurskie 27,2 32,5 Wielkopolskie 39,6 43,2 Zachodniopomorskie 38,8 39,1 Gospodarstwa ekologiczne średnio w kraju 21,4 25,8 Źródło: Obliczenia własne na podstawie W 4-leciu średnia wielkość gospodarstwa ekologicznego w Polsce wzrosła o 4,4 ha (o 20%), co wskazuje, że w tym okresie produkcję ekologiczną podjęła duża grupa gospodarstw o większej powierzchni UR (tab. 3).

8 136 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) Charakter ystyka organizac yjna gospodarstw ekologicznych Analizy organizacyjne dotyczące gospodarstw ekologicznych w Polsce wskazują na bardzo ekstensywnym sposobem organizacji produkcji (5,6,7). W 2011 r. rośliny pastewne (trwałe użytki zielone łącznie z pastewnymi na gruntach ornych) zajmowały łącznie 404 tys. ha, co stanowi 67% ogółu UR będących w gospodarstwach ekologicznych. Równocześnie pogłowie utrzymywanych zwierząt jest bardzo małe, średnio około 0,1 DJP/ha UR. Również bardzo duży jest udział sadów w sumie 71 tys. ha, co stanowi prawie 12% gruntów wykorzystywanych przez rolnictwo ekologiczne, a faktyczna produkcja sadownicza jest mała. W tej sytuacji pomimo ogromnego wzrostu powierzchni UR wykorzystywanych przez rolnictwo ekologiczne w Polsce z 315 tys. ha w 2008 r. do 606 tys. ha w 2011 r. przyrost wolumenu ekologicznych produktów roślinnych i zwierzęcych jest mały. Ekstensyfikację produkcji gospodarstw ekologicznych potwierdzają również wyniki uzyskane przez gospodarstwa objęte rachunkowości FADN (tab.4) (6,7). Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa wzrastał udział roślin pastewnych w strukturze zasiewów kosztem pozostałych gatunków roślin rolniczych. W tej sytuacji, w większych gospodarstwach ekologicznych (powyżej 50 ha) obsada zwierząt, w przeliczeniu na 1 ha powierzchni paszowej, była dwukrotnie mniejsza w porównaniu do mniejszych gospodarstw (5-10 ha). Produkcyjność ziemi mierzona wartością produkcji roślinnej w przeliczeniu na 1 ha UR była w mniejszych gospodarstwach (do 20 ha) około 3-krotnie wyższa niż w grupie największych gospodarstw (powyżej 50 ha). Zależność ta spowodowana była większym areałem uprawy innych gatunków roślin rolniczych poza pastewnymi, a także prawdopodobnie większą produkcją sadowniczą (większy udział sadów).

9 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 137 Tab. 4. Porównanie gospodarstw ekologicznych z różnych grup obszarowych w świetle wyników rachunkowości FADN za 2010 r. Wyszczególnienie Grupy obszarowe (ha) gospodarstw >50 Struktura użytkowania ziemi Zboża Rośliny pastewne Pozostałe uprawy Sady 10,8 9,5 2,5 3,5 8,5 Obsada zwierząt DJP/ha powierzchni paszowej 0,8 0,6 0,6 0,5 0,4 Wybrane wskaźniki ekonomiczne Wartość produkcji roślinnej tys. zł/ha UR 2,1 2,1 0,9 1,6 0,6 Koszty bezpośrednie tys. zł /ha UR 1,1 0,9 0,6 0,9 0,8 Udział dopłat w dochodzie z gospodarstwa % Źródło: Nachtaman G.: Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2010 roku. Warszawa Większe gospodarstwa prowadziły również bardziej ekstensywną produkcję, co potwierdzają niższe koszty bezpośrednie w przeliczeniu na 1 ha UR. W mniejszych gospodarstwach (do 20 ha) dopłaty bezpośrednie łącznie z dopłatami do produkcji ekologicznej stanowiły 70-90% dochodu gospodarstw, natomiast w przypadku większych gospodarstw ich udział wynosił % co oznacza, że cały dochód tych gospodarstw pochodził z dopłat. Przedstawione dane z jednej strony wskazują na potencjalnie duże możliwości rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, z drugiej na mankamenty dotyczące wadliwej organizacji gospodarstw. Istnieją uzasadnione przesłanki, że dla wielu gospodarstw funkcjonujących w systemie rolnictwa ekologicznego główną motywacją prowadzenia takiego sposobu produkcji są dopłaty. Mając na uwadze dalszy, trwały rozwój rolnictwa ekologicznego w kraju należy zaplanować bardziej efektywne wykorzystanie środków finansowych przeznaczanych na dotacje. Powinny one promować głównie gospodarstwa, które najpełniej realizują oba najważniejsze cele rolnictwa ekologicznego produkują żywność ekologiczną oraz chronią środowisko. Bardzo ważnym elementem wpływającym na rozwój tego systemu produkcji w Polsce jest rozwój powiązań kooperacyjnych, tworzenie wyspecjalizowanych sieci dystrybucji produktów ekologicznych. Opracowania na temat rynku żywności ekologicznej wskazują, że krajowy rynek produktów ekologicznych jest na początkowym etapie rozwoju, a procesy opisujące jego zmiany w Polsce odzwierciedlają tendencje występujące w innych krajach Europy. Za jedną z podstawowych barier podaje się m.in.: dostępność konsumentów do żywności ekologicznej, cenę, brak umiejętności odróżniania żywności ekologicznej od innych produktów, znajomości systemu certyfikacji oraz brak zaufania do jakości produktów ekologicznych. Mając na uwadze identyfikację problemów organi-

