RWS * od rolnika do rolnika. Rolnictwo Wspierane przez Społeczność

Transkrypt

1 RWS * od rolnika do rolnika Rolnictwo Wspierane przez Społeczność

2

3 RWS * od rolnika do rolnika * Rolnictwo Wspierane przez Społeczność Podziękowania Niniejsza broszura jest częścią zbiorowego procesu pisania przeprowadzonego przez niezliczonych rolników z RWS w całej Europie. Edytowali ją Anna Morera, Isabel Alvarez, Jocelyn Parot, Morgane Iserte i Rachel Harries. Redaktorka: Hannah Twomey Projekt graficzny i ilustracje: Strona internetowa: hub.urgenci.net Adaptacja do wersji polskiej: Joanna Bojczewska, Monika Onyszkiewicz Opublikowano w 2019 roku jako część międzynarodowego projektu RWS (CSAct!), który został sfinansowany przez Unię Europejską w ramach programu Erasmus+ i zrealizowany we współpracy z: URGENCI: DEAFAL: ZAMBRA: TVE: FER: fer.org.pl AGROECOPOLIS: Zastrzeżenie Treść broszury może być cytowana lub powielana w celach niekomercyjnych pod warunkiem odpowiedniego podania źródła cytowanych treści. URGENCI (contact@urgenci.net) chętnie otrzymają kopię lub link do tekstu, w którym ten dokument jest wykorzystywany lub cytowany. Należy pamiętać, że prawa autorskie do ilustracji należą do Urgenci i Camalab i nie mogą być powielane z modyfikacjami bez uzyskania zgody. Informacje zawarte w tym przewodniku podane są w dobrej wierze i obowiązują od 2019 r. Należy je jednak traktować jedynie jako wskazówki przy przygotowywaniu materiałów dydaktycznych i w żadnym wypadku nie mogą być traktowane jako obowiązujące prawo lub przepisy. Projekt jest realizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Treść tego dokumentu odzwierciedla pogląd autora; Komisja nie ponosi odpowiedzialności za przedstawione tu informacje.

4

5 Zawartość Wprowadzenie 7 1. Wyzwania w rolnictwie Stabilność ekonomiczna RWS-ów Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja Budowanie społeczności 67 Wnioski 81

6

7 Wprowadzenie W partnerstwie na rzecz Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (RWS) producent znajduje się w centrum sieci relacji międzyludzkich. Europejska Deklaracja RWS, przyjęta podczas 3. Europejskiego Spotkania Ruchów RWS w Czechach, we wrześniu 2016 roku, stwierdza, że RWS jest bezpośrednim partnerstwem opartym na relacji między konsumentami i jednym lub wieloma producentami. 1 Zasady przewodnie Deklaracji podkreślają znaczenie relacji między społecznościami: Zasady przewodnie: budowanie społeczności poprzez bezpośrednie i długoterminowe relacje, oparte na obopólnej odpowiedzialności, ryzyku i nagrodach. Aktywny udział oparty jest na zaufaniu, zrozumieniu, szacunku, przejrzystości i współpracy. Wzajemne wsparcie i solidarność ponad granicami. 2 Trzecia część Deklaracji podkreśla znaczenie interakcji bezpośredniej: Jesteśmy oddolnym ruchem: wierzymy, że siła RWS polega na pragmatycznych, codziennych działaniach i bezpośrednich relacjach. Łączymy się ze sobą, z producentami w naszych społecznościach oraz z żywą glebą pod naszymi stopami. 3 Relacja producent-konsument stanowi podstawę bezpośredniego partnerstwa RWS. 1 URGENCI. Europejska Deklaracja RWS. URGENCI, wrzesień uploads/2016/09/european-csa-declaration_final-1.pdf 2 Tamże 3 Tamże 07

8 RWS od rolnika do rolnika To sprawia, że zadanie rolników i rolniczek RWS jest bardzo trudne. Od lat rolnicy RWS identyfikują tę specyfikę poprzez spotkania RWS i organizowane przez siebie warsztaty od rolnika do rolnika (Farmer 2 Farmer). Głównymi praktycznymi pytaniami pojawiającymi się podczas sesji F2F są: Jak możemy pogłębić wzajemne wsparcie i synergię z innymi RWS-ami? Jak możemy skutecznie organizować komunikację, reklamę i relacje z naszymi klientami? Jak możemy zarabiać na życie dzięki gospodarstwom RWS? Zidentyfikowano niektóre rozwiązania tych problemów, takie jak: zapraszanie członków na początku programu w celu udzielania wsparcia dla rolnika w całym programie, a także poprawy współpracy między producentami, co jest metodą zachęcania do dzielenia się umiejętnościami i gotowością do wspólnego pokonywania przeszkód. Poprzednie programy szkoleniowe zaprojektowane przez europejskie ruchy RWS, takie jak Bądź częścią RWS!, nalegają na jednoczesne szkolenie rolników i konsumentów w celu zbudowania silnej społeczności. Niniejsza broszura koncentruje się na potrzebie poradnictwa edukacyjnego przeznaczonego dla rolników i rolniczek RWS. Celem tej broszury jest dostarczenie potencjalnym i/lub nowym rolnikom, zainteresowanym podjęciem współpracy z RWS, najlepszych praktyk, a także niezbędnej wiedzy ekonomicznej, technicznej, logistycznej, rolniczej i społecznej. Odbywa się to za pomocą wskazówek i spostrzeżeń zebranych od doświadczonych rolników RWS z całej Europy. Niniejsza broszura zgłębia zagadnienia typu: jak możemy zrozumieć zawód rolnika RWS? Jakiego rodzaju umiejętności (zarówno twarde, jak i miękkie) są wymagane? Jak rozumiemy niepowodzenia i sukcesy w odniesieniu do rentowności gospodarstw RWS? Jakie strategie odnoszą największe sukcesy w prowadzeniu gospodarstwa RWS? Jakie narzędzia są potrzebne do tworzenia i udostępniania? Jak możemy lepiej zorganizować współpracę między wieloma producentami? Jak możemy lepiej organizować budowanie społeczności w grupie podstawowej RWS? Oprócz wiedzy, umiejętności i doświadczeń, które są wymagane do zarządzania złożonym ekologicznym systemem produkcyjnym, rolnicy z RWS potrzebują również silnych umiejętności budowania organizacji społecznej, co opisuje niniejsza broszura. Broszura RWS od rolnika do rolnika składa się z następujących czterech rozdziałów: 1. Wyzwania rolnicze: jakie są główne wyzwania, przed którymi stoi rolnik RWS? W tym rozdziale omówiono żyzność gleby, nawadnianie, różnorodność biologiczną i planowanie upraw. 08

9 Wprowadzenie 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów: co uważa się za sprawiedliwy udział? Rolnicy z RWS muszą ustalić, jaki udział uważają za uczciwy, a także ile produktów należy uwzględnić w paczce. 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja: wiele gospodarstw łączy RWS z innymi formami marketingu, takimi jak sprzedaż na rynkach rolników i/lub do restauracji i sklepów detalicznych. Może to być doskonała strategia z ekonomicznego punktu widzenia, ale może także generować konflikty. Gdzie zatem w RWS-ie jest miejsce dla takich producentów? 4. Budowanie społeczności: jak możemy zachęcić zaangażowanych członków do wspierania rolników z RWS, zapewniając tym samym wystarczająco dużo czasu na skupienie energii i umiejętności do wytwarzania wysokiej jakości żywności, regeneracji ziemi uprawnej i dbania o siebie? Podstawowe zasady przedstawione w tych rozdziałach zostały zilustrowane studiami przypadków z doświadczonych europejskich sieci RWS, a także z inspirujących historii samych rolników. 09

10

11 1 1. Wyzwania w rolnictwie RWS opiera się na trzech fundamentach: 1) solidarnej gospodarce, 2) suwerenności żywnościowej, 3) agroekologii. Agroekologia to jednocześnie ruch społeczny, nauka i zestaw praktyk rolniczych. Wymaga ona kwestionowania i przekształcania struktur władzy w społeczeństwie, zakłada, że przekazujemy kontrolę nad nasionami, różnorodnością biologiczną, ziemią i terytoriami, wodami, wiedzą, kulturą i dobrami społecznymi w ręce ludzi, którzy karmią świat. Agroekologiczne praktyki produkcyjne opierają się na zasadach ekologicznych, podobnych do zasad rolnictwa ekologicznego: Rolnictwo ekologiczne to system produkcji, który utrzymuje zdrowie gleb, ekosystemów i ludzi. Opiera się on na procesach ekologicznych, różnorodności biologicznej i cyklach dostosowanych do lokalnych warunków, a nie na wykorzystaniu nakładów o niekorzystnych skutkach. Rolnictwo ekologiczne łączy tradycję, innowacje i naukę z korzyścią dla wspólnego środowiska i promowania uczciwych relacji i dobrej jakości życia dla wszystkich zaangażowanych stron

12 RWS od rolnika do rolnika Nie ma określonej techniki rolniczej, którą musi stosować rolnik RWS. Każde gospodarstwo RWS może wybrać określoną przez siebie metodę uprawy, o ile jest ona zgodna z zasadami Europejskiej Deklaracji RWS, przyjętej w Ostrawie w Czechach w 2016 r. Obejmują one: Odpowiedzialną pielęgnację gleby, wody, nasion i wszystkich innych dóbr wspólnych, poprzez zasady i praktyki agroekologiczne, podkreślone we wspomnianej wcześniej Deklaracji oraz w deklaracji Nyeleni w 2015 r.; Produkcję żywności zakorzenionej w lokalnych realiach i lokalnej wiedzy; Poszanowanie środowiska i dobrostanu zwierząt; Jedzenie powinno być świeże, lokalne, sezonowe, zdrowe i dostępne dla wszystkich. Najczęściej model RWS pokrywa się z rolnictwem na małą skalę, w ramach którego priorytetem jest utrzymanie i poprawa charakterystyki krajobrazu i zasobów naturalnych. W rzeczywistości rolnik z RWS może praktykować taką formę rolnictwa, która szanuje przyrodę, jednocześnie maksymalizując zasoby dostępne w gospodarstwie i okolicy. Daje to możliwość obniżenia kosztów produkcji i stworzenia zdrowych, produktywnych i odpornych ekosystemów. Model RWS stanowi zatem doskonałą okazję do przywrócenia żyzności i jakości agroekosystemów. Niektóre ze zidentyfikowanych wyzwań, które rolnicy i rolniczki RWS muszą pokonać, obejmują: Zachowanie i zwiększenie żyzności gleby, Poszanowanie i oszczędzanie wody, Oferowanie członkom RWS szerokiej gamy produktów bogatych w składniki odżywcze, Przekazywanie konsumentom znaczenia sezonowości, Przygotowanie gleby za pomocą najbardziej odpowiednich narzędzi. W modelu RWS wiedza producentów jest fundamentalna, dlatego zapewnia on członkom możliwości podnoszenia i dzielenia się swoimi umiejętnościami, szczególnie gdy niektórzy członkowie posiadają umiejętności techniczne lub manualne. Biorąc pod uwagę, że RWS może przybrać formę projektów agroekologicznych, jest w stanie przyjmować agroekosystemy, które promują włączenie różnorodności biologicznej: roślin, grzybów i zwierząt, tworząc synergię, która poprawia zdrowie i jakość naszego środowiska, jednocześnie produkując zdrowszą żywność wolną od syntetycznych chemikaliów. GOSPODARSTWO RWS JEST JAK PIELĘGNOWANIE SPOŁECZNOŚCI 12

13 1. Wyzwania w rolnictwie 1. Żyzność gleby W obecnym rolniczym świecie gleba jest uważana za wielką niewiadomą. Jest to dość niefortunne, ponieważ gleba jest najcenniejszym zasobem, który daje radość rolnikowi i RWS. Gleba jest zasobem nieodnawialnym, od którego zależy 95% światowych dostaw żywności. W jednej garści żyznej gleby o wadze 100 gramów żyje więcej istot niż w całej populacji ludzkiej. Żywymi składnikami gleby są glony, grzyby, bakterie, promieniowce, nicienie, owady, dżdżownice itp. Wszystkie te organizmy są odpowiedzialne za rozkład materii organicznej i biodostępność minerałów dla roślin. W zdrowej glebie naturalnie występują wszystkie cykle biogeochemiczne, które są niezbędne do życia. To bogactwo i zdrowie gleby umożliwia uprawę zdrowych i zrównoważonych roślin, które z kolei generują zdrowie zwierząt i ludzi. Życie w żyznej glebie jest bardzo intensywne. Korzenie tworzą liczne interakcje z innymi organizmami glebowymi, tworząc w ten sposób najbardziej różnorodne siedlisko, jakie istnieje: ryzosferę. Nadmiernie wykorzystywana gleba traci swoją żyzność i powoduje słabe zbiory, co stanowi wyzwanie dla każdego rolnika, który się nią zajmuje. Dlatego zawsze warto poświęcić czas na opiekę nad glebą, ponieważ ułatwia nam to dostęp do hojnych i obfitych plonów. Żyzność gleby zależy od zawartości materii organicznej, rozpuszczalności dostępnych minerałów i aktywności mikrobiologicznej. Zdrowe warzywa są uzyskiwane z żyznych gleb, z dobrym zapasem próchnicy. Do żyzności gleby można podejść z chemicznego punktu widzenia (tj. odpowiedniej podaży składników mineralnych), biologicznego punktu widzenia (tj. odpowiedniej podaży materii organicznej i mikrobiologii), a także z fizycznego punktu widzenia (tj. gleba jako stała struktura z silnymi związkami między porami makro i mikro). Istnieje wiele metod stosowanych przez rolników i rolniczki w celu utrzymania i zwiększenia żyzności gleby. Obejmują one: kompostowanie odpadów roślinnych, odpadów z przycinania itp. tworzenie obornika stosowanie roślin okrywowych produkcja zielonego obornika 13

