Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci

Transkrypt

1 Zabezpieczenie społeczne i proces integracji społecznej w UE Wnioski z badań nad instrumentami polityki 10 Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci ISSN W krajach Unii Europejskiej (UE) 19% dzieci jest zagrożonych ubóstwem. W niektórych państwach członkowskich niedostatek cierpi więcej niż jedno dziecko na czworo, a w przeważającej liczbie krajów są one narażone na większe ryzyko ubóstwa w stosunku do ogółu populacji. W przypadku dzieci dorastających w biedzie i odczuwających skutki wykluczenia społecznego istnieje większe prawdopodobieństwo, że będą one mieć słabsze wyniki w nauce, częściej chorować, a w przyszłości mieć gorszą pracę w porównaniu do innych dzieci. Mogą wpaść w zamknięte koło wykluczenia społecznego, co spowoduje utrwalanie się niepożądanej sytuacji z pokolenia na pokolenie. Dlatego właśnie dla UE i państw członkowskich walka z ubóstwem dzieci jest najwyższym priorytetem. Na początku 2006 roku podczas wiosennego posiedzenia Rady Europejskiej podjęto zobowiązanie do powzięcia niezbędnych kroków w celu szybkiego i znaczącego zmniejszenia ubóstwa wśród dzieci oraz wyrównania szans życiowych wszystkich dzieci, niezależnie od środowiska społecznego. W 2008 roku Komitet Ochrony Socjalnej ( 1 ) opublikował raport ( 2 ) na temat ubóstwa dzieci, w którym zdiagnozowano główne przyczyny ubóstwa wśród dzieci w każdym z krajów. Ponadto w raporcie zamieszczono 15 wskazówek mających na celu poprawę monitorowania i oceny ubóstwa i poziomu życia dzieci. Przyczyny ubóstwa wśród dzieci Tendencje w zakresie ubóstwa dzieci Blisko jeden na czterech spośród 78 mln obywateli UE żyjących na granicy ubóstwa to dziecko. W 2005 roku w 27 państwach członkowskich UE 19% dzieci w wieku 0 17 lat było zagrożonych ubóstwem, wobec 16% w całej populacji. Zatem w większości krajów UE to dzieci są zdecydowanie bardziej zagrożone ubóstwem w porównaniu do ogółu populacji. W latach odsetek ubóstwa wśród dzieci wynosił niezmiennie około 19 20% dla starej UE, liczącej 15 państw członkowskich, przy czym dla całej populacji odnotowywano tendencję spadkową (17 15%). Z raportu Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wynika, że w latach odsetek ubóstwa wśród dzieci zmalał jedynie w Austrii, na Węgrzech, w Hiszpanii i w Zjednoczonym Królestwie ( 3 ). ( 1 ) Komitet Ochrony Socjalnej (SPC Social Protection Committee) to grupa urzędników wysokiego szczebla utworzona w 2000 roku w celu wzmocnienia współpracy między Komisją Europejską a państwami członkowskimi w zakresie modernizacji i ulepszenia systemów ochrony socjalnej. ( 2 ) Raport pt. Child Poverty and Well-being in the EU: Current Status and Way Forward (Ubóstwo i dobrobyt dzieci w krajach UE: stan obecny i przyszłość), Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich (OPOCE), Luksemburg ( 3 ) Raport pt. What works best in reducing child poverty? (Co najlepiej wpływa na zmniejszenie ubóstwa wśród dzieci), OECD, Komisja Europejska

2 Jak mierzyć poziom ubóstwa UE stosuje relatywną definicję ubóstwa: liczba osób o dochodzie rozporządzalnym poniżej 60% mediany krajowej. Poziom ubóstwa dzieci jest najniższy w krajach nordyckich, takich jak Dania i Finlandia (dla obu krajów odsetek dzieci zagrożonych ubóstwem wynosi 10%). Jednakże w blisko połowie krajów UE odsetek zagrożenia ubóstwem wśród dzieci wynosi ponad 20%, sięgając 25% w Rumunii, 27% na Łotwie i 29% w Polsce. Tylko w kilku krajach odsetek ubóstwa wśród dzieci jest równy lub niższy od wskaźników ubóstwa obejmujących całą populację danego kraju te kraje to Belgia, Dania, Niemcy, Cypr, Słowenia oraz Finlandia. Standard życia ubogich dzieci różni się znacznie w poszczególnych krajach UE. W 11 spośród 15 starych państw członkowskich miesięczny dochód, przy jakim gospodarstwo domowe z dwójką dorosłych i dwojgiem dzieci uznawane jest za zagrożone ubóstwem, waha się w granicach euro, natomiast w 9 spośród 12 nowych państw członkowskich jest to mniej niż 500 euro. Nawet jeśli w kwotach tych uwzględniono różnice w kosztach utrzymania, rozpiętość jest znacząca: próg dochodowy dla Luksemburga wynosi 3 tys. euro, co stanowi kwotę ponad dziesięciokrotnie wyższą od 250 euro dla Rumunii, kraju o najniższym progu dochodowym. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem dzieci (w wieku 0 17 lat) oraz całej populacji 2006 % % całkowitej populacji, której dotyczy problem Dzieci (0-17) Ogółem 0 UE-25 DK FI CY DE SI FR NL BE AT SE BG CZ SK MT EE LU PT IE EL ES UK IT LT RO HU LV PL Źródło: EU-SILC (2006); rok dochodowy 2005; z wyjątkiem UK (rok dochodowy 2006) oraz IE (dochód zmienny w okresie bazowym ); dane dla BG pochodzą z krajowych badań budżetów gospodarstw domowych Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci

3 Podstawowe czynniki decydujące o ubóstwie dzieci: cechy gospodarstwa domowego, sytuacja zawodowa rodziców oraz skuteczność interwencji rządu Cechy gospodarstwa domowego: najbardziej zagrożone są dzieci z domów samotnych rodziców lub z rodzin wielodzietnych. Czyn iki, takie jak wielkość, skład i cechy gos podarstwa domowego (wiek, poziom wykształcenia rodziców), w którym dorasta dziecko, mają wpływ na sytuację materialną dziecka. Zwykle dzieci samotnych rodziców lub z rodzin wielodzietnych są bardziej zagrożone ubóstwem. W UE 22% ubogich dzieci wychowuje się w gospodarstwach domowych prowadzonych przez samotnego rodzica, natomiast 25% w rodzinach wielodzietnych. Trzynaście procent dzieci w UE jest wychowywanych przez jednego rodzica, z czego 1 na 3 jest zagrożone ubóstwem. W 90% przypadków samotnym rodzicem jest matka, jednak główne przyczyny samotnego rodzicielstwa (np. nieślubna ciąża, separacja) różnią się w zależności od kraju. Ponad 20% dzieci wychowuje się w rodzinach z trójką lub większą liczbą dzieci. Średnio 25% tej liczby (dla całej UE) jest zagrożonych ubóstwem. Duże rodziny są najrzadziej spotykane w południowych i niektórych wschodnich krajach, takich jak Grecja, Hiszpania czy Słowenia, jednak w tych krajach zagrożenie ubóstwem wśród dzieci wychowujących się w dużych rodzinach najczęściej jest najwyższe (około 30%). Odwrotną sytuację zaobserwować można w kra jach nordyckich i krajach Beneluksu, gdzie częściej spotyka się większe rodziny (26 33% całości), jednak ryzyko ubóstwa jest niższe. Dzieci dorastające w gospodarstwach domowych migrantów lub mniejszości narodowych również muszą się borykać z większymi trudnościami niż dzieci z innych rodzin. To samo dotyczy gospodarstw domowych, w których jedno lub oboje rodziców jest niepełnosprawnych lub uzależnionych od narkotyków. Wiek i wykształcenie: Dzieci, których rodzice mają mniej niż 30 lat, są zdecydowanie bardziej zagrożone ubóstwem niż te wychowywane przez starszych rodziców: 27%, gdy matka ma mniej niż 30 lat, natomiast już tylko 19%, gdy matka jest w wieku lat, i 16%, gdy ma lat. Jest to powiązane z tym, że młodzi rodzice najczęściej zarabiają mniej niż starsi: dochody, których źródłem jest praca, wyraźnie wzrastają z wiekiem, aż do wieku czterdziestu kilku lat. Oprócz tego młodzi ludzie częściej bywają bezrobotni. Poziom wykształcenia rodziców także wpływa na zagrożenie ubóstwem, jako że oddziałuje on na sytuację zawodową i materialną obojga rodziców, a jednocześnie na możliwość osiągania prze dziecko dobrych wyników w nauce. W przypadku 30% ubogich dzieci żadne z rodziców nie posiada wykształcenia średniego (w porównaniu do 16% w przypadku wszystkich dzieci). Liczba dzieci, których rodzice mają niskie kwalifikacje, waha się od mniej niż 10% niemalże w połowie państw członkowskich do 65% na Malcie i w Portugalii. Wreszcie co dotyczy wszystkich rodzin możliwość, by były one w stanie utrzymywać się same, jest zależna od dostępności zatrudnienia (i w konsekwencji od zarobków płynących z pracy), przystępnego cenowo rynku nieruchomości, transferów socjalnych oraz usług, takich jak opieka nad dziećmi. Sytuacja zatrudnienia: Jako że dochody płynące z pracy są najczęściej głównym źródłem utrzymania rodzin, sytuacja zatrudnienia rodziców stanowi główny czynnik decydujący o ubóstwie. Brak pracy jest podstawowym źródłem zagrożenia ubóstwem dla gospodarstwa domowego, w którym są dzieci: 62% gospodarstw, gdzie istnieje problem bezrobocia, a w których wychowują się dzieci, jest zagrożonych ubóstwem. Blisko 10% wszystkich dzieci z 25 krajów UE wychowuje się w gospodarstwach domowych, w których żadna z dorosłych osób nie ma pracy. W większości krajów sytuacja ta nie polepszyła się znacząco od 2000 roku, pomimo ogólnej poprawy na rynkach pracy UE. Bezrobocie dotyka głównie gospodarsta domowe prowadzone przez samotnych rodziców, jako że borykają się oni z większymi trudnościami, gdy chcą pogodzić życie rodzinne z pracą. Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci 3