10 138 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) zacyjnych gospodarstw ekologicznych oraz bariery związane z rozwojem rynku żywności ekologicznej powstał Klaster Dolina Ekologicznej Żywności. K laster Dolina E kologicznej Ży w ności Klaster Dolina Ekologicznej Żywności jest pierwszym w kraju klastrem zrzeszającym podmioty działające na rzecz promowania i rozwoju żywności ekologicznej. Klaster ma charakter otwarty i do jego struktur mogą przystąpić podmioty i organizacje zainteresowane rozwojem produkcji ekologicznej żywności na terenie Polski Wschodniej (województwa: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie). Klaster DEŻ ma na celu rozwój współpracy pomiędzy ośrodkami naukowymi, podmiotami działającymi na rzecz promocji rolnictwa ekologicznego oraz przedsiębiorcami zajmującymi się produkcją, przetwórstwem i dystrybucją produktów ekologicznych. Bardzo ważnym celem działalności klastra jest także podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw zrzeszonych w klastrze, zwiększenie skali produkcji oraz wzrost liczby miejsc pracy w sektorze produktów ekologicznych. Jedną z kluczowych aktywności klastra stanowi regularny udział jego członków w najważniejszych krajowych i zagranicznych imprezach promujących żywność ekologiczna np.: targach BIOFACH w Norymberdze, Natura FOOD w Łodzi, EKO Gala w Rzeszowie. Inną formą aktywności jest organizowanie cyklicznych spotkań konsumenckich o charakterze edukacyjno-promocyjnym ( W ramach klastra DEŻ obok licznych działań promocyjnych prowadzone są również prace polegające na identyfikacji i rozwiązywaniu problemów producentów żywności ekologicznej. Partnerzy uczestniczący w projekcie reprezentujący różne branże przetwórstwa ekologicznego chętnie korzystają z możliwości wykonania specjalistycznych analiz laboratoryjnych. Wyniki analiz wykorzystywane są do wdrażania nowych receptur oraz innowacyjnych rozwiązań na poziomie technologicznym. Podsumowanie W latach liczba gospodarstw ekologicznych oraz powierzchnia wykorzystywanych przez nie UR wzrosły około 6-krotnie. W 2011 r. udział użytków rolnych wykorzystywanych przez te gospodarstwa stanowił 3,9 % ogółu UR w kraju. Rozwój rynku żywności ekologicznej w skali globalnej i w Polsce wskazuje na duże możliwości rozwoju tego systemu gospodarowania w przyszłości. Dodatkowo zauważalna jest tendencja wskazująca, że rozwój gospodarstw ekologicznych dokonuje się głównie w rejonach o gorszych warunkach siedliskowych i większym udziale obszarów cennych przyrodniczo. Pomimo znacznego wzrostu powierzchni UR oraz liczby gospodarstw ekologicznych, wolumen rynkowej produkcji ekologicznej w Polsce jest niedostateczny. Duża część gospodarstw ekologicznych, szczególnie

11 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 139 większych obszarowo, charakteryzuje się niewłaściwą organizacją produkcji. W gospodarstwach tych duży udział w strukturze zasiewów stanowią rośliny pastewne oraz trwałe użytki zielone, przy jednocześnie małej obsadzie zwierząt. Niekorzystnym zjawiskiem jest również mała powierzchnia uprawy warzyw, ziemniaka oraz duża powierzchnia nieprodukcyjnych powierzchni sadowniczych. Zidentyfikowane problemy wskazują na konieczność weryfikacji dotychczasowych zasad wsparcia rolnictwa ekologicznego i jego ukierunkowania na gospodarstwa lepiej realizujące zasadę zrównoważonego rozwoju. Ważne jest również stymulowanie towarowej produkcji gospodarstw ekologicznych, tworzenie mechanizmów wsparcia tego sposobu gospodarowania przez rynek oraz rozwój inicjatyw promujących rozwój tego systemu produkcji. Bibliografia 1. FiBL Suevey Organic Farming in Europe (area in the European Union ) IJHAR-S: Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach Krasowicz S., Możliwości rozwoju różnych systemów rolniczych w Polsce. Rocz. Nauk Rol., G, 2009, 96(4): Kuś J., Jończyk K., Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce. J. Res. Appl. Agric. Eng., 2009, vol. 54 (3): Kuś J., Ocena ekonomiczno-organizacyjna gospodarstw ekologicznych i konwencjonalnych w świetle wyników rachunkowości FADN. J. Res. Appl. Agric. Eng., 2012, vol. 57 (4): Nachtman G., Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa ekologiczne uczestniczące w Polskim FADN w 2010 r., Cz. I. Wyniki standardowe. IERiGŻ- PIB, Nachtman G., Dochodowość gospodarstw ekologicznych a wielkość użytków rolnych. Roczniki Ekon. Rol. i Rozwoju obszarów Wiejskich, T. 100, z.1, 2013; Rynek żywności ekologicznej w Polsce 2011, Inquiry Sp. z o.o., Warszawa Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 189/ Runowski H., Rolnictwo ekologiczne rozwój czy regres?. Rocz. Nauk Rol., 2009, ser. G, t.96, z. 4: Tyburski J. 2003, Organic Farming in Poland Past, Present and Future Perspectives. Organic Agriculture. Sustainability, Markets and Polices. OECD, CABI Publishing:

12 140 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 12. Willer H., Organic Agriculture Worldwide: Cz. I: Global data and survey background.