14 RWS od rolnika do rolnika zapewnienie rotacji używanie ekologicznych ściółek (słoma, zrębki, tektura) wprowadzenie wypasu zwierząt zwiększenie złożoności ekosystemu rolnego poprzez sadzenie roślin wieloletnich, takich jak drzewa, krzewy i byliny zielne. Rośliny żywią się pierwiastkami mineralnymi uwięzionymi w materii organicznej. Mikroorganizmy glebowe rozkładają materię organiczną, uwalniając składniki odżywcze, które są następnie absorbowane przez rośliny. Absorpcja wody i składników odżywczych przez rośliny występuje również z powodu obecności mikoryz. Istnieje kilka sposobów na utrzymanie i zwiększenie obecności mikroorganizmów w glebie. Prawdopodobnie najważniejszą metodą jest ograniczenie mechanizacji, co oznacza unikanie głębokiej orki w celu zachowania materii organicznej. Unikając nadmiernej mechanizacji, rolnik RWS może potraktować odpady produkcyjnych nie jako śmieci, ale jako kluczowy zasób służący ekonomicznej, ekologicznej i agronomicznej stabilności RWS. Tak więc utrzymywanie przy życiu mikroorganizmów (bez nadmiernej mechanizacji) prowadzi rolnika do ponownego przemyślenia kwestii odpadów. Wskazane jest, aby każdy rolnik i rolniczka korzystali z najbardziej odpowiednich zasobów w najbliższym otoczeniu, odpowiednich do ich lokalnego kontekstu. Zdrowe gleby są kluczem do różnorodności biologicznej, żyzności i bezpieczeństwa żywności. Poprzez asymilację węgla gleby odgrywają kluczową rolę w przywracaniu równowagi klimatycznej. Zdrowe gleby stanowią dziedzictwo łączące społeczności przeszłości 14

15 1. Wyzwania w rolnictwie i teraźniejszości oraz umożliwiają nam obronę suwerenności żywnościowej. Wendell Berry (rolnik z Ameryki Północnej, działacz ekologiczny i poeta) twierdzi, że: Gleba jest doskonałym łącznikiem życia, źródłem i celem wszystkich. Jest uzdrowicielem, restauratorem i wskrzeszającym, dzięki któremu choroba przechodzi w zdrowie, starzenie się w młodość, śmierć w życie. Bez odpowiedniej opieki nie możemy mieć wspólnoty, ponieważ bez odpowiedniej opieki nie możemy mieć życia. 2. Nawadnianie Woda jest źródłem życia. Ciągła dostępność wody jest niezbędna do zapewnienia rozwoju i zdrowia samej gleby oraz mikroorganizmów w niej żyjących, umożliwiających utrzymanie roślin, które uprawiamy, i zwierząt, które hodujemy. Woda stanowi średnio 80%-85% masy roślin, co czyni ją ich najważniejszym składnikiem. Jest niezbędna do fotosyntezy, zatem i do wzrostu wszystkich roślin. Woda jest środkiem, dzięki któremu składniki odżywcze są rozpuszczane i przyswajane przez roślinę. Woda może być również czynnikiem ograniczającym zdrowie gleby, niezależnie od tego, czy jest jej nadmiar, czy w niedobór. Aby zapobiec problemom utraty żyzności i erozji gleby, rolnik musi odpowiednio zarządzać wodą, do której ma dostęp, niezależnie od tego, czy pochodzi ze studni, akweduktu czy deszczu. Gleba o zwartej strukturze, na co wskazuje zdrowa ilość próchnicy, w naturalny sposób będzie zbiera wodę. Humus ma niezwykłą zdolność do zatrzymywania wody ze 15

16 RWS od rolnika do rolnika względu na jego hydrofilowe właściwości koloidalne - właściwość wiązania cząsteczek wody z powierzchni. Właściwość ta pozwala próchnicy wchłonąć ilość cieczy równą 20-krotności jej własnej wagi! Jedną z najskuteczniejszych i najprostszych strategii, którą rolnicy mogą zastosować w celu retencji wody, jest utrzymanie gleby przykrytej ściółką, obornikiem i/lub pokrycie jej przez uprawy. Ważne jest, aby rolnik był na bieżąco informowany o opadach (niezależnie od tego, czy jest to deszcz, śnieg czy grad), aby przygotować się na okres suszy lub powodzi. Innym ważnym aspektem, który rolnicy i rolniczki RWS powinni wziąć pod uwagę jest to, że w sezonie letnim woda deszczowa jest niewystarczająca do zaspokojenia potrzeb wodnych roślin i zwierząt. Dlatego bardzo ważne jest oszczędzanie wody, aby przetrwać te krytyczne momenty. W przypadku bardzo suchego klimatu zaleca się stosowanie zbiorników i rozważenie możliwości wykorzystania powierzchni dachów budynków do zbierania wody deszczowej. Wiele problemów produkcyjnych, które napotykają dziś rolnicy, wynika z źle zarządzanego nawadniania. Jest to jeszcze bardziej widoczne w przypadkach, gdy istnieje duża różnorodność warzyw o zmiennym zapotrzebowaniu na wodę, co często występuje w RWS. Podlewanie jest ważne, ale ważne jest również, aby nie przesadzać z nawadnianiem, ponieważ nadmiar wilgoci może ułatwiać rozwój chorób kryptogamicznych. Preferowane jest maksymalne wykorzystanie korzeni rośliny, które zachowują się jak pompy wodne, ze względu na ich zdolność do transportowania płynów przez swoje systemy korzeniowe. SYSTEM KORZENIOWY NIEKTÓRYCH WARZYW / OWOCÓW Kalafior, brokuły, kapusta, sałata, ziemniak, cebula, czosnek, seler, por, szpinak, radicchio... Buraczek ćwikłowy, fasola, groch, bób, marchew, bakłażan, ogórek... Pomidor, arbuz, melon, dynia, wszystkie drzewa owocowe cm Powierzchniowy 60 cm Średni 120 cm Głęboki 16

17 1. Wyzwania w rolnictwie Ponadto nadmierne nawadnianie nie sprzyja szybszemu rozwojowi korzeni. Przy nadmiernym nawadnianiu rośliny stają się znacznie bardziej wrażliwe w okresach suszy lub powodzi, co naturalnie prowadzi do strat produkcyjnych. Większość systemu korzeniowego rośliny znajduje się cm pod powierzchnią ziemi, dlatego - aby promować warunki dla idealnego rozwoju korzeni, a także zwiększyć objętość gleby dostępną dla systemu roślin - konieczne jest zapewnienie tej warstwie ziemi wystarczającej wilgotności, pamiętając jednak, aby nie była nasycona. Wskazane jest unikanie obfitego i/lub niekonsekwentnego podlewania, ponieważ może to doprowadzić rośliny do stresu wodnego. Zamiast tego zaleca się częste nawadnianie małymi ilościami wody. Najbardziej krytyczne momenty związane z gospodarką wodną występują po zasiewie. W tym okresie gleba musi pozostać wilgotna, aby wspierać kiełkowanie nasion, i podobnie po przesadzeniu, aby pobudzić rozwój korzeni rośliny i jej zakorzenienie w glebie. Wskazane jest jednak wykonywanie tych operacji przy odpowiednim poziomie wilgotności gleby, tj. glebie niezbyt wilgotnej i niezbyt suchej. Ponadto siew i przesadzanie należy przeprowadzać w glebie, która została już nawodniona, w przeciwieństwie do podlewania po procesie siewu lub przesadzania. Nasiona i/lub sadzonki umieszczone w wilgotnej glebie zostaną pobudzone do kiełkowania i rozwoju korzeni. Istnieje kilka metod nawadniania stosowanych przez rolników, z których niektóre obejmują: Przelewanie: nie jest wskazane - wymaga nadmiernego zużycia wody, sprzyja erozji gleby, grozi gniciem korzeni; Przesiąkanie przez bruzdy: niewskazane - wymaga nadmiernego zużycia wody, sprzyja erozji gleby, występuje ryzyko gnicia korzeni; Zraszanie: wymaga dużego zużycia wody - może sprzyjać rozwojowi chorób kryptogamicznych, ponieważ zroszone zostają wszystkie liście. Podlewanie roślin w ciągu dnia powoduje wzrost tempa ewapotranspiracji, rośliny odwadniają się. Jednak metoda zraszania jest wskazana w przypadku takich gatunków roślin liściastych jak sałata, botwinka i szpinak; Nawadnianie kroplowe: wskazane - najbardziej skuteczny system z najwyższymi oszczędnościami energii i wody. Nawadnianie kroplowe jest kompatybilne z każdym rodzajem ściółki. Podczas uprawy roli należy zachować szczególną ostrożność, ponieważ maszyny i narzędzia mogą łatwo uszkodzić orurowanie. Koszt instalacji jest wyższy niż w poprzednich technikach, ale oszczędność wody i łatwość zarządzania rekompensują ten wydatek. 17

18 RWS od rolnika do rolnika W bardzo wilgotnym klimacie lub w warunkach sprzyjających rozwojowi chorób kryptogamicznych lepiej pozostawić wystarczającą przestrzeń między roślinami, aby umożliwić wentylację. Najlepszą praktyką jest również umieszczanie obok siebie roślin o podobnych potrzebach w zakresie nawodnienia. Aby uniknąć narażenia roślin na szok termiczny, najbardziej odpowiedni czas nawadniania jest wtedy, gdy różnica temperatur między glebą a wodą jest najniższa. Dzieje się tak zwykle we wczesnych godzinach porannych lub późno w nocy. Rzeczywiste zużycie wody zależy jednak w dużej mierze od struktury gleby, potrzeb roślin, etapu ich rozwoju oraz warunków meteorologicznych. Doskonałą strategią gospodarki wodnej na pochyłym terenie jest konstrukcja Keyline. Projekt Keyline to zbiór zasad i technik zarządzania, regulacji i efektywnego korzystania z wody na kawałku ziemi lub części terytorium. Dzięki kontrolowaniu powierzchownego przepływu wody, zmniejsza się erozja, zwiększa się dostępność wody dla upraw, ułatwione zostaje namnażanie mikroorganizmów w glebie. Po przeprowadzeniu badania topograficznego w celu uzyskania dokładnego mapowania terenu można wdrożyć nowe linie odpływowe wody deszczowej, które obejmą sieć mini-infrastruktury, takiej jak: nowe kierunki przetwarzania, kanały powierzchniowe i podziemne, chodniki i małe zbiorniki. Aby uzyskać więcej informacji, zobacz: com.au/8-yeomans-keyline-systems-explained/ 3. Różnorodność i planowanie upraw Uprawianie dla RWS oznacza uprawianie dla społeczności. RWS zapewnia okazję do zwiększenia całej produkcji i uzyskania autonomii w porównaniu do dystrybucji na dużą skalę. Rolnik RWS musi jednakże zmierzyć się z wieloma wyzwaniami, takimi jak: zróżnicowanie produktów (tj. warzywa, zwierzęta, przetworzona żywność) zwiększenie wielkości produkcji odpowiedniej do potrzeb RWS planowanie pracy, szczególnie ważne w przypadku warzyw wydłużenie sezonu produkcyjnego Każde z tych wyzwań zostanie omówione poniżej. 18

19 1. Wyzwania w rolnictwie A. ZRÓŻNICOWANIE PRODUKTÓW Jednym z kluczowych celów, które RWS powinien rozważyć, jest zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych swoich członków. Zróżnicowanie i liczba produktów należą do największych wyzwań dla RWS. Paczka RWS powinna oferować różne produkty, zgodnie z porą roku i ilościami niezbędnymi do zminimalizowania zakresu zewnętrznych zakupów żywności, które członek RWS musiałby zrobić w innym miejscu. Różnorodność produkcji musi dotyczyć zarówno przestrzeni, jak i czasu (co oznacza różnorodność o danej porze roku i różnorodność zgodnie z przestrzenią fizyczną). Jeśli RWS oferuje tylko świeże produkty (np. warzywa), powinien upewnić się, że w każdej dostawie jest co najmniej 6 lub 7 rodzajów tych produktów. Zaspokojenie tego zapotrzebowania wymagałoby sadzenia około 20 różnych warzyw na polu, w tym odmian wewnątrzgatunkowych (tj. różnych rodzajów sałaty, pomidorów, kapusty itp.). Nie wszystkie miesiące są równie produktywne pod względem liczby lub różnorodności upraw. Najbardziej produktywne i zróżnicowane okresy dla plonów warzywnych mają miejsce pod koniec lata i na początku jesieni, podczas których występują zarówno uprawy letnie, jak i produkty wczesnej jesieni. Najbardziej krytyczne momenty to bez wątpienia koniec zimy i początek wiosny. W tym czasie nie ma już upraw zimowych, a uprawy wiosenno-letnie jeszcze się nie rozpoczęły. W tych okresach zaleca się uprawę szybko rosnących warzyw, takich jak: rzodkiewka, rukola, zioła, kapusta pekińska, kapusta sitowata, szpinak itp. W ten sposób RWS wykazuje swoją dodatkową wartość edukacyjną dotyczącą sezonowości warzyw i zachęca konsumentów do dostosowania nawyków żywieniowych do naturalnych rytmów pór roku. Jednym z pomysłów do rozważenia przez RWS jest przetwarzanie produktów w celu przezwyciężenia krytycznych okresów niskiej produkcji i optymalnego wykorzystania nadwyżek. Można tego dokonać wytwarzając np. sos z pomidorów, produkując kapustę kiszoną, konserwując cebulę, ziemniaki, marchew czy buraki; wiele innych produktów także można konserwować lub suszyć. Aby to zrobić, RWS musi wziąć pod uwagę obowiązujące ustawodawstwo dla każdego kraju lub regionu. Przetworzone towary mogą być przydatne w okresach niedoboru na polach (tj. okresu między spoczynkiem zimowym a wiosennym przebudzeniem gospodarstwa). Długość tego okresu różni się w zależności od szerokości geograficznej, klimatu itp. Zakres różnorodności produktów może być określony przez członków RWS. Najodpowiedniejszym momentem na zapytanie członków RWS o ich najbardziej pożądane 19