4 Jednak nie wszystkie dzieci, których rodzice mają pracę, są zabezpieczone przed ryzykiem ubóstwa. 13% dzieci żyje w gospodarstwach domowych, w których rodzice pracują, a mimo to zarabiają zbyt mało, by utrzymać rodzinę powyżej progu ubóstwa, przy czym powszechność zjawiska ubóstwa wśród osób pracujących wzrasta do ponad 20% w Hiszpanii, Polsce i Portugalii. Zdolność rodziców do tego, by uzyskać wystarczające dochody z pracy, zależy od poziomu zarobków i od tego, jak dużo pracują dorośli w danym gospodarstwie domowym: czy pracuje jeden rodzic czy oboje rodziców, na pełen etat czy na pół etatu, przez cały rok czy okresowo. Ubóstwo wśród osób pracujących wynika z niedoskonałości rynku pracy, takich jak niestabilne zatrudnienie, niskie zarobki czy niezamierzona praca na niepełny etat, a także określone struktury gospodarstwa domowego (np. zbyt mała liczba pracujących dorosłych w stosunku do liczby osób będących na ich utrzymaniu). W przypadku domostw, w których oboje rodziców pracują, zagrożenie ubóstwem spada do średniej europejskiej na poziomie 7%. Rodziny będące na utrzymaniu jednej osoby (zarówno w przypadku par, jak i samotnych rodziców) są bardziej narażone na ubóstwo. Model rodziny, w której oboje rodziców pracują, dominuje w przypadku dwóch trzecich dzieci w UE. Średnio w UE zagrożenie ubóstwem dzieci, które żyją z dwojgiem rodziców, a tylko jedno z rodziców pracuje na niepełny etat, nie zwiększa się. Wpływ pracy na niepełny etat na dochody gospodarstwa domowego zależy od poziomu kwalifikacji, liczby przepracowanych godzin oraz dostępności opieki nad dziećmi, a także innych usług wsparcia dostępnych dla rodziców. Kraje, które wydają dużą część budżetu na opiekę społeczną (wyłączając świadczenia emerytalne), zwykle mają najniższy wskaźnik ubóstwa wśród dzieci (z wyjątkiem Cypru i Słowenii) i odwrotnie. Przeciętnie w krajach UE transfery socjalne zmniejszają występowanie zjawiska ubóstwa wśród dzieci o 44%. Świadczenia kierowane konkretnie do dzieci mają największy wpływ na zmniejszenie ich ubóstwa. W Niemczech, na Cyprze, w Austrii i Finlandii świadczenia rodzinne zmniejszają zagrożenie ubóstwem wśród dzieci o jedną trzecią lub więcej. Jednak różnice w ostatecznym poziomie ubóstwa dzieci są częściowo spowodowane znaczącymi różnicami w poziomie ubóstwa w kontekście dochodu rynkowego i w konsekwencji zależą od występowania zjawiska bezrobocia oraz ubóstwa wśród osób pracujących w danych krajach. Zapewnienie przystępnej opieki nad dziećmi może odegrać istotną rolę w poprawie sytuacji rodzin na rynku pracy. Również w tym wypadku sytuacja wygląda zdecydowanie inaczej w różnych krajach UE, szczególnie jeśli chodzi o dzieci w wieku poniżej dwóch lat. Dla rodziców o niskich dochodach koszty opieki nad dzieckiem są znacznym obciążeniem, zarówno w przypadku, gdy dwie osoby pracują, jak i wówczas, gdy pracę podejmuje samotny rodzic. Dokonania państw członkowskich Państwa członkowskie UE są oceniane za swoje dokonania w zakresie eliminowania problemu ubóstwa wśród dzieci, a także działania w sprawie trzech głównych czynników wpływających na ubóstwo dzieci: dzieci żyjące w gospodarstwach domowych dotkniętych bezrobociem, dzieci wychowujące się w rodzinach zagrożonych ubóstwem pomimo pracy oraz wpływ transferów socjalnych na ubóstwo dzieci. Interwencja rządu Wsparcie rządu odgrywa znaczącą rolę w łagodzeniu zjawiska ubóstwa wśród dzieci. Na standardy życiowe gospodarstwa domowego z dziećmi oddziałuje szeroki zakres strategii rządowych. Systemy podatkowe i zapomogowe bezpośrednio wspierające dochód rodziny, na przykład przez zapewnienie minimalnych dochodów osobom nieposiadającym płatnej pracy (poprzez zasiłki dla bezrobotnych, pomoc społeczną, renty dla osób niepełnosprawnych) lub przez dodatkowe podnoszenie wysokości dochodów wszystkich gospodarstw, w których są dzieci, niezależnie od tego, czy rodzice pracują, czy nie. Strategie obejmujące sferę edukacji (darmowe kształcenie w młodym wieku, liczba godzin spędzanych w szkole), zdrowia (dostęp do bezpłatnych usług medycznych dla dzieci), mieszkań i usług związanych z opieką nad dziećmi również odgrywają istotną rolę. 4 Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci

5 Tabela 1: Relatywne wyniki krajów, w których występuje problem zagrożenia ubóstwem dzieci, oraz główne czynniki decydujące o zagrożeniu ubóstwem dzieci Ubóstwo wśród osób pracują- Wyniki związane z zagrożeniem ubóstwem dzieci Bezrobocie: dzieci żyjące w gospodarstwach domowych dotkniętych bezrobociem cych: dzieci żyjące w gospodarstwach domowych, które borykają się z problemem ubóstwa pomimo posiadania pracy Wpływ transferów socjalnych (świadczenia pieniężne oprócz świadczeń emerytalnych) na ubóstwo dzieci AT CY DK GRUPA A FI NL SE + ( ++) SI BE CZ DE GRUPA B EE FR IE SK HU GRUPA C MT UK EL ES IT GRUPA D LT LU LV PL PT Źródło: Raport SPC na temat ubóstwa dzieci i dobrobytu dane aktualizowane do 2006 roku LU wyłączony z analizy. Kraje zostały pogrupowane pod kątem głównego wyzwania, z jakim musiały się zmierzyć (wyniki obliczone na podstawie obszarów, które otrzymały najwięcej ). Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci 5

6 Jak osiągnąć najlepsze rezultaty w walce z ubóstwem dzieci Wyniki określające poziom ubóstwa dzieci są rezultatem złożonych zależności pomiędzy bezrobociem, ubóstwem wśród osób pracujących oraz wpływem transferów socjalnych. Kraje, które uzyskały najlepsze wyniki, to kraje, których działania sprawdzają się na wszystkich frontach, dzięki połączeniu strategii skierowanych na poprawę dostępu do możliwości zatrudnienia oraz zapewnianiu usług (np. w zakresie opieki nad dziećmi) ze wsparciem materialnym. Grupa A: Do tej grupy zaliczają się: Austria, Cypr, Dania, Finlandia, Słowenia, Niderlandy oraz Szwecja. W krajach tych udało się zmniejszyć wskaźnik ubóstwa dzieci przez połączenie dobrych działań w zakresie rynku pracy ze strony rodziców ze skutecznymi transferami socjalnymi. Kraje nordyckie osiągnęły takie wyniki, mimo że charakteryzuje je wysoki odsetek gospodarstw domowych prowadzonych przez samotnych rodziców: w tym wypadku kluczem do sukcesu było zapewnienie odpowiedniej opieki nad dziećmi. Na Cyprze transfery socjalne są wprawdzie niższe, jednak efekt został osłabiony dzięki silnym strukturom rodzinnym. Grupa B: Do grupy tej zaliczają się: Belgia, Republika Czeska, Niemcy, Estonia, Francja, Irlandia i Słowacja. Kraje te osiągnęły wyniki poziomu ubóstwa od względnie dobrych po nieco poniżej średnich. Głównym problemem w tych krajach jest duża liczba dzieci wychowywanych w gospodarstwach dotkniętych bezrobociem, co dotyczy co najmniej 8% dzieci. Z kolei rodziny pracujące doświadczają niższego poziomu ubóstwa niż w innych krajach UE. Niemcy i Francja osiągnęły najlepsze wyniki w minimalizowaniu zagrożenia ubóstwem wobec dzieci dzięki stosowaniu względnie wysokich i skutecznych transferów socjalnych, jednak wszystkie kraje z grupy B powinny zająć się poprawą dostępu do zatrudnienia. Grupa C: Grupa ta składa się z Węgier, Malty oraz ze Zjednoczonego Królestwa. Kraje te uzyskały wynik określający ubóstwo dzieci na poziomie średnim lub nieco poniżej średniego, co jest spowodowane połączeniem wysokiego poziomu bezrobocia i ubóstwa pomimo pracy wśród rodziców. W Zjednoczonym Królestwie bezrobocie dotyka głównie samotnych rodziców, natomiast w innych krajach są to głównie pary wychowujące dzieci. Istotnymi problemami są: niski wskaźnik intensywności pracy (np. w przypadku pracy na niepełny etat) oraz niskie płace. Zjednoczone Królestwo i Węgry do pewnego stopnia dość skutecznie niwelują zagrożenie dzięki świadczeniom socjalnym, natomiast na Malcie to silne struktury rodzinne chronią dzieci przed ubóstwem. Grupa D: Grecja, Włochy, Litwa, Łotwa, Luksemburg, Polska, Portugalia i Hiszpania to kraje, w których odnotowano względnie wysoki odsetek ubogich dzieci. W krajach tych jest niewielka liczba dzieci żyjących w bezrobotnych rodzinach, jednak rodziny te w znacznym stopniu doświadczają ubóstwa osób pracujących. Głównym czynnikiem decydującym o ubóstwie wśród pracujących w tych krajach jest niska intensywność pracy połączona z niskimi płacami. Poziom i wydajność świadczeń socjalnych są również niskie, jedne z najniższych spośród wszystkich krajów UE. Struktury rodzinne oraz solidarność międzypokoleniowa odgrywają istotną rolę w łagodzeniu negatywnych skutków ubóstwa. Podejście, które przyniosło największy sukces Ubóstwo dzieci oraz jego łagodzenie to rezultat złożonych interakcji pomiędzy strukturą gospodarstwa domowego, warunkami na rynku pracy, wsparciem rządu i innymi czynnikami. Dlatego też strategie, które odniosły największy sukces, to te, które walczą z problemem ubóstwa dzieci na wielu frontach. Ponadto kraje, które w tym zakresie osiągnęły największy sukces, skutecznie połączyły podejście uniwersalne (jak na przykład zapewnienie wsparcia materialnego) ze środkami przeznaczonymi dla najbardziej potrzebujących (np. opieka nad dzieckiem na obszarach ubogich). Kraje, które odniosły sukces, rozwiązują problem ubóstwa wśród dzieci, działając na wszystkich frontach, szczególnie przez łączenie strategii ułatwiających dostęp do rynku pracy i do rozmaitych usług (np. w zakresie edukacji, zdrowia) ze wsparciem materialnym. 6 Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci

7 Strategie służące zapobieganiu i rozwiązywaniu problemu ubóstwa wśród dzieci Ubóstwo dzieci wymaga szczególnej uwagi w opracowaniu strategii walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym z dwóch względów: 1) dzieci stanowią jedną z najbardziej bezbronnych grup społecznych; 2) zwalczenie ubóstwa wśród dzieci oznacza przełamanie cyklu, w którym ubóstwo przekazywane jest z pokolenia na pokolenie, i w ten sposób pomaga zredukować całkowity poziom ubóstwa. Państwa członkowskie przyjęły wiele zróżnicowanych strategii. Do najskuteczniejszych należą te, które łączą powszechne wsparcie na rzecz wszystkich dzieci ze strategiami ukierunkowanymi na te najbardziej narażone na ubóstwo. Zapewnienie dostatecznych środków dla rodzin Wspieranie dochodów gospodarstwa domowego Wszystkie kraje UE do pewnego stopnia wspierają budżet rodzin z dziećmi. Systemy podatkowe i zapomogowe rozdzielają dochody wśród rodzin za pośrednictwem różnych środków, takich jak udogodnienia uwzględniające skład rodziny (ulgi podatkowe, rozdzielenia dochodu itp.), świadczenia pieniężne (dodatek rodzinny, zasiłek dla bezrobotnych itp.) oraz świadczenia w naturze (dostęp do darmowych usług itp.). Większość krajów łączy świadczenia powszechne ze świadczeniami celowymi. Świadczenia powszechne są przyznawane wszystkim rodzinom mającym dzieci i często zależne są od wielkości danej rodziny. Głównymi zaletami takich programów jest to, że pomagają utworzyć sprzyjające środowisko dla rodzin z dziećmi, nie są dyskryminacyjne i nie są wstrzymywane z chwilą rozpoczęcia pracy przez rodziców. Świadczenia celowe skierowane są do najbardziej pokrzywdzonych rodzin (rodziny o niskich dochodach, samotni rodzice, duże rodziny, rodziny wychowujące niepełnosprawne dzieci itd.). Celem ich jest przydzielenie transferów socjalnych tym, którzy potrzebują ich najbardziej. Jednak w przypadku rodzin o niskim dochodzie mogą powodować zniechęcenie do podjęcia pracy lub do bardziej intensywnej pracy. W celu wyeliminowania efektu błędnego koła konieczne jest podjęcie określonych środków. Inne świadczenia socjalne również stanowią wsparcie rodzinnego budżetu, przy czym ich poziom w pewnych przypadkach zależy od liczby dzieci w danym gospodarstwie domowym: zasiłki dla bezrobotnych, budownictwo socjalne, podstawowy dochód gwarantowany, minimalne zarobki itp. Świadczenia rodzinne stanowią przeciętnie około połowy całkowitego wsparcia pieniężnego przyznawanego rodzinom wychowującym dzieci. Zaliczają się do nich dopłaty do dochodów w czasie urlopu macierzyńskiego oraz dodatki rodzinne, których celem jest częściowe zrekompensowanie kosztów wychowania dziecka ( 4 ). ( 4 ) Dokument uzupełniający Wspólne sprawozdanie w sprawie ochrony socjalnej i integracji społecznej 2008, Bruksela Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci 7

8 % wszystkich dzieci Zagrożenie ubóstwem dzieci przed zastosowaniem transferów socjalnych i po nim Przed transferami socjalnymi (oprócz emerytur) Po transferach socjalnych 0 UE-25 BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT SI SK FI SE UK Źródło: EU-SILC (2006); rok dochodowy 2005; z wyjątkiem UK (rok dochodowy 2006) oraz dla IE (dochód zmienny w okresie bazowym ); dane dla BG pochodzą z krajowych badań budżetów gospodarstw domowych Zapewnienie świadczeń w naturze Wiele państw członkowskich udziela wsparcia rodzinom, zapewniając im darmowe lub tańsze usługi. Usługi te są albo powszechne, albo celowe z przeznaczeniem dla najbardziej potrzebujących rodzin. Niektóre z nich kierowane są bezpośrednio do dzieci (na przykład przez profilaktyczną