20 RWS od rolnika do rolnika produkty i to, czy są zainteresowani wypróbowaniem nowego produktu, jest spotkanie organizacyjne odbywające się zimą. Badanie to można również przeprowadzić w sezonie produkcyjnym, ponieważ zwiększy to świadomość rolników w zakresie zadowolenia konsumentów. Jako że rolnicy są w tym czasie często przeciążeni, zaleca się, aby zadania tego podjął się koordynator RWS lub grupa robocza. Poniżej podano przykłady pytań, które można wykorzystać do przeprowadzenia ankiety wśród członków Twojej społeczności RWS: Które produkty najbardziej lubisz? Jakie produkty chciałbyś znaleźć w swojej paczce RWS? Czy chciałbyś spróbować czegoś nowego? Jeśli tak, to czego? RWS może również działać jako centrum hodowlane, aby umożliwić ochronę odmian, które są tracone z powodu zaniedbania ze strony dużych detalistów. Niektórzy członkowie RWS mogą być zaangażowani w organizację specjalizującą się w ochronie nasion lub sam RWS może bezpośrednio uczestniczyć w ruchach promujących zachowanie różnorodności biologicznej. 20

21 1. Wyzwania w rolnictwie W ramach projektu Dynaversity, finansowanego w ramach programu Horyzont 2020, którego partnerem jest Urgenci, zidentyfikowano kilka europejskich RWS-ów działających w tym obszarze. Co więcej, różnorodność kulturowa członków RWS to świetna ku temu okazja, szczególnie biorąc pod uwagę ciągłą migrację ludzi do i w całej Europie. Jest to również sposób na powiększenie i wzbogacenie społeczności poprzez wprowadzenie innych kultur żywności. Aby promować różnorodność upraw, pola powinny być zarządzane w ściśle zorganizowany sposób. Aby to ułatwić, zalecamy podzielenie pól na kilka równych powierzchni. W obrębie każdej działki należy ustalić grządki do uprawy. Idealna szerokość grządek uprawowych wynosi około 80 cm, a długość może się różnić. Ścieżki w pobliżu powinny mieć szerokość około 40 cm, wystarczającą do łatwego przejścia przez osobę z taczką. Zdecydowanie zaleca się pracę ze stałymi grządkami, ponieważ mają wiele zalet, w tym: zmniejszają nakład pracy niezbędny do przygotowania gleby, sprzyjają stosowaniu ręcznego sprzętu i maksymalizują wydajność przy stosowaniu polepszaczy gleby i nawozów. Ponadto można zoptymalizować plany żyzności lub odnowy, zminimalizować zagęszczenie gleby, poprawić nawodnienie i strukturę gleby oraz zwiększyć produkcję. Podniesienie grządek uzależnione jest od stanu gleby i klimatu każdego obszaru. Podwyższona grządka umożliwi szybsze nagrzewanie gleby, a także szybsze odprowadzanie wody, co jest mniej wskazane w suchym klimacie. Warzywa uprawiane na każdym poletku będą się różnić w zależności od jego jadalnego składnika (tj. czy to korzeń, liść, owoc i/lub kwiat). Do każdej grządki można dodać dwa dodatkowe rodzaje upraw. Wprowadzając wczesne, średnie i późne odmiany każdej uprawy, ogólna różnorodność zostanie zwiększona. W przypadku poletek o bardzo małych powierzchniach można zwiększyć różnorodność, ustalając priorytety dla połączeń warzywnych, ale wymaga to dużo pracy organizacyjnej i planowania, a także znacznie wydłuża czas zbiorów. Schemat uprawy i płodozmianu musi być jasny i określony na początku sezonu. Dzięki odpowiedniemu zorganizowaniu rolnik zostanie wyposażony w narzędzia do ilościowego określenia potrzebnych nasion i sadzonek, zdefiniowania planów żyzności, a także określenia, kiedy należy zintegrować kompost, a kiedy pozwolić na odłogowanie, zielony nawóz, a nawet wprowadzić zwierzęta. Aby wykonać doskonałe rotacje uwzględniające zarówno żyzność gleby, jak i wydajność, zalecamy przestrzegania kilku prostych zasad, które obejmują kombinacje: różne rodziny różne jadalne części 21

22 RWS od rolnika do rolnika PŁODOZMIAN Rok 1 Rok 2 Pole 1 Pole 2 Pole 1 Pole 2 Poplon Średnio wymagająca uprawa Średnio wymagająca uprawa Poplon Bardzo wymagająca uprawa - kompost Najmniej wymagająca uprawa Najmniej wymagająca uprawa Bardzo wymagająca uprawa - kompost Pole 3 Pole 4 Pole 3 Pole 4 Bardzo wymagająca uprawa - kompost Najmniej wymagająca uprawa Najmniej wymagająca uprawa Bardzo wymagająca uprawa - kompost Średnio wymagająca uprawa Poplon Polepszacz gleby Średnio wymagająca uprawa Wiosna / Lato Jesień / Zima BARDZO WYMAGAJĄCE (zwykle wszystkie warzywa owocowe): ziemniaki, kapusta, pomidory, bakłażany, papryka, dynie, cukinie, ogórki, karczochy, karczoch hiszpański, truskawki ŚREDNIO WYMAGAJĄCE: buraki, czosnek, cebula, por, koper włoski, szparagi, kalarepa, seler NAJMNIEJ WYMAGAJĄCE: marchew, natka pietruszki, szpinak, botwinka, cykoria, sałata, rukola, aromatyczne zioła ULEPSZACZE GLEBY: rośliny strączkowe (groszek, bób, fasola, ciecierzyca, soczewica, zielona fasola) 22

23 1. Wyzwania w rolnictwie różne potrzeby żywieniowe różne eksploracje stref korzeniowych Zakup sadzonek jest bardzo kosztowny, co może wpłynąć na ogólny budżet RWS. Jednak uzyskanie wysokiej jakości sadzonek ze szkółek ekologicznych z okolicy zmniejszy obciążenie rolnika, ponieważ samodzielne utrzymanie wysokiej jakości szkółki wymaga czasu i doświadczenia. Sadzonki w momencie przesadzania muszą być zdrowe, silne i mieć ugruntowane korzenie. Produkcja własnych sadzonek obniży koszty, ale ogólne obciążenie rolnika wzrośnie. Zalecamy produkowanie tylko tych sadzonek, które są najłatwiejsze w utrzymaniu i przesadzaniu, takich jak pomidory, dynie, cukinie, rukola, itp., a także niektóre rośliny kwiatowe. Tworzenie dobrze prosperującej sieci wsparcia między rolnikami to nowy obszar do zbadania i usprawniania, jeśli chcemy zwiększyć różnorodność produktów. Sieć ta powinna działać również jako system wsparcia w przypadku katastrof i dużych strat produkcyjnych. Oprócz warzyw rolnik RWS może rozważyć hodowanie małych, mało wymagających zwierząt, takich jak kury, które można również włączyć do płodozmianu. Przy odpowiednim nadzorze zwierzęta są w stanie pielęgnować glebę i dostarczać obornik. Ponadto produkty pochodzenia zwierzęcego (tj. ser, jajka, masło itp.) mogą stanowić produkt, który RWS może zaoferować w ramach swojego schematu paczkowego. Hodowla zwierząt wymaga codziennej opieki i wystarczającej przestrzeni na pastwiska i schronienia, dlatego należy dokładnie ocenić koszty i korzyści, a także wziąć pod uwagę, że koszty utrzymania mogą wpłynąć na budżet RWS. W odniesieniu do społeczności, która jest kluczowym aspektem RWS, hodowla zwierząt może przynieść nowe spojrzenie. Z jednej strony hodowla zwierząt może przyciągnąć nowych członków, którzy są zainteresowani świadomym spożywaniem mięsa, ale z drugiej strony może być również źródłem niezgody wśród ludzi, którzy nie postrzegają zwierząt jako źródła pożywienia i/lub pomocy w pracy. Jedną z form hodowli zwierząt, która jest ogólnie akceptowana wśród członków RWS, jest pszczelarstwo. Pszczoły są dziś bardzo zagrożone, a RWS może zaoferować zdrowe środowisko do ich ochrony. Pszczoły zapylają 70% spożywanych przez nas owoców i warzyw. 2 Wytwarzają miód, który może stać się dodatkowym produktem 2 W szczególności do 35 procent produkcji żywności na świecie można przypisać roli pszczół. Ze 100 najlepszych kultur, od których zależy 90 procent światowej produkcji żywności, 71 z nich jest związanych z pracą zapylaczy pszczelich. W Europie obecnie aż 4000 różnych upraw kwitnie dzięki bezpośredniemu oddziaływaniu pszczół (data Unep - Program Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska). 23

24 RWS od rolnika do rolnika w paczkach RWS. Pszczelarstwo przyczynia się również do bardziej rozbudowanego sadzenia i rozmnażania kwiatów w gospodarstwie. Uprawa kwiatów w gospodarstwie dodaje wartości zarówno estetycznej, jak i produktywnej. Kwiaty są atrakcyjne wizualnie i przyciągają owady zapylające na pola, co z kolei pomaga zwiększyć różnorodność biologiczną. Niektóre kwiaty są jadalne, mogą więc być dodatkowym produktem w paczce RWS. Przykładami jadalnych kwiatów są: słonecznik (nasiona), nasturcja (liście), ogórecznik (liście), nagietek (kwiaty) itp. Sadzenie drzew owocowych bywa korzystne nawet na małych polach. Drzewa mogą funkcjonować jako żywopłoty (tj. krzewy jagodowe) lub można wybrać drzewa wysokowydajne, które wymagają minimalnej konserwacji, np. figi, dzika śliwka lub wiśnia. Dodatkową zaletą drzew jest tworzenia cienia w gospodarstwie. 24

25 1. Wyzwania w rolnictwie B. SEZON PRODUKCJI Owoce i warzywa sezonowe są pod względem zawartości składników odżywczych i smaku bogatsze niż te spożywane poza sezonem. W zależności od warunków klimatycznych możemy wykorzystać konstrukcje i urządzenia, które mogą wydłużyć czas zbiorów o 2-3 tygodnie. Aby to zrobić, musimy najpierw zrozumieć długość sezonu wegetacyjnego, w tym przez ile tygodni w roku możemy zagwarantować produkcję bez pomocy dodatkowej infrastruktury. Następnie możemy ocenić potencjał budowy tuneli i/lub mikrotuneli, co wydłuży czas żniw. Obecnie, biorąc pod uwagę znaczną zmienność klimatu, z jaką mamy do czynienia, tunele lub szklarnie stanowią praktycznie gwarantowaną przestrzeń żniwną, ponieważ dają nam kontrolę nad wewnętrznymi warunkami klimatycznymi (wilgotnością i temperaturą). Budowanie tuneli jest drogie, ale pozwala rolnikom przyspieszyć lub opóźnić produkcję w okresie zimowym. Aby zmniejszyć koszty, można dość łatwo zdobyć używane tunele. Standardowe wymiary tunelu wynoszą 8x40 m, co odpowiada powierzchni 320 m² dla upraw chronionych. Tunele te są na ogół pokryte przezroczystym materiałem z tworzywa sztucznego (najlepiej polietylenem). Aby poniesiony koszt tunelu był uzasadniony, powierzchnia przykrytego nim gruntu musi być wykorzystywana bardzo wydajnie. W celu utrzymania żyzności gleby, musimy także zastosować dobrą rotację i używać kompostu w tunelach. Niestety warunki wewnętrzne w tunelach podnoszą temperaturę i wilgotność, co może prowadzić do rozwoju wielu szkodliwych owadów i grzybów. Zaleca się więc okresowe sprawdzanie roślin, aby zapobiec atakom szkodników i chorób. Biorąc pod uwagę to, że wilgoć umożliwia rozprzestrzenianie się chorób kryptogamicznych, dobrze kontrolowany system nawadniania może zapobiec stratom. W miesiącach letnich, szczególnie na obszarach o wysokich temperaturach, rośliny są narażone na zatrzymanie wzrostu. Aby tego uniknąć, rolnicy mogą zastosować strategie kontroli klimatu w szklarni, takie jak: malowanie przezroczystego plastiku za pomocą wapna (które jest rozpuszczalne w wodzie i nieszkodliwe dla środowiska), wstawianie arkuszy zacieniających, otwieranie bocznych okien lub projektowanie tunelu o otwartych bokach. Z drugiej strony zimą szklarnie pozwalają nam utrzymać produkcję. W przypadku spadków temperatury lub zimna, zaleca się również zainstalowanie pokrowca 25