opiekę zdrowotną w szkole, przez szkolne posiłki lub czynności rekreacyjne), inne ukierunkowane są na rodzinę (na przykład przez udostępnianie budownictwa socjalnego). Najbardziej skuteczne są zwykle usługi zintegrowane. Lepsza integracja rodziców z rynkiem pracy Większość państw członkowskich promuje lepsze uczestnictwo rodziców w rynku pracy przez przydzielanie dopłat do dochodów rodzinnych. Powzięte środki obejmują kompensację dochodów (zniżki podatkowe lub pieniężne świadczenia pracownicze w wypadku niskich dochodów) oraz darmowy lub dotowany dostęp do opieki nad dziećmi (dający rodzicom czas na wykonywanie płatnej pracy, uczestniczenie w szkoleniach czy szukanie pracy). Systemy szkoleń i podnoszenia kwalifikacji również pomagają rodzicom wkroczyć na rynek pracy lub zaistnieć na nim ponownie po przerwie w karierze zawodowej. Środki te mogą być skierowane do konkretnej kategorii rodziców, takiej jak samotni rodzice, bezrobotni, rodzice z gospodarstw domowych dotkniętych bezrobociem lub osoby pracujące, ale niebędące głównym żywicielem rodziny. W poszczególnych krajach podkreśla się, jak ważne jest odnalezienie równowagi pomiędzy pracą a życiem rodzinnym. Kluczowe jest udostępnienie jakościowej opieki nad dziećmi. Niektóre kraje zwracają uwagę na potrzebę utworzenia odpowiedniego systemu opieki na dziećmi poniżej wieku szkolnego i w godzinach pozaszkolnych. Środki powzięte przez państwa członkowskie obejmują wzrost w zakresie opieki nad dziećmi zarówno pod względem ilościowym (np. zwiększenie dostępności instytucjonalnej opieki dziennej), jak i pod względem jakościowym (np. większa liczba lepiej wykwalifikowanego personelu i promowanie standardów jakości). 8 Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci

9 Niektóre kraje dają rodzicom większy wybór przez wspieranie szerokiego zakresu udogodnień w zakresie opieki. Inne z kolei wspierają elastyczną opiekę nad dziećmi dostępną na żądanie (np. opiekę 24/7), aby sprostać problemowi nietypowych godzin pracy oraz szczególnym potrzebom osób szukających zatrudnienia. W Finlandii każde dziecko ma indywidualne prawo do korzystania z państwowej opieki dziennej poniżej wieku szkolnego ( 7), niezależnie od wysokości dochodów rodziców i sytuacji na rynku pracy. Opieka ta jest bezpłatna dla rodzin o niskich dochodach. Zapewnianie warunków pracy przyjaznych rodzinie jest równie ważne. Rodzice mogliby zrezygnować z podjęcia zatrudnienia, które przykładowo wiąże się z pracą w nietypowych godzinach. Elastyczne godziny pracy i warunki urlopowe sprawiają, że rodzicom łatwiej jest odnaleźć równowagę pomiędzy pracą a życiem rodzinnym. Skuteczność systemów urlopów rodzicielskich zależy od tego, czy są one płatne czy też nie, oraz od określenia optymalnego czasu trwania urlopu. Urlop, który jest zbyt krótki, utrudnia pogodzenie pracy z rodziną, pod czas gdy zbyt długa przerwa w zatrudnieniu może negatywnie wpłynąć na decyzję rodzica o ponownym przystąpieniu do rynku pracy lub zgodzie na warunki, na jakich uda mu się znaleźć nową pracę. Wiele krajów stosuje środki polegające na włączeniu pracodawców (we współpracy ze związkami zawodowymi) w zapewnienie opieki nad dziećmi w obrębie zakładu pracy lub dotowanej przez zakład pracy oraz zapewnienie elastycznych godzin pracy. Wspieranie rozwoju dzieci W celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia ubóstwa wśród dzieci konieczne jest zapewnienie, by dzieci mogły się rozwijać od najmłodszych lat, mając do dyspozycji maksimum możliwości. Państwa członkowskie stworzyły strategie, które wspierają i chronią dzieci w trakcie ich rozwoju. Wczesna interwencja: Na podstawie uzyskanych danych wiadomo, że edukacja przedszkolna może odegrać zasadniczą rolę w kompensacji niskiego statusu społeczno- -ekonomicznego rodzin i otworzyć drogę do dalszego pomyślnego rozwoju dziecka. Niektóre kraje zwiększają budżet przeznaczony na kształcenie przedszkolne (IE, UK, IT), w celu zwiększenia podaży usług edukacyjnych na miejskich i wiejskich obszarach pozbawionych do nich dostępu. Inne z kolei wyznaczyły sobie cele obejmujące zwiększenie liczby dostępnych miejsc w placówkach oraz liczby nauczycieli przedszkolnych. Zwiększenie liczby miejsc w placówkach i wczesna interwencja mają zapewnić równe szanse na czas dalszej kariery szkolnej dziecka. Koncentrowanie się na edukacji przedszkolnej jest również ściśle powiązane z możliwościami rodziców w zakresie podjęcia pracy. Dzięki zapewnieniu i szerszemu udostępnieniu opieki nad dziećmi rodzice mają więcej wolnego czasu na to, by spróbować zaistnieć na rynku pracy. Zapobieganie przerywaniu edukacji we wczesnym stadium: Młodzi ludzie, którzy kończą edukację zbyt wcześnie, narażają się na wyższe ryzyko wykluczenia z rynku pracy, braku stabilności zatrudnienia oraz pracy na stanowiskach dla osób o niskich kwalifikacjach. Wczesna rezygnacja z kształcenia to powszechny problem społeczny, który dotyczy nie tylko dzieci i młodzieży z ubogich rodzin, ale także tych z dobrze sytuowanych domów. Trudności podczas przejścia ze szkoły podstawowej do średniej oraz brak możliwości zapewnienia dzieciom odpowiedniej opieki ze strony rodziny to niektóre z przyczyn, które powodują, że dzieci i młodzież opuszczają szkołę. Wysiłki podejmowane w związku z przedwczesnym kończeniem edukacji powinny koncentrować się na jakości oferowanych usług edukacyjnych oraz na ich dostosowaniu do potrzeb współczesnego społeczeństwa. Wymagana jest ścisła współpraca pomiędzy zaangażowanymi stronami (nauczycielami, pracownikami socjalnymi, przedstawicielami służby medycznej oraz rodzinami), przy czym sposób działania powinien być uzależniony od indywidualnych potrzeb i okoliczności. Zapewnienie uczniom mającym trudności w nauce wsparcia ze strony nauczycieli, systemy łączące szkołę i pracę, pozaszkolne struktury edukacyjne i współpraca pomiędzy rodzinami to niektóre z zastosowanych rozwiązań. Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci 9

10 Porady dla rodziców W celu stworzenia dzieciom sprzyjającego środowiska potrzebne jest zapewnienie wsparcia rodzinom w zakresie rodzicielstwa. W związku z tym w wielu krajach wspiera się doradztwo na rzecz rodziców. Doradztwo odnosi pozytywne skutki, ponieważ pomaga stworzyć bezpieczne środowisko, w którym dzieci mogą się rozwijać. Opieka zdrowotna: Dzieci urodzone w rodzinach o niskim dochodzie często miewają problemy zdrowotne w wyniku braku dostępu do usług medycznych. Dlatego też strategie koncentrują się na zapewnieniu równego dostępu do tego typu usług dla małych dzieci i ich rodzi. Kilka państw członkowskich postanowiło podjąć innowacyjne inicjatywy. Obejmują one profilaktykę w postaci regularnych kontroli stanu zdrowia dziecka, bezpłatne kliniki dla matki i dziecka, a także zatrudnienie szkolnych konsultantów do spraw zdrowia, którzy umożliwiają korzystanie ze szczepień, zapewniają opiekę dentystyczną, udzielają porad dotyczących zdrowia psychicznego, dostarczają informacji na temat nadużywania środków odurzających, prowadzą zajęcia z wychowania seksualnego, a także promują zdrowe nawyki żywieniowe. Jednak aby te inicjatywy odniosły sukces, trzeba pokonać bariery finansowe, co powoduje, że wiele krajów obecnie koncentruje się na tym, w jaki sposób finansować usługi, które nie są obj ęte ubezpieczeniem zdrowotnym. Istnieją też bariery dotyczące usług zdrowotnych o podłożu innym niż finansowe, jak na przykład brak informacji na temat dostępnych usług, bariery kulturowe lub brak równowagi pomiędzy kwalifikacjami zawodowymi personelu w różnych region ach. Nawet tam gdzie usługi są powszechne, niezbędne jest zastosowanie strategii promujących efektywny dostęp, jako że osoby potrzebujące często nie korzystają z dostępnych usług, jeśli pozostawione są same sobie. Usługi mieszkaniowe: Coraz większa liczba rodzin boryka się z problemami mieszkaniowymi, co negatywnie odbija się na zdrowiu dzieci, ich dobrobycie i rozwoju. Wiele dzieci mieszka w nieodpowiednich czy nawet niedopuszczalnych warunkach. Dlatego konieczne jest opracowanie strategii mających na celu ograniczenie problemu mieszkaniowego oraz rosnących cen kupna i wynajmu. Likwidacja slumsów, dotowanie budownictwa socjalnego i bardziej wydajne wykorzystanie powierzchni dostępnej pod zabudowę to kluczowe priorytety dla części krajów. Planowane są strategie mające na celu uniemożliwienie eksmitowania dzieci z ich domów (Szwecja) lub zredukowanie licz by gospodarstw domowych skazanych na za mieszkiwanie tymczasowe (Zjednoczone Królestwo). Do najważniejszych celów należą: zagwarantowanie bezwarunkowego schronienia dla dzieci lub rodzin z dziećmi żyjących na ulicy, opracowanie systemu budownictwa socjalnego w miejscach, gdzie