26 RWS od rolnika do rolnika z włókniny, aby zapobiec przemarzaniu. W niektórych przypadkach mikrotunele mogą być również instalowane wewnątrz głównego tunelu. Mikrotunele (najlepiej wykonane z polietylenu) są o wiele tańsze niż tunele i są doskonałe do uprawy małych owoców i warzyw, takich jak truskawki, różne odmiany sałaty, radicchio, rukola i zioła. Przy stosunkowo niewielkiej inwestycji można zatem chronić uprawy i zwiększyć produkcję oraz różnorodność produktów nawet w najzimniejszym sezonie, co tłumaczy powszechne stosowanie mikrotuneli. Wysokość mikrotuneli waha się między cm, w zależności od wielkości łuków wsporczych. Włókniny są zalecane jesienią i wiosną, gdy ryzyko wczesnego lub późnego mrozu jest wyższe. Włókniny służą do ochrony roślin przed zimnem, szczególnie w celu zapobiegania uszkodzeniom spowodowanym mrozem. Aby dowiedzieć się więcej o uprawach chronionych, zapoznaj się z pracą Eliota Colemana, który prowadzi firmę Four Season ( na północy Stanów Zjednoczonych. Four Season to ogród, w którym produkty w całości są uprawiane w szklarniach, przez wszystkie cztery pory roku. Chociaż Four Season nie działa jako RWS, może służyć jednak jako źródło inspiracji. C. HARMONOGRAM Gwarantowanie produkcji przez cały rok nie jest łatwe, nawet jeśli istnieją konstrukcje osłonowe. Oprócz omawianego powyżej znaczenia różnorodności pól, inne operacje, takie jak siew, przesadzanie, zbiory i nawożenie również muszą być starannie zorganizowane. Kalendarz jest przydatnym i niezbędnym narzędziem do efektywnego organizowania RWS. Jednym z aspektów branych pod uwagę przez RWS jest okres wakacyjny. I chociaż ogród letni jest często najbardziej produktywny, zbiega się on również z wakacjami dla wielu członków. Skuteczne zorganizowanie ogrodu warzywnego pozwoli nam ograniczyć odpady i zwiększyć powierzchnię pod uprawę jesiennych warzyw. Jedną ze strategii radzenia sobie z okresem wakacyjnym jest identyfikacja późnych odmian warzyw letnich w ogrodzie letnim i wczesnych odmian jesiennych w ogrodzie jesiennym, aby zapewnić bogaty i zróżnicowany schemat paczek w tych porach roku. RWS może wybrać odmiany warzyw, które można konserwować, np. marchew, buraki, cebulę, ziemniaki, dynie i kapustę. Niektóre warzywa są odporne na zimno, a nawet mogą się dobrze rozwijać w niskich temperaturach, ponieważ zimno powoduje zmiękczanie włókien roślinnych, a tym samym słodszy plon (dotyczy to porów, kapusty włoskiej i kapusty toskańskiej). Inne uprawy mogą zamarzać na zewnątrz, ale pozostaną delikatne w środku (np. korzeń radicchio). 26

27 1. Wyzwania w rolnictwie RWS-y powinny planować bezpośrednie siewy niektórych wiosennych upraw pod koniec jesieni (np. groszek, bób, czosnek lub cebula). Pod koniec zimy wskazane jest zaplanowanie sadzenia szybko rosnących warzyw, abyśmy mogli zaoferować świeże warzywa (np. zioła, sałatę, radicchio, rzodkiewkę, walerianę i rukolę). Późne i wczesne odmiany niektórych warzyw, takich jak kapusta, pory i radicchio, są również dobrą opcją. Innymi słowy, wybór najbardziej odpowiednich warzyw na każdy sezon ma kluczowe znaczenie. Dotyczy to szczególnie warzyw liściastych, które mogą rosnąć przez cały rok, jeśli wybierze się konkretne odmiany zgodnie z porą roku (tj. uprawę sałaty lodowej zimą lub sałaty rzymskiej latem). Dla rolnika i rolniczki RWS niezbędne jest posiadanie kalendarza, który wyraźnie określa termin siewu, przesadzania i zbiorów dla każdej uprawy i jej odmian (tj. wcześnie, średnio, późno). Taki kalendarz będzie również pomocny dla konsumentów zainteresowanych sezonowymi produktami. Musimy pamiętać, że taki harmonogram różni się znacznie w zależności od szerokości i wysokości terenu. Dlatego niezwykle ważne jest, aby zawsze odnosić się do konkretnych warunków, w których żyjemy. Informacje od innych lokalnych rolników pomogą rolnikowi RWS w zrozumieniu konkretnego kontekstu. Aby lepiej zorganizować i ulepszyć planowanie, rolnik i grupa RWS powinni zawsze śledzić swoje działania. Bardzo przydatnym narzędziem do tego zadania jest Country Notebook, który umożliwia śledzenie informacji o siewie, przesadzaniu i zbieraniu na przestrzeni lat. Z biegiem lat pozwoli to rolnikowi na porównanie zbiorów, a ponadto na przekazanie informacji nowemu rolnikowi w przypadku zmiany personelu w ramach RWS. Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Słońce Woda Pomidor pełne słońce Rzodkiew półcień umiarkowanie umiarkowanie obfite Wysiew Sadzenie Zbiór 27

28 RWS od rolnika do rolnika D. PLANOWANIE NASADZEŃ Ile powinniśmy wyprodukować, aby zapewnić dostawy w ramach RWS? Ile ziemi potrzebujemy na wysiewy? Oprócz omówionej powyżej różnorodności produktów, planowanie upraw jest kolejnym z największych wyzwań, z którymi muszą się zmierzyć gospodarstwa RWS. Jest to wyzwanie związane z zaspokajaniem potrzeb i pragnień konsumentek i konsumentów. Ogólnie rzecz biorąc, osoby dołączające do RWS chcą, aby ich wymagania dotyczące warzyw i/lub owoców były w pełni zaspokajane za pośrednictwem grupy i woleliby nie kupować tych produktów gdzie indziej. Wyzwaniem dla rolników i rolniczek jest czasami sprostanie temu zapotrzebowaniu, tym bardziej dla mniej doświadczonych rolników, którzy jeszcze nie opanowali sztuki szacowania plonów. Wzór notatnika Gatunek: Data siewu: Data przesadzenia: Data zbioru: Przeprowadzone zabiegi: Odmiana: Ilość: Ilość: Ilość: Całkowite zbiory: Uwagi ogólne (tj. powierzchnia uprawy, warunki zdrowotne itp.): Bardzo ważne jest, aby rolnicy wprowadzili solidne planowanie w ogrodzie warzywnym, dużą różnorodność produktów, a także wystarczającą liczba każdego z nich. Szacunkowe wykorzystanie gruntów do produkcji żywności na mieszkańca wynosi około m². Oczywiście wartość ta może się znacznie różnić w zależności od takich czynników jak: stosowane techniki uprawy, żyzność i struktura gleby, klimat i rodzaj upraw. Niektóre uprawy, takie jak np. ziemniaki, wymagają znacznie większej powierzchni do wzrostu. Dlatego zdecydowanie zaleca się obliczenie powierzchni dla każdego rodzaju uprawy, biorąc pod uwagę odległość między rzędami oraz w każdym rzędzie. Rodzaj gleby z pewnością wpłynie na wybór i rozmieszczenie upraw. W szczególności tekstura i ph gleby będą kluczowymi czynnikami dla zdrowia roślin. 28

29 1. Wyzwania w rolnictwie Urgenci stworzył planer upraw, który jest bardzo przydatnym narzędziem planowania dla nowych rolników. Kalkulator ten pozwala rolnikom obliczyć, ile roślin jest potrzebnych do zaspokojenia potrzeb określonej liczby osób, biorąc pod uwagę odległość siewu czy przesadzania. Planer jest dostępny pod następującym adresem internetowym: Spotkania grupy RWS i wszelkie spotkania organizacyjne stwarzają możliwości dalszego obliczania liczby członków i ilości potrzebnych upraw. Innym użytecznym narzędziem jest wykres wskazujący odległość między rzędami oraz w każdym rzędzie w odniesieniu do siewu bezpośredniego i rozsad. Układ sadzenia będzie również różny w zależności od uprawianych odmian (np. odległość zmienia się znacznie w zależności od tego, czy posadzono sałatę głowiastą czy sałaty tnące, mimo że są to ciągle różne odmiany sałaty). Na takim wykresie rolnicy będą zapisywać w czasie siewu gęstość upraw dla każdej grządki oraz w czasie zbiorów - wydajność uzyskaną dla każdego nasadzenia i grządki, a także całkowitą wydajność. W ten sposób zaczniemy zbierać dane, które zapewnią, że obliczenia produkcji wymagane dla RWS będą tak wiarygodne, jak to tylko możliwe. 29

30 RWS od rolnika do rolnika E. NASIONA I WŁASNE SADZONKI Nasiona są pierwszym ogniwem w uprawie żywności i od ich jakości zależy w dużej mierze jakiego doczekamy się plonu i efektu naszej pracy w kolejnych etapach uprawy. W kontekście RWS, wybór nasion najlepszej jakości, tzn. dostosowanych do uprawy z wykorzystaniem metod agroekologicznych, jest bardziej niż wskazany. Rolnicy, biorąc na siebie odpowiedzialność za cały sezon plonów, powinni zainwestować najwięcej w nasiona i dobór odmian. NA CO ZATEM ZWRÓCIĆ UWAGĘ? Już na etapie planowania sezonu i selekcji warzyw czy ziół dla RWS warto mieć zebrane katalogi roślin jadalnych na kolejny sezon. Wybór roślin i odmian będzie łatwiejszy, jeśli członkowie RWS będą mogli wskazać konkretne odmiany, a rolnik, ocenić, na bazie podanych w katalogach informacji i charakterystyki rośliny, możliwość jej uprawy i zebrania zadowalającego plonu. Ogólne uzgodnienia co do typów warzyw pomogą dokonać finalnej selekcji nasion. Informacja zwrotna o tym, co smakowało, w połączeniu z wiedzą rolnika o wydajności plonów na swoich glebach i w lokalnym klimacie, powinny decydować czy daną uprawę powtarzać, czy też nie. Wybór ten jest krytyczną inwestycją w czasie sezonu, zaraz po odpowiednim organicznym odżywieniu gleby. WYMAGANIA SIEWU I STRATEGICZNE OSZCZĘDNOŚCI Siew musi się odbyć w określonym oknie czasowym, zwłaszcza jeśli plan upraw RWS-u i różnorodności produktów zależy od sukcesji roślin w uprawie. Sukcesja umożliwia lepsze wykorzystanie jednego obszaru upraw, poprzez kilkuetapową sekwencję rozsad, tak aby zebrany plon z jednej rośliny zwalniał miejsce na grządce lub polu dla kolejnej. Wymaga ona jednak dużej konsekwencji i systematyczności w dosiewaniu kolejnych partii. Siła i energia kiełkowania nasion oraz ich czystość są kluczowe dla oszczędności pieniędzy i poświęconej rozsadom pracy: przy słabych lub nierównomiernych wschodach, trzeba powtarzać wysiew, zużywa się nasiona, podłoże siewne i czas - nie tylko czas pracy, ale czasu wegetacji roślin. Dlatego warto na początku skupić się na kwalifikowanym materiale siewnym, a opcje wykorzystania nasion z nieformalnych wymian pozostawić na grządkę eksperymentalną. 30

31 1. Wyzwania w rolnictwie Dokonując wyboru wśród dostępnych nasion, można stosować gradację kryteriów: najpierw wybrać nasiona certyfikowane ekologiczne, następnie odmiany lokalne dla naszego regionu i sprawdzone po sąsiedzku u wieloletnich ogrodników i rolników oraz na podobnych nam glebach. Nawet w sklepie warto sprawdzić datę ważności, ponieważ często ekspozycje ogrodnicze wymieniane są na przełomie lub po nowym roku. Nasiona zakupione przez internet z zagranicy powinny pochodzić z podobnych i sąsiednich nam bioregionów, a nie np. z Ameryki Północnej, nawet przy bardzo ciekawych odmianach. ZAKUP NASION Obecnie na polskim rynku kilka firm krajowych i zagranicznych oferuje w swoich katalogach sekcję nasion ekologicznych. Wciąż jednak wybór odmian ogranicza się do dość standardowych typów, a z roku na roku zmienia się ich dostępność - czasem nieoczekiwanie znikają i pojawiają się one ponownie. Sprawdzonym sposobem jest skompletowanie nasion z dwóch lub trzech firm, np. jednej certyfikowanej ekologicznej zagranicznej, jednej lub dwóch polskich z tradycyjnymi dla Polski odmianami. Przed zakupem należy wykonać obliczenia pozwalające nam na precyzyjne zamówienia odpowiednich ilości. Łatwo to zrobić obliczając odstępy między grządkami i rzędami rozsad, przewidywane ilości plonów, które chcemy zebrać z jednej rośliny, oraz weryfikując potrzebną liczbę pakietów nasion na bazie liczby nasion w opakowaniu i naszych potrzeb. Siew i opieka nad sadzonkami są jednymi z najbardziej czasochłonnych i wymagających precyzji, a także systematyczności, działań. Warto prowadzić kalendarz obserwacyjny sadzonek, opisując kluczowe dane od dat siewu i rozsad, przez pierwsze plonowanie. Po rozsadach rośliny powinny pozostać z etykietą siewu - posłuży ona do identyfikacji przy zbiorach (zwłaszcza jeśli mamy pomocników) a dalej przy zbiorze nasion. Liczba udanych wschodów względem wysianych nasion jest ważną informacją umożliwiającą usprawnianie systemu rozsad lub alternatywną selekcję źródeł nasion. O ile to możliwe, w ekologicznym siewie warto zainwestować w twarde, praktycznie niezniszczalne multipalety do siewu lub system bloczkowy, tzw. Soil Blocker (produkowane w Anglii), umożliwiający tworzenie własnych modułów z podłoża bez użycia plastikowych tacek. 31

32 RWS od rolnika do rolnika Dobrze zorganizowane dni siewu mogą być wspaniałą okazją edukacyjną dla członków RWS, podczas której rolnik ma okazję zbudować sobie większe zrozumienie dla trudu, kompleksowości i precyzji swojej pracy, jak i przekazać wiedzę umożliwiającą własną uprawę podstawowych roślin w przydomowych ogródkach. Dodatkowo system RWS stwarza idealne okoliczności, aby wykorzystać potencjał sadzonkarski gospodarstwa, udostępniając niespożytkowany margines sadzonek pod domowe ogródki odbiorców. Nasiona tworzą relację między ludźmi, którzy się nimi dzielą, łączą sezony upraw i dostosowują się do gleby. Zachowywanie nasion i powtarzanie upraw ze sprawdzonych odmian pozwoli nie tylko pogłębić znajomość własnego gospodarstwa poprzez obserwacje czynników wzrostu i plonowania na wyselekcjonowanych odmianach przez kilka pokoleń rolnik zaczyna uprawiać ulubione warzywa odbiorców na RWS-owych nasionach z roku na rok, niezależnie od dostępności tych nasion na rynku. PROGRAMY REINTRODUKCJI Warto, w kontekście oswajania odmian roślin w społeczności RWS, zainteresować swoją grupę rządowymi programami Reintrodukcji Zasobów Genowych. Mogą one być świetną okazją poznania przez członków RWS cyklu pracy w gospodarstwie i sezonowości przez pryzmat wybranej rośliny i rozwój kulinarnych nawyków. W programach Reintrodukcji rolnicy otrzymują stare i lokalne odmiany roślin uprawnych z krajowych kolekcji i banków nasion. Mogą je wyselekcjonować sami na podstawie bardzo obszernych baz danych nasion zebranych podczas naukowych Ekspedycji Nasiennych po Polsce przez ostatnie 30 lat i dobrać je według regionu, rodziny warzyw czy też konkretnej odmiany. Oprócz tego gospodarstwo może ubiegać się o dofinansowanie, jeśli zgromadzi dokumentację polową wzrostu i zwróci część zachowanych nasion ponownie do Banku Nasion. Projekty te mają na celu zwiększenie bioróżnorodności agroekosystemów, jak i wprowadzanie do łańcucha spożywczo-kulinarnego ponownie rodzimych odmian. Wykorzystując stare odmiany, RWS realizują też strategie suwerenności żywnościowej, ponieważ odtwarzają wspólne zasoby genowe w regionie oraz zwiększają świadomość konsumentów na temat znaczenia nasion dla stabilności agroekosystemów żywności. Nasiona roślin tradycyjnych odmian wprowadzone ponownie do upraw mogą być, po zebraniu, udostępnione przez rolnika lub rolniczkę za darmo sąsiadom lub np. członkom RWS, plony zaś mogą być spożytkowane i uwzględnione w paczkach. 32

33 1. Wyzwania w rolnictwie Zbieranie i czyszczenie nasion może być również integrującym pretekstem do wizyty na gospodarstwie w okresie wczesnojesiennym. Obecnie dwie instytucje zajmujące się reintrodukcją oraz społecznościowymi domami nasion to Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach oraz Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych IHAR-PIB. ZACHOWYWANIE NASION I SPOŁECZNOŚCIOWE DOMY NASION PRZY RWS Jeśli RWS radzi już sobie z systemami siewu, rozsad i pozyskuje obfity plon, warto wzmocnić samowystarczalność i suwerenność nasienną gospodarstwa przez stworzenie przy RWS Społecznościowego Domu Nasion. Zachowywanie wspólnotowych nasion przy uprawie na rynek można zacząć od zbierania tych najłatwiejszych do pozyskania odmian, które to nie stanowią wyzwania pod kątem krzyżowania się odmian. Ponieważ zbieranie nasion zachodzi nadal w trakcie najintensywniejszego okresu letnio-jesiennego, warto mieć przygotowane materiały i infrastrukturę do ich suszenia i przechowywania lub zapewnić sobie pomoc członków RWS. Podobnie jak i przy siewie na początku sezonu, również w jego końcu rolnik ma okazję budować poczucie więzi i wzmacniać społeczność RWS poprzez praktyczne zaangażowanie jej członków w kluczowe prace przy nasionach. Bibliografia Nasiona z własnego ogródka Shiva Vandana, Zachowywanie nasion jest aktem politycznym zielonewiadomosci.pl/tematy/kultura/ratowanie-nasion-jest-aktem-politycznym/ 33

34 RWS od rolnika do rolnika Warzywa Dystans między rzędami (cm) Dystans w rządku (cm) Liczba na grządkę Wydajność na grządkę Całkowita wydajność Burak W zależności od wielkości grządki Botwinka Brokuły Kalafior Kalarepa Por 30 5 Dynia Proste narzędzia dla małych gospodarstw ekologicznych Wszystkie RWS-y wymagają użycia pewnych narzędzi, niektóre z nich mogą wymagać dodatkowego wyposażenia. Zmechanizowanie niektórych zadań pozwoli zredukować pracę fizyczną. Musimy jednak pamiętać, że zakup lub wynajem zmechanizowanych narzędzi ma znaczący wpływ na budżet RWS. W zależności od tego, jaki sprzęt mechaniczny jest używany w gospodarstwie, koszty produkcji mogą być stosunkowo wysokie. RWS-y, które są zwykle małymi projektami rolnymi, zazwyczaj mogą sobie pozwolić na sprzęt odpowiedni do ich potrzeb. Istnieją sytuacje, w których rolnik wymaga bardziej specjalistycznej mechanizacji - w takich przypadkach kluczowe jest uwzględnienie kosztu tego sprzętu w ostatecznym budżecie RWS. 34

35 1. Wyzwania w rolnictwie W przypadkach, w których RWS jest również dużą firmą rolniczą, wskazany może być zakup ciągnika, najlepiej z drugiej ręki. Zakup jest zalecany ze względu na koszty i ryzyko związane z wynajęciem ciągnika. W przypadku, gdy zakupu maszyn nie da się uniknąć (np. w celu obniżenia kosztów produkcji i szybkiego działania), podzielenie ryzyka inwestycji między członków społeczności jest lepsze niż pozostawienie tej inwestycji wyłącznie rolnikowi. Wiedza, umiejętności operacyjne i umiejętności konserwacji są niezbędne podczas korzystania z maszyn. Ze względu na problemy związane z bezpieczeństwem pracy i ubezpieczeniem większość członków RWS nie będzie na ogół korzystać z dużych maszyn. Niektóre urządzenia ręczne lub półautomatyczne mogą faktycznie ułatwić zadania rolnicze w RWS. Możemy nazwać te narzędzia inteligentnymi narzędziami rolniczymi. Wśród nich wyróżniamy: widły, siewniki, motyki, wykaszarki i ręczne maszyny do przesadzania. Zarządzanie takimi narzędziami jest kluczowe dla rolnika i RWS, co oznacza, że narzędzia należy przechowywać w uporządkowany sposób, przy jednoczesnym łatwym dostępie i w dobrym stanie, w tym celu powinna być przeprowadzana rutynowa ich konserwacja. Optymalne zarządzanie sprzętem pozwoli na dłuższą metę zaoszczędzić czas i pieniądze. Niektóre narzędzia mogą być wykonane przez rzemieślnika (np. kowala), inne zaś gotowe narzędzia można zmodyfikować. Informacje na temat produkcji sprzętu rolniczego można znaleźć w Internecie. Udział wszystkich członków RWS w działalności rolniczej jest ważny i możliwy, w szczególności jeśli ustawodawstwo i przepisy danego kraju pozwalają im na wykonywanie rutynowych prac (tj. pielenie, wiązanie pomidorów itp.). Wkład członków zwalnia rolnikom czas na bardziej wymagające lub delikatne zadania. Zbiór warzyw jest jedną z najbardziej czasochłonnych czynności. Szacuje się, że około 60% czasu rolnik spędza przy zbiorach. Dlatego posiadanie narzędzi ułatwiających zbiory pomaga skrócić zarówno czas pracy, jak i jej intensywność. 35

36 RWS od rolnika do rolnika Listę przydatnych narzędzi można znaleźć na stronie internetowej Jeana Martina Fortiera, kanadyjskiego rolnika, który uprawia ogrodnictwo, prowadząc firmę The Market Gardener: tools Agroekologia opiera się na procesach naturalnych, różnorodności biologicznej i cyklach biologicznych dostosowanych do lokalnych warunków i dostępnych zasobów naturalnych. Agroekologia to system produkcji, który regeneruje glebę, ekosystem, społeczności lokalne i gospodarki. RWS-y będą uprawiać nie tylko produkty, ale także dbać o zdrowe gleby i społeczności. Przykładem firmy rolniczej, która zarządza godnym podziwu projektem agroekologicznym połączonym z RWS, jest Azienda Agricola Iside z siedzibą we Włoszech. Jej rolnicy, Paola i Matteo, sprzedają swoje produkty za pośrednictwem RWS, karmiąc lokalną społeczność, która wspiera projekt podjęty przez to młode małżeństwo i ich rodzinę. Studium przypadku: Azienda Agricola Iside, Osoby kontaktowe: Paola Archetti, Matteo Mazzola Azienda Agricola Iside to 6-hektarowe gospodarstwo szeregowe położone w Dolomitach Prealp nad jeziorem Iseo. Jest to młode, szybko rozwijające się w złożony system rolno-leśno-pastoralny zarządzany za pomocą podejścia agroekologicznego, gospodarstwo. Produkty są sprzedawane za pośrednictwem uproszczonego systemu RWS, mające na celu przyciągnięcie świadomych konsumentów, którzy wierzą w możliwości regeneracyjne rolnictwa. Obecnie farma produkuje warzywa w modelu, który koncentruje się na wydajności przestrzeni, erozji i kontroli zasobów, a także remineralizacji i sekwestracji węgla. Jednak roczna produkcja warzyw, jeśli chodzi o jej potencjał agroekologiczny, jest tylko wierzchołkiem góry lodowej. Na około 1 hektarze ziemi rozwija się mieszany sekwencyjny sad leśno-pastwiskowy. Są tam setki gatunków i odmian zamieszkujących rosnący złożony system, na który składają się drzewa owocowe, jagody, rośliny wiążące azot i uprawy biomasy, a także kwiaty i warzywa wieloletnie. W najmniej dostępnych obszarach gospodarstwa i na głównych zboczach współistnieją rośliny bogate w węglowodany i do produkcji tłuszczu - rośliny wieloletnie, takie jak orzechy laskowe, migdały i orzechy włoskie, oraz rośliny wieloletnie stosowane do wypasu. Wszystkie te uprawy umożliwiają zróżnicowaną dietę roślinną i wzrost produkcji białka. 36

37 1. Wyzwania w rolnictwie Wszystkie systemy leśno-pastoralne w gospodarstwie Azienda Agricola Iside są skutecznie zarządzane i stopniowo regenerowane poprzez nieselektywne wypasanie owiec i drobiu. Podstawą systemu jest zdrowa gleba. Kompost wraz z bionawozami, produkcją biowęgla i wykorzystaniem pyłu skalnego stanowią podstawę techniki nawożenia i elementy krytyczne dla regeneracji gleby. Rośliny okrywowe, ściółkowanie i stosowanie odpowiednich maszyn rolniczych to kolejna ważna część strategii regeneracji stosowanych do przywracania ekosystemu. Za kilka lat spodziewamy się pięknego, różnorodnego systemu agroekologicznego charakteryzującego się skuteczną sukcesją systemów leśnych i pastwisk, dynamizowanych obecnością odpowiednich gatunków zwierząt wyjaśnia Paola. Budujemy produktywne i ekologiczne gospodarstwo podsumowuje Matteo. Przydatne linki: Kalkulator upraw:

38

39 2 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów Stabilność ekonomiczna, wg powszechnej definicji, odnosi się do zarządzania księgowością i budżetami w sposób, który generuje zrównoważony system produkcji. Zrównoważony rozwój należy rozumieć jako zdolność do utrzymania działalności produkcyjnej zgodnie z zasadami społecznymi i środowiskowymi. Jako koncepcja, zrównoważony rozwój gospodarczy rodzi pytania dotyczące każdego projektu w odniesieniu do jego kosztów i generowanego dochodu. Co jest szczególnego w zrównoważeniu gospodarczym w kontekście inicjatywy RWS? Zgodnie ze znaczeniem sugerowanym w raporcie Solid Base, stabilność gospodarcza lub finansowa odnosi się do zdolności rolnika (lub rolników) i społeczności RWS do utrzymania zarówno gospodarstwa (gospodarstw), jak i inicjatywy RWS w perspektywie długoterminowej. Aby osiągnąć tę długoterminową odporność, gospodarstwo nie powinno zależeć od konkretnych dotacji zewnętrznych ani darowizn i nie powinno przekazywać długów ani następnemu pokoleniu rolników, ani społeczności. 1 1 Raport wewnętrzny napisany dla projektu SolidBase ( jeszcze nieopublikowany. 39