popyt jest wyższy niż podaż, promowanie różnorodności społecznej w celu uniknięcia tworzenia się obszarów wykluczenia oraz usprawnienie płynności rynku wynajmu mieszkań. Celowe interwencje ukierunkowane na najbardziej potrzebujące dzieci i rodziny Dzieci z rodzin zastępczych i niepełnosprawne Stopniowo nikną kontrowersje co do przewagi opieki zastępczej nad opieką instytucjonalną, jako że opieka zastępcza postrzegana jest jako zapewniająca rozwój w środowisku bardziej wychowawczym, stabilnym i zbliżonym do rodzinnego. Dlatego też potrzebna jest większa liczba rodziców zastępczych, którzy będą w stanie zapewnić opiekę na odpowiednim poziomie, tak aby dzieci nie musiały wciąż być przenoszone do innych domów i rodzin. Ponadto przyjmowane są strategie skupiające się na okresie powychowawczym, tak aby przygotować dzieci do niezależnego życia, przystąpienia do rynku pracy lub dalszej edukacji, gdy dorosną. Większość państw członkowskich zapewnia dodatkową pomoc i wsparcie finansowe dla dzieci niepełnosprawnych, w tym rehabilitację i dostęp do specjalistycznych placówek edukacyjnych. Jednak kładzie się również nacisk na potrzebę umożliwienia niepełnosprawnym dzieciom dostępu do integracyjnych placówek opieki, zwłaszcza przez zagwarantowanie, że każda placówka opieki dziecięcej będzie dostępna dla dzieci o szczególnych potrzebach. 10 Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci

11 Dzieci i rodziny na obszarach ubogich (np. biednych osiedlach miejskich lub wyludnionych obszarach wiejskich) są w większym stopniu zagrożone ubóstwem. Dlatego też wdrożenie systemów edukacji oraz odbudowa terenów miejskich i wiejskich są stopniowo przyjmowane jako ważne strategie długoterminowe. Rodziny o pochodzeniu migracyjnym lub mniejszości etniczne mają prawo do takich samych świadczeń jak inne rodziny. Mimo to czasem potrzebne jest wsparcie bardziej celowe, tak aby umożliwić integrację społeczną: na przykład w przypadku Romów na Słowacji, tureckich i romskich dzieci w Bułgarii, trawelerów w Irlandii oraz dzieci osób ubiegających się o azyl. Szczególne środki mające zapewnić wsparcie dla rodzin migrantów często koncentrują się na poprawie integracji (w tym nauce języka). Inne dzieci i rodziny w szczególnie trudnej sytuacji a także rodziny, które nie są w stanie zapewnić opieki swoim dzieciom. W takich wypadkach państwa członkowskie zwykle sięgają po środki zapobiegawcze, które minimalizują ryzyko (takie jak porzucenie dziecka lub wysiedlenie z domu). Niezwykle ważne dla tych grup jest odpowiednie dostosowanie usług socjalnych do istniejących potrzeb, natomiast usługi te są najbardziej efektywne, gdy są właściwie finansowane i oparte na zintegrowanym podejściu Lepsze zarządzanie w celu udoskonalenia walki z ubóstwem wśród Strategie powinny odzwierciedlać wielowymiarowy charakter problemów, takich jak ubóstwo i wykluczenie społeczne, a także zapewnić dostęp do usług tam, gdzie są one najbardziej potrzebne, tj. u podstaw. Zintegrowane i skoordynowane podejście do wdrażania strategii integracji społecznej jest bardzo istotne, jeśli cele te mają zostać zrealizowane. Kategoria ta obejmuje dzieci narażone na wykorzystywanie lub przemoc, dzieci ulicy, młodocianych przestępców, dzieci uzależnione od narkotyków, rodziny mieszkające w złych warunkach lub zakwaterowane tymczasowo, Konwencja ONZ dotycząca praw dziecka przyczyniła się do zwiększenia świadomości na temat istoty tego zagadnienia. Wiele państw członkowskich chroni teraz prawa dziecka dzięki uchwaleniu odpowiednich ustaw i podjęciu decyzji administracyjnych. Jednak w wielu krajach nadal potrzebne jest utworzenie większej synergii pomiędzy strategiami zapobiegania problemom ubóstwa a polityką praw dziecka. W kilku państwach członkowskich nadal konieczne jest opracowanie prawa do usług i minimalnych standardów jakości. Studium na temat środków realizacji polityki w zakresie ubóstwa dzieci 11

12 KE PL-N Więcej informacji Treść pełnego raportu można znaleźć na stronie internetowej Komisji Europejskiej poświęconej zabezpieczeniu społecznemu i integracji społecznej: Komisja Europejska, ani żadna osoba działająca w imieniu Komisji, nie odpowiada za sposób wykorzystania informacji zawartych w niniejszej publikacji. Wspólnoty Europejskie, 2008 Powielanie materiałów dozwolone pod warunkiem podania źródła. DOI /48192