40 RWS od rolnika do rolnika Dwa podstawowe elementy kierujące zarządzaniem finansowym każdego projektu RWS to przychody i koszty. Dochód to kwota generowana przez projekt (przychód minus koszty). W ramach gospodarstwa RWS większość generowanego dochodu pochodzi ze sprzedawanych produktów. Ceny dostaw można definiować według różnych wzorów. W niektórych przypadkach są one zryczałtowane lub mogą się różnić w zależności od dochodów poszczególnych członków, w zależności od tego, na co mogą sobie pozwolić. W innych przypadkach wkłady niepieniężne, które mają formę dobrowolnej pracy w gospodarstwie lub określonej usługi świadczonej rolnikowi, mogą służyć jako zapłata za paczkę. Jednocześnie osiągnięcie celów RWS pociąga za sobą koszty związane z zużyciem zasobów. Chociaż łatwo jest obliczyć przychód gospodarstwa, ponieważ zasadniczo odpowiada on pozycjom budżetowym przedstawionym na wyciągu bankowym lub w kasie projektu, płatności niektórych członków dla gospodarstwa RWS mogą być czasami znacznie opóźnione. Koszty obejmują zużycie zasobów (materialnych lub niematerialnych), które są niezbędne do realizacji projektu. Są to: kompost, nasiona, woda, paliwo, energia elektryczna i siła robocza wykorzystywana do produkcji. Powinny one także obejmować koszty amortyzacji sprzętów, takich jak ciągnik, komputer czy określone oprogramowanie służące do zarządzania zamówieniami zakupu. Koszty należy odróżnić od wydatków. Na przykład rolnik może kupić daną ilość kompostu jednego dnia i w tym czasie dokonać płatności na rzecz swojego dostawcy. Jeśli jednak zużyje tylko połowę kompostu zakupionego podczas cyklu produkcyjnego, koszt wyniesie połowę kosztów zakupu. W innym przypadku np. rolniczka kupuje kultywator. Będzie musiała zapłacić najprawdopodobniej z góry, co będzie kosztem w danym momencie. Jest jednak prawdopodobne, że będzie nadal używała kultywatora co roku, dopóki nie zostanie zepsuty lub nie będzie można go naprawić. Zysk jest wynikiem odliczenia kosztów od przychodu, co daje poczucie wzrostu gospodarczego na dany rok. Dodatni zysk (przychód > koszty) pozwala rolnikom rozwijać swoje projekty, być odpornym na potencjalne ryzyko i osiągać pozytywny wpływ społeczny na tym obszarze. Jednym z głównych celów ruchu RWS jest promowanie zrównoważonego stylu życia producentów i budowanie sprawiedliwego systemu, w którym mogą mieć przyzwoite wynagrodzenia. Innym głównym celem tego ruchu jest zapewnienie konsumentom dostępu do zdrowej, zróżnicowanej, lokalnej i pożywnej diety. Ten model bezpośrednio promuje realizację suwerenności żywnościowej, ponieważ producenci i konsumenci decydują o żywności zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju zarówno dla planety, jak i jej mieszkańców. W praktyce oznacza to, że: 40

41 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów Generowane przychody powinny... pokrywać koszty produkcji; pokrywać godziwe wynagrodzenie dla producentów i pracowników, nie wymagając zbyt długich dni roboczych i zapewniając wszystkim odpowiednie warunki pracy; zapewnić producentom emeryturę; umożliwić producentom płacenie podatków i ubezpieczeń społecznych; pozwalać na oszczędzanie; umożliwiać rozwój inicjatywy, w tym rozwój przestrzeni, w których zaangażowane osoby mogą się połączyć. Koszty powinny... zostać pokryte, w tym także koszty nieoczekiwane, takie jak te wynikające z klęsk żywiołowych. Należy podjąć wyraźne wysiłki w zakresie oceny ryzyka, aby zapobiec potencjalnym zagrożeniom i poradzić sobie z nimi, jeśli się pojawią; obejmować zasoby wykorzystane w całym procesie produkcyjnym. Ewentualnie można zbierać darowizny w celu poprawy infrastruktury; być analizowane w celu ustalenia uczciwych cen. Model zarządzania i organizacji powinien... kontrolować produkcję w sposób chroniący środowisko i przyrodę; opierać się na podstawowej wiedzy finansowej zrozumiałej dla wszystkich w grupie, aby ułatwić zarządzanie budżetem i dzielenie się nim; wyznaczyć jedną osobę odpowiedzialną za projekt i kontynuować rozwijanie jej umiejętności i wiedzy, aby ta wiedza mogła być następnie udostępniona większej grupie; mieć przejrzysty system działania i podejmowania decyzji, w tym definiowania różnych funkcji, za które odpowiedzialny jest każdy członek RWS; umożliwiać tworzenie przestrzeni wymiany z innymi modelami. Te podstawowe idee są fundamentalne dla każdej operacji agroekologicznej i dla długotrwałej stabilności finansowej gospodarstw RWS. Ponadto, jak wspomniano powyżej, praktykowanie zasady sprawiedliwości społecznej jest podstawą tego modelu. Oprócz uczciwego wspierania lokalnej produkcji, pożywne i zdrowe jedzenie musi być dostępne dla wszystkich. Gdy potrzeba ta zostanie powszechnie uznana i doceniona, grupy RWS opracują systemy płatności i dystrybucji, które powinny subsydiować koszty tej żywności dla populacji o niskich dochodach. Różnorodność jest podstawową cechą modelu RWS. Integracja członków z różnych środowisk społecznych wymaga jednak relacji opartych na zaufaniu i solidarności między 41

42 RWS od rolnika do rolnika członkami społeczności. W rzeczywistości ścieżka do stabilności finansowej wymaga redystrybucji kosztów i współpracy wszystkich zaangażowanych stron. Dokonany wkład może przybrać formę wsparcia materialnego lub darowizn rzeczowych, np. poprzez oddanie własnego czasu pracy. Wspieranie marginalizowanych ekonomicznie konsumentów nie powinno stać się obciążeniem finansowym wyłącznie dla producentów, którzy powinni mieć możliwość uzyskania wystarczającej zapłaty za swoją pracę. A jednak nawet z ekonomicznego punktu widzenia nie wszystko można sprowadzić wyłącznie do danych budżetowych. Bardzo ważne jest, aby relacje w ramach grup RWS były budowane w celu promowania zaufania, a opieka nad ludźmi jest częścią DNA RWS. W podobny sposób często pomijany jest czas odpoczynku producentów (równowaga między pracą a życiem prywatnym), częściowo dlatego, że nie liczą oni godzin pracy. Ich zadania zasadniczo nie są sprawiedliwie rozdzielone między członków RWS. W dążeniu do uczciwych relacji w społecznościach RWS konieczne jest przeanalizowanie, włączenie i uznanie wysiłków opiekuńczych podejmowanych w naszych grupach. Z perspektywy płci często nierówny społecznie podział pracy występujący poza grupą RWS, jest w niej często powielany. Widzimy kobiety, które porzucają rolnictwo podczas ciąży i stają się mamami pozostającymi w domu. Widzimy także przepracowanych producentów i konsumentów, którym brakuje czasu na działania społeczne. Co więcej, projekty RWS często wymagają zmiany nawyków domowych, w tym dłuższego spędzania czasu w kuchni - przestrzeni, która do niedawna była zarezerwowana dla kobiet. Tylko wtedy, gdy zadania są wspólne dla wszystkich płci, kobieta będzie mogła w pełni uczestniczyć w swojej społeczności. Cała grupa musi się do tego przyczynić. 1. Narzędzia dla zrównoważonego rozwoju Trwałość projektów wymaga wprowadzenia narzędzi, które pozwolą nam osiągnąć nasze cele. Planowanie upraw w odniesieniu do potrzeb konsumpcyjnych członków RWS jest zawsze niezawodnym podejściem. Ważne jest również ustalenie metod planowania dla innych zadań, które obejmują utrzymanie ekonomicznego, osobistego i emocjonalnego zdrowia grupy RWS. 42

43 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów A. REJESTR INFORMACJI Grupa RWS ma kluczowe znaczenie dla gromadzenia informacji dotyczących działalności gospodarstwa przez cały sezon. Szczególnie ważne jest, aby pamiętać, że takich ocen nie można dokonać, obserwując jedynie codzienne działania i wyciągi z kasy. Powody, dla których ważne jest ustanowienie metody gromadzenia danych, obejmują: Zarabianie pieniędzy nie oznacza, że jest to działalność finansowo zrównoważona. Jeśli grupa RWS wie dokładnie, skąd pochodzą pieniądze i dokąd trafiają, rolnicy i rolniczki będą przygotowani do znalezienia skuteczniejszych sposobów zarządzania firmą. Dane umożliwią członkom RWS śledzenie składek oraz tego, kto za co zapłacił, jak pieniądze zostały rozdzielone i/lub wydane oraz kto otrzymał określoną kwotę. Bez pisemnych rejestrów mogą wystąpić konflikty. Rejestry mogą być wykorzystywane do śledzenia kosztów produkcji i do dokładnego określenia, w jaki sposób wykorzystywane/wydawane są pieniądze. Będzie to służyć jako wkład w przyszłe plany. Opracowanie rejestru informacji grupy RWS nie musi być długim i żmudnym procesem. Biorąc pod uwagę, że każda osoba działa na różne sposoby, pisemny zapis wszystkich przeprowadzonych działań pomoże ustandaryzować format i to, co jest wybrane do zapisania. Zamiast codziennego zamawiania kopii wszystkich zamówień i/lub rachunków, warto mieć przy sobie notatnik i rejestrować następujące informacje: Zadania, które zostały wykonane w gospodarstwie; Przybliżony czas spędzony na tych zadaniach; Rodzaje narzędzi i maszyn wymaganych do wykonania tych zadań; Osoby wykonujące zadania w gospodarstwie; Wszelkie dokonane wydatki i/lub zakupy. B. NARZĘDZIA DLA STABILNOŚCI GOSPODARCZEJ Instrumenty wymagane do zapewnienia rentowności i dłuoterminowości projektu rolnego, niezależnie od jego celów i wizji, nie różnią się od instrumentów stosowanych w tradycyjnych przedsiębiorstwach, dlatego doświadczenia zdobyte w dziedzinie mikroekonomii można również zastosować w RWS. Trzy narzędzia stosowane w mikroekonomii obejmują: 1) rachunek zysków i strat (lub rachunek strat i zysków), 2) arkusz zasobów i 3) bilans. Pierwsze dwa narzędzia 43

44 RWS od rolnika do rolnika są dynamiczne, co oznacza, że ilustrują one rachunek bieżący i dokonane wypłaty gotówki. Trzecie narzędzie jest statyczne, co oznacza, że rejestruje moment finansowy zamrożony w czasie projektu. Aby zilustrować to bardziej konkretnie, możemy użyć przykładu. Pomyślmy o traktorze. Pojazd będzie kosztował określoną sumę pieniędzy, które zostaną uzyskane z różnych źródeł, takich jak oszczędności, pożyczki i/lub finansowanie społecznościowe itp. Rachunek zysków i strat pozwala nam śledzić wydajność ciągnika. Arkusz zasobów określa nasz depozyt zainwestowany w ciągnik. Bilans informuje nas w konkretnym momencie o wartości rynkowej ciągnika i kwocie należnych środków. Innymi słowy, rachunek zysków i strat pozwala nam obliczyć zysk (lub stratę). Arkusz zasobów pomaga nam określić środki dostępne w danym momencie. Bilans pokazuje nam wartość każdego wkładu wykorzystywanego w procesie produkcji, który obejmuje dobra materialne i niematerialne oraz sposób ich finansowania. Rachunek zysków i strat dla projektu ma następującą strukturę: PRZYCHODY Sprzedaż Dopłaty Zadania w innych formach sprzedarzy Inne Produkt Ilość sprzedana Cena (PLN/jedn.) Rodzaj Zadania Rodzaj Dochód całkowity PLN 44

45 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów KOSZTA Bezpośrednie zmienne Bezpośrednie stałe Zwroty Wydatki finansowe Grupa Rodzaj Grupa Rodzaj Grupa Rodzaj Grupa Rodzaj Nasiona Rośliny i sadzonki Kompost i nawozy Budowa, naprawa i utrzymanie Maszyny rolnicze Koszta Materiały pierwsze Media Praca Środki do pielęgnacji roślin Zwierzęta (<1 roku) Jedzenie Pasza Reprodukcja Środki do higieny zwierząt Woda do nawadniania (magazynowana) Materiały pomocniczne Pojemniki, opakowania Części (nie maszyny) Inne Elektryczność Woda Grunty Czynsz Leasing Inne Uprawy Mienia Gospodarstwo i inne mienia (inne maszyny) Budynki dla zwierząt Ogólnie inne budynki Nasadzenia Koszta Wydatki finansowe Dochód przed opodatkowaniem Wydatki finansowe Podatki Inne Grupa Typ Trzoda Dodatkowa Stała praca Stała Wynajem sprzętu Koszty zmienne własnego sprzętu Usługi zlecone Paliwo Oleje,itp., utrzymanie Naprawy i utrzymanie Usługi specjalistyczne Współwsłasność i współdzielenie Inne koszta transportu Inne Całkowity bezpośredni koszt zmienny Praca członków rodziny (samozatrudnienie) Koszty stałe własnego sprzętu Certyfikacja Inne Ubezpieczenia Wyżywienie, podatki, Całkowity bezpośredni koszt stały Nawadnianie Żródła energii Inne Wartości niematerialne Przeniesienie praw, kwoty produkcyjne Komputer, oprogramowanie Inne Bezpośrednie Pośrednie Całkowite spłaty 0,00 Marża brutto Przychody pomniejszone o spłaty, odsetki i podatki Przychody po odliczeniu odsetek i podatków Dochód Przychody - zmienny koszt bezpośredni Marża brutto- łączne stałe koszta bezpośrednie Przychody po odliczeniu odsetek i podatków - zwroty Podatki 45

46 RWS od rolnika do rolnika ZASOBY Pozycja Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Rok Koszty sprzedaży Koszta usług Zasilenie kapitałem Pożyczki Razem Obciążenia Zakup materiałów Wynagrodzenia pracowników Skladki społeczne Leasing/wynajem Utrzymanie i naprawy Transport Ubezpieczenie Reklama Koszty dostaw Paliwo Podatki Pożyczki RAZEM SALDO 1 (PŁATNOŚCI) SALDO 2 SALDO RAZEM (B1 + B2) 46

47 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów BILANS Aktywa Pasywa Rodzaj grupa pozycja PLN Rodzaj grupa PLN Własne środki Stałe Materialne Niematerialne Długiterminowe zobowiązania zasoby Obrotowe Używane Potencjalne klienci dłużnicy Bank Oszczędności Krótkoterminowe zobowiązania 0 0 Z ekonomicznego punktu widzenia trwałość projektu zależy od następujących zmiennych: Rachunek zysków i strat wykazuje zarówno zyski, jak i straty. Arkusz zasobów znajduje się po stronie +. Bilans jest czysty, co oznacza, że związek między inwestycjami a finansami jest spójny. C. NARZĘDZIA ZAPEWNIAJĄCE ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Istnieje wiele czynników, które wpływają na to, czy osoby zaangażowane w projekty RWS są w stanie utrzymać swoje zaangażowanie w czasie. Obejmuje to takie czynniki jak: środowisko pracy, relacje z innymi osobami zaangażowanymi w projekt, ogólny stan zdrowia oraz to, czy istnieje równowaga między zainwestowanym czasem a wynagrodzeniem ekonomicznym. Każdy z tych czynników można ocenić jakościowo za pomocą szeregu narzędzi. Jednym z najbardziej decydujących czynników zdrowia psychicznego i fizycznego rolników są godziny pracy. Czas jest często postrzegany jako niewyczerpany zasób, dlatego zwykle wykorzystuje się go do zrekompensowania braku zasobów ekonomicznych kosztem czasu rolnika. Podobnie jak pieniądze, godziny pracy rolników 47

48 RWS od rolnika do rolnika i rolniczek są mierzalne, co jest kluczowym wymiarem oceny stabilności RWS. Wreszcie powinniśmy dążyć do osiągnięcia wyznaczonego rocznego realistycznego podziału czasu pracy i wystarczającego do osiągnięcia naszych celów. Podczas oceny wymiaru zrównoważonego rozwoju osobistego zalecamy korzystanie z następujących narzędzi: 1. Roczny harmonogram posortowany ze względu na zadania - ten harmonogram można opracować przy użyciu oczekiwanych cykli planowania. Będzie się on składał ze wszystkich możliwych zadań/działań, które należy wdrażać co roku, z których każde będzie miało przydzielony przybliżony czasu konieczny do jego wykonania. Aby oszacować przydział czasu i wymagane zadania, można skorzystać z danych z poprzednich lat. 2. System ustalania priorytetów - przy określaniu zaangażowania w to zadanie należy wziąć pod uwagę stopień pilności i znaczenie każdego zadania. Dlatego zalecamy kategoryzowanie zadań na podstawie tego, jak pilne są w odniesieniu do tego, jak ważne jest to ogólnie. Poniższa tabela pokazuje, co zrobić, gdy trzeba pilnie zrównoważyć zadania bieżące z zadaniami ważnymi. pilne mniej pilne ważne zrób to teraz zdecyduj, kiedy to zrobić mniej ważne deleguj i monitoruj rozwój odłóż; co jakiś czas sprawdzaj odłożone pliki 48

49 2. Stabilność ekonomiczna RWS-ów STUDIUM PRZYPADKU: ASDECOBA, asdecoba.org Osoby kontaktowe: Emiliano i María asdecoba@gmail.com Ten projekt RWS jest częścią większego projektu opracowanego przez stowarzyszenie ASDECOBA. Pracownicy projektu, Emiliano i Maria, pracują z osobami wykluczonymi społecznie. Projekt obejmuje 6 robotników rolnych pracujących na 6 hektarach, którzy wspólnie dostarczają co tydzień żywność 50 rodzinom. ASDECOBA jest także w trakcie opracowywania usługi gastronomicznej, która dostarczy posiłki na obszary wiejskie, stawiając na pierwszym miejscu osoby starsze mieszkające samotnie. Każdego dnia rozdają około 200 posiłków. Dwa lata temu ASDECOBA była gospodarzem warsztatu dotyczącego przygotowywania konserw, którego celem było wykorzystanie nadwyżek produktów. Konserwowanie to skuteczna strategia obejmująca zarówno koszyki dostaw, jak i catering, szczególnie odpowiednia w czasach, gdy dostępność świeżych produktów jest niższa. Rozumiejąc, że żywność jest prawem człowieka, a nie tylko towarem, ASDECOBA opracowała metodę ułatwiającą dostęp do świeżej i zdrowej żywności dla całej populacji. Emiliano i Maria mieli wsparcie członków RWS od samego początku ich projektu. Zaplanowali także skutecznie na różnych etapach projektu ogólną filozofię SLOW. Na przykład przed uprawą jakichkolwiek produktów Emiliano i Maria mieli dostęp do wiarygodnej sieci ludzi, którzy wiedzieli o ich projekcie, rolnikach i filozofii modelu RWS. Dlatego zaczęli od stworzenia społeczności. Od tego momentu mogli uzyskać dostęp do gruntów, a także wsparcie wymagane do opracowania różnych elementów projektu. Poniżej znajduje się link do broszury (napisanej w języku hiszpańskim) zaprojektowanej w celu zapewnienia stabilności ekonomicznej projektów agroekologicznych. Chociaż nie została ona stworzona wyłącznie dla RWS, zawiera przydatne dla niego elementy: Mirene Begiristain, Daniel López Viabilidad económica y viabilidad social. pdf 49

50

51 3 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja 1. Logistyka: lista kontrolna dla rolników i rolniczek RWS Poniżej znajduje się lista pytań, które mogą pomóc w opracowaniu planu logistyki RWS: a. Jak zamierzasz dostarczać produkty swoim członkom? Z jakiego środka transportu, takiego jak samochód, rower lub transport publiczny, zamierzasz korzystać? b. Jakie są kluczowe cechy wybranego przez Ciebie punktu odbioru? Czy jest np. to przestrzeń publiczna, prywatna, będąca własnością zbiorową, chroniona i/lub na zewnątrz? 51

52 RWS od rolnika do rolnika c. Czy potrzebujesz magazynu w wyznaczonym punkcie odbioru? Czasami stosuje się przechowywanie w celu zapewnienia bezpieczeństwa i/lub chłodzenia. d. Czy wyznaczony punkt odbioru jest łatwo dostępny? Czy znajduje się w pobliżu dostępnego parkingu? e. Czy istnieje punkt odbioru, w którym paczki mogą pozostać bez nadzoru, dopóki członkowie RWS nie będą w stanie ich odebrać? Czy możliwe jest zablokowanie punktu dostawy? Czy członkowie RWS mogą przychodzić w dowolnym momencie (może to być ułatwione, np. przez użycie kodu cyfrowego)? Dostępny punkt odbioru jest ważny w przypadkach, gdy członkowie RWS nie są w stanie odebrać swoich paczek na czas. Punkty odbioru stanowią okazję do interakcji twarzą w twarz z członkami RWS, dlatego warto zastanowić się, ile czasu poświęcisz na bezpośredni kontakt z członkami RWS. W przypadku, gdy obecność w punkcie dostawy lub odbioru nie jest wygodna, warto zastanowić się, jakie inne punkty sprzedaży można utworzyć osobiście z członkami RWS. f. Czy miejsce, w którym organizujesz odbiór, jest ruchliwym miejscem, w którym możesz promować działalność RWS i rekrutować nowych członków? g. Chociaż RWS oznacza tak lokalnie, jak to możliwe, jakie masz mechanizmy w przypadku, gdy musisz podróżować, aby znaleźć klientów, lub jeśli oni muszą podróżować, aby Cię znaleźć? Jakie są Twoje wartości jako rolnika i jak równoważysz wygodę z relacjami? 52

53 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja OPIS PRZYPADKU Jak zaangażować członków w logistykę RWS: przykład Dunaszigeti Zöldségközösség (RWS warzywny w Dunasziget, Węgry) Osoby kontaktowe: Anna Payr i Ferenc Czina Rok po przeprowadzce Anny i Ferenca do Dunasziget na Węgrzech, w 2011 r., rozpoczęli oni produkcję agroekologiczną w gospodarstwie. Jest to gospodarstwo dwuhektraowe, z czego 6000 m 2 wykorzystywane jest do produkcji roślinnej. Ferenc dowiedział się o modelu RWS podczas poprzedniej wizyty studyjnej w Szwajcarii i do 2013 r. rozpoczął działalność w ramach RWS. Na początek wyprodukowali oni pięć dużych paczek dla około 8 10 rodzin. Do 2019 r. znacznie zwiększyli swoją działalność i obecnie produkują 30 dużych paczek dla około 50 rodzin. Zarówno Anna, jak i Ferenc pracują w gospodarstwie, zatrudnili także jednego pracownika. Produkują około rodzajów warzyw (w niektórych porach roku może to być ponad 150 różnych odmian). Rok zobowiązania trwa od maja do kwietnia następnego roku. Dostawy odbywają się co tydzień, aż do listopada. Zimą kontynuują dostawy, ale tylko co drugi tydzień. Główny punkt odbioru znajduje się w małym miasteczku w pobliżu gospodarstwa, jak i w samym gospodarstwie. Osobiste relacje, które Anna i Ferenc zbudowali z członkami RWS, są dla nich bardzo ważne. Aby zbudować i utrzymać społeczność w pobliżu swojego gospodarstwa, sugerują rozważenie następujących kwestii: a. W odniesieniu do lokalizacji: Bardzo ważne jest, aby wszyscy członkowie RWS mieszkali w pobliżu gospodarstwa. Mimo że w pobliżu znajdują się duże miasta (np. Győr, Bratysława), Anna i Ferenc podjęli decyzję o dostarczaniu żywności tylko do najbliższego małego miasteczka, zwanego Mosonmagyaróvár. Wszystkich nowych potencjalnych członków RWS zachęca się do odwiedzenia gospodarstwa przynajmniej raz przed zakupem, aby spotkać się z rolnikami. b. Odnośnie dostawy. Istnieją dwa wyznaczone punkty dostawy. Jeden z nich znajduje się w pobliskim miasteczku, drugi zaś przy samym gospodarstwie. Tym, co ważne dla Anny i Ferenca, jest fizyczna obecność w miejscach dostawy, aby móc rozmawiać z członkami RWS i odpowiadać na wszelkie ich pytania. Podczas dostawy, która jest organizowana raz w tygodniu wieczorem, członkowie odbierają warzywa samodzielnie, na podstawie cotygodniowej listy. Członkowie również biorą udział w dostawach, pomagając w przenoszeniu ładunków warzywnych z samochodu do punktu dostawy, a także pomagając w sprzątaniu po zakończeniu. Dla tych, 53

54 RWS od rolnika do rolnika którzy mieszkają w pobliżu gospodarstwa, lub tych, którzy nie mogą być obecni wieczorem w miejscu dostawy w małym miasteczku, istnieje możliwość odbioru warzyw bezpośrednio w gospodarstwie - w takim przypadku członkowie RWS przychodzą do gospodarstwa i obsługują się samodzielnie. c. Gospodarstwo jest otwarte dla członków RWS: Każdy członek RWS może odwiedzić gospodarstwo i cieszyć się panująca w nim atmosferą, np. angażując swoje dzieci do zabawy podczas zbierania warzyw. W ciągu całego roku organizowane są trzy wizyty w gospodarstwie. W tych dniach członkowie odwiedzają gospodarstwo, a także wspólnie gotują i jedzą. Ponadto organizowane są bardziej spontaniczne specjalne wizyty w gospodarstwie, np. gdy zamarzł pobliski staw, rolnicy zaprosili członków RWS na zimowy spacer. Przy innych okazjach członkowie RWS zostali zaproszeni do wspólnego ćwiczenia metod konserwowania i robienia sałatek. d. Wolontariat: Wolontariat nie jest oczywiście obowiązkowy. Około 5 10 rodzin RWS uczestniczy w wolontariacie regularnie. Pomoc w gospodarstwie jest mile widziana, najbardziej zaś w czasie zbiorów lub dostaw. Członkowie RWS, którzy zgłosili się na ochotnika do gospodarstwa, lepiej rozumieją na czym polega jego praca. Rolnicy rozumieją, że dla niektórych osób praca w gospodarstwie rolnym nie jest przyjemnością, w związku z tym zapewniają oni również możliwość uczestnictwa w innych działaniach (np. tłumaczenie, pisanie i dzielenie się przepisami, tworzenie krótkich filmów, a także pakowanie warzyw w celu dostawy). e. Planowanie: Planowanie jest organizowane przy udziale społeczności RWS. Członkowie proszeni są o określenie rodzaju, jakości i ilości warzyw, które chcieliby otrzymać. Produkcja na następny rok jest planowana na podstawie informacji zwrotnych. Roczny budżet, w tym wszystkie pozycje kosztów, jest dzielony między wszystkich członków RWS. Jest to ustalane w sposób przejrzysty podczas otwartych spotkań z rolnikami RWS. Podczas tych spotkań omawiane są również plany na przyszłość. Organizowane są także spotkania poświęcone budowaniu społeczności - każdego roku generowane są nowe pomysły takie jak wspólne spływy kajakowe po rzece. Jednak rolnicy chcieliby również widzieć większą inicjatywę członków w organizowaniu i planowaniu wydarzeń społecznych, ponieważ duże obciążenie pracą ogranicza ich czas. f. Komunikacja: Główną formą komunikacji między rolnikami i rolniczkami a członkami RWS jest lista dyskusyjna Google. Wiadomości wysyłane na tę listę to przede wszystkim teksty, dlatego też nie są one odczytywane przez wszystkich członków RWS. Gospodarstwo zarządza również stroną na Facebooku, która jest otwarta dla wszystkich, a także zamkniętą grupą na Facebooku, która jest dostępna tylko dla 54

55 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja członków. Większa pomoc ze strony członków RWS byłaby mile widziana w przypadku każdego z tych zadań komunikacyjnych. STUDIUM PRZYPADKU Lekcje organizowania logistyki rolnej polskiego RWS z inicjatywy Dobrzyńskie Warzywa ( Rodzinne gospodarstwo z Dobrzynia nad Wisłą dostarcza rodzinom z Torunia, okolic Warszawy, a także samej Warszawy: Grochowa, Ursynowa i Żoliborza, skrzynki z warzywami. Od 2014 r. rolnicy Bartek i Ada prowadzą kwitnące gospodarstwo RWS, gdzie uprawiają produkty na około 5 hektarach ziemi. Uprawiają dziesiątki odmian warzyw, wykorzystując metody zrównoważonego rolnictwa. Co tydzień dostarczają swoim członkom pudełka pełne świeżych i pachnących warzyw, ponieważ wierzą, że każdy powinien mieć dostęp do zdrowej żywności po przystępnych cenach. Dzięki modelowi RWS od 5 lat nieustannie ewoluują i modyfikują swoją praktykę oraz przekazują tajemnice świata rolnictwa wszystkim członkom RWS. Przed rozpoczęciem pracy w RWS Bartek i Ada pracowali w korporacjach. Ich przejście od tego stylu życia do prowadzenia własnego RWS-u było stopniowe. Zaczęli od uprawy różnych warzyw w wolnym czasie w weekendy, następnie powoli przeszli na dostawę dla warszawskich spółdzielni rzadko występujących na polskim rynku warzyw, takich jak: ostra papryka chili, różne odmiany marchwi itp. W końcu podjęli ryzyko przejęcia gospodarstwa rodziców Bartka i tym samym zamienili stabilne finansowo etaty w stolicy na pracę w gospodarstwie. Dzięki wsparciu jednej z organizacji pozarządowych, która wówczas zachęcała do rozwoju RWS w Polsce, udało się stworzyć dobrze funkcjonujące i stabilne gospodarstwo, z którego mogli się utrzymać. Po pięciu latach prowadzenia własnego RWS, dostarczają teraz dobrej jakości sezonowe warzywa dla około 300 rodzin. Poniżej znajdują się dodatkowe polskie inicjatywy tego typu, które mogą być przydatne dla rolnika zainteresowanego rozpoczęciem RWS: strona: profil FB: 55

56 RWS od rolnika do rolnika 2. Współpraca z innymi gospodarstwami RWS Współpraca z innymi gospodarstwami lub grupami RWS może być sposobem na dywersyfikację zarówno bazy klientów, jak i samych produktów. Może to być również sposób uzyskiwania dostępu i udostępniania zasobów. Ponadto praca z innymi gospodarstwami ekologicznymi i/lub RWS-ami oraz rolnikami może zwiększyć poczucie solidarności z szerszym ruchem agroekologicznym oraz wzmocnić suwerenność żywnościową. Gregoire Delabre, producent owoców z południowej części Francji, przedstawia korzyści płynące ze współpracy z inną grupą w celu uzyskania dostępu do większej liczby klientów i dostarczania produktów w jedno miejsce: Sprzedaję jabłka 700 klientom za pośrednictwem różnych grup AMAP. Uważam, że wygodnie jest mieć jeden punkt RWS, w którym setki ludzi zbierają się, aby odbierać produkty od różnych producentów jednocześnie. Inną formę współpracy rozwija Ewa Wiechowska z Polski: Moje gospodarstwo, Kwaśne Jabłko ( planuje stworzyć RWS w dwóch polskich miastach - Olsztynie i Warszawie. Chcemy być całorocznym gospodarstwem RWS, co nie jest powszechne w Polsce. Tasos Tsakalis z Grecji dostrzega również korzyści płynące ze współpracy z innymi RWS -ami w celu utworzenia większej grupy, za pośrednictwem której dystrybuowane będą produkty: Moim największym wyzwaniem w tym roku jest rozpoczęcie projektu RWS w dwóch miastach (Chalkida i Ateny) i pomoc w znalezieniu konsumentów RWS w obu miastach. Chodzi o stworzenie grupy RWS z 8-10 rolnikami dostarczającymi warzywa, owoce, jajka, mięso, sos, chleb, miód itp. z mojego regionu. Raz w tygodniu produkty są dystrybuowane przez jednego z rolników w dwóch wyżej wymienionych miastach. 3. Czym jest zróżnicowany marketing? Zróżnicowany marketing odnosi się do strategii ekspansji na nowe obszary rynkowe, wykraczające poza to, w co gospodarstwo jest obecnie zaangażowane, np. poprzez nowe sposoby sprzedaży produktów rolnych. 56

57 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja 4. Dlaczego dywersyfikować? Wiele gospodarstw łączy model RWS z innymi formami generowania dochodu, takimi jak sprzedaż swoich produktów na targach rolnych lub w restauracjach i sklepach detalicznych. Taka strategia powoduje, że rolnicy nie są całkowicie zależni od jednego źródła dochodu - w tym wypadku od grup RWS. Niektórzy rolnicy i rolniczki mogą również mieć wcześniejsze doświadczenia ze sprzedażą swoich produktów za pośrednictwem innych programów, takich jak sprzedaż bezpośrednia dla gospodarstw rolnych, i chcieliby kontynuować swoją obecność w tych punktach sprzedaży. Chociaż może to być doskonała strategia z ekonomicznego punktu widzenia, może również powodować pewne nieprzewidziane problemy. 57

58 RWS od rolnika do rolnika Niektórzy rolnicy RWS wybierają prosty, bezpośredni model, w którym uprawiają lub produkują tylko dla swoich członków RWS. Ale może to również rodzić różne wyzwania, takie jak: co zrobić w przypadku niedoborów lub nadwyżek (np. gdy członkowie i członkinie mają już dość określonego produktu)? Co zrobić w kwestii dochodów, jeśli Twój RWS ma charakter sezonowy i działa tylko przez część roku? 5. Jakie są opcje dla RWS-ów, które chcą zaangażować się w strategie zróżnicowanego dochodu? Opcja 1: Oferowanie dodatkowych produktów oprócz paczki i/lub oferowanie różnego rodzaju paczek. Takie dodatki mogą obejmować produkty takie jak: jajka, kwiaty, najlepsze rośliny owocowe (tj. pomidory lub rośliny ziołowe). Opcja 2: Prowadzenie straganów na targowiskach, za pośrednictwem których można sprzedawać swoje produkty. Jest to również przydatna strategia rekrutacji nowych potencjalnych członków. Stragan może służyć jako punkt odbioru paczek RWS. Opcja 3: Sprzedaż produktów do restauracji. Jeśli restauracja wyrazi zgodę na wykorzystanie Twoich produktów, może to być skuteczną strategią marketingową. Często wymaga to zbudowania relacji z restauracją i poinformowania o modelu RWS. Informacja taka może na przykład zachęcić restauracje do kupowania tańszych porcji mięsa oprócz bardziej znanych i drogich. Opcja 4: Dystrybucja do hurtowni. Jest to szczególnie przydatne, jeśli masz duże nadwyżki. Możliwe jest również generowanie dochodu poprzez produkcję większych ilości roślin, na które jest duże zapotrzebowanie. Opcja 5: Sprzedaż produktów bezpośrednio z własnego sklepu w gospodarstwie lub na straganie. 58

59 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja Opcja 6: Sprzedaż przetworzonych produktów. Dotyczy to dżemów, pikli i innych przetworów, a także suszonych produktów, takich jak np. zioła, które mogą być umieszczane w paczkach, szczególnie w czasach niższej produkcji. Opcja 7: Tworzenie relacji gospodarczych z innymi jednostkami RWS. Organizując rozwój lub produkcję specjalnie dla innego RWS, można pogłębiać te relacje i rozszerzać źródła dochodów, jednocześnie dywersyfikując źródła żywności przeznaczonej dla konsumentów. Opcja 8: Opracowanie schematu dostaw, który jest niezależny od regularnego zobowiązania lub członkostwa, dzięki któremu można liczyć wyższą cenę za paczkę niż wkład RWS. Opcja 9: Angażowanie się w działania zewnętrzne (poza gospodarstwem), takie jak edukacja, wydarzenia, szkolenia, warsztaty, catering z wykorzystaniem własnych produktów i agroturystyka. 6. Ostrzeżenia i zalecenia dotyczące zróżnicowanego marketingu a. ustalanie cen - jak oszacować korzyści wynikające z dywersyfikacji dochodu poza RWS i czy warto to robić w porównaniu z modelem 100% RWS? Przyjmuje się, że najlepszą praktyką jest porównanie cen produktów z cenami innych ekologicznych gospodarstw i sklepów w okolicy. Ogólną ważną zasadą jest utrzymywanie cen RWS na niższym poziomie niż w pobliskich gospodarstwach ekologicznych i sklepach, aby zachęcić członków RWS do długoterminowej lojalności. b. produkcja i planowanie zbiorów - produkcja i planowanie zbiorów są bardziej złożone niż ustalanie cen. Uprawa kilku produktów w celu zapewnienia tygodniowej paczki wymaga ciągłego nasadzania i wiąże się z pojawieniem innych zagadnień związanych z planowaniem, zaś uprawa dużej ilości jednej rośliny na sprzedaż hurtową wymaga zbioru minimalnej liczby razy. c. zarządzanie niedoborami i nadwyżkami - czy lepiej przekazać jakieś nadwyżki członkom RWS, czy może sprzedać nadwyżki, a jeśli tak, to gdzie? Z kolei w przypadku niepowodzenia uprawy, czy jest możliwość uzupełnienia paczki RWS innymi produktami? 59

60 RWS od rolnika do rolnika d. priorytet przejrzystości - najlepszą praktyką jest zapewnienie, aby budżet i ceny RWS były udostępniane członkiniom RWS w celu zwiększenia przejrzystości. trzeba zastanowić się, w jaki sposób się komunikować i rozgraniczać koszty związane z RWS w porównaniu do kosztów generowanych na potrzeby produkcji na inne (niezwiązane z RWS) rynki? Wymaga to oszacowania i rozdzielenia kosztów takich jak czas spędzony na jednej czynności w stosunku do innej i/lub procent całkowitego kosztu maszyn, np. ciągnika, który można przypisać do RWS. e. docenianie członków RWS - dobre traktowanie członków RWS i wyrażanie pozytywnego dla nich uznania spowoduje, że poczują się docenieni! Jak powiedziała Agnes Jansen z Bioferma Albastre w Rumunii : Nadaj priorytet członkom RWS. Są twoimi VIP-ami, ponieważ zobowiązali się wobec Ciebie i Twojego gospodarstwa. Rolnicy, którzy okazują brak szacunku dla swoich członków RWS nie poprawią swojej sytuacji ekonomicznej, gdyż zniechęcą nowych członków RWS do przyłączenia się. W przypadku pojawienia się wyzwań finansowych ważne jest przejrzyste poruszenie tych kwestii z nastawieniem na rozwiązania. Należy pamiętać, że różne rynki wymagają różnych rodzajów promocji i relacji z różnymi typami klientów. f. zaangażowanie w działalność pozarolniczą - ważne jest planowanie i budżetowanie działalności pozarolniczej, która powinna pochodzić spoza zwykłego budżetu gospodarstwa. Potrzebne jest zaplanowanie dodatkowego czasu na zorganizowanie i uruchomienie tych działań. Ewentualnie można rozważyć zatrudnienie dodatkowej osoby odpowiedzialnej za te działania. 60

61 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja 7. Linki i bibliografia Następujące zasoby online oferują praktyczne porady dotyczące dywersyfikacji kanałów marketingowych: Bashford Jade, Kathleen Cross, Wolfgang Eichinger, Andreas Georgakakis, Morgane Iserte, Fabian Kern, Daniel Lesinsky i in. Europejski Podręcznik Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność. Aubagne: URGENCI, detail/en/c/425101/. Bouffartigue, Cathy, Wim Merckx, Jocelyn Parot i Peter Volz. Szkolenie z alternatywnych systemów dystrybucji żywności: logistyka regionalna. Kernel Editions. Aubagne: URGENCI, Perényi, Zsofia, Morgane Iserte, Georgiana Paun, Mihaela Vetan i Jan Valeska. Bądź częścią RWS! Broszura wspierająca szkolenia dotyczące Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność. Budapeszt: TVE/ProBioLiga/CRIES/URGENCI,

62 RWS od rolnika do rolnika Przetwory w RWS Powrót do kiszonek i wydłużanie sezonu Produkcja przetworów w ramach RWS daje szereg korzyści. Z perspektywy rolnika główne z nich to wydłużenie sezonu dostaw, zwiększenie różnorodności oferty produktów oraz dodatkowe zabezpieczenie realizacji cotygodniowych paczek, na wypadek nieoczekiwanych szkód czy przesunięć w plonowaniu roślin. Przetwórstwo można najprościej zdefiniować jako sztukę i naukę kontrolowania działania mikroorganizmów na żywność. Celem jest ich totalne ograniczenie lub stworzenie pożądanych warunków dla wybranego szczepu lub grupy mikroorganizmów. Do mikroorganizmów rozmnażających się w żywności zaliczamy bakterie i grzyby, z których te drugie uwzględniają drożdże i pleśnie. Większość bakterii obecna w żywności jest niegroźna dla ludzi, ale na niektóre należy bardzo uważać. W Polsce przetwórstwo w gospodarstwie było jeszcze do niedawna integralną częścią generowania wartości dodanej z urodzajnych zbiorów oraz zabezpieczeniem na długą zimę. Nasz kraj wyspecjalizował się w kiszeniu, suszeniu i wędzeniu produktów ze względu na relatywnie krótki okres wegetacyjny, gdy dostępne są świeże produkty. Rolniczka w RWS może podzielić się nadwyżką świeżych plonów bezpośrednio ze swoimi odbiorcami lub przetworzyć je w długoterminowe produkty. Inną opcją jest uprawa roślin specjalnie pod przetwory, które mogą być przygotowane przez samych odbiorców. Konsumenci i konsumentki mają przy tym okazję do edukowania się - dostają w ramach paczki lub mogą zamówić u rolnika większe ilości np. ogórków czy kapusty. W ramach RWS można udostępnić informację o tradycyjnych metodach kiszenia lub zorganizować warsztaty, oddając część odpowiedzialności za zaopatrzenie się w produkty zimowe w ręce samych konsumentów lub angażując ich w proces przetwórstwa w ramach partnerstwa w produkcji żywności. Ważne, aby rolnicy byli świadomi, że w ramach wymiany przez RWS podlegają przepisom o sprzedaży bezpośredniej, z tym wyjątkiem, że pełną sumę za produkty rolnicy otrzymują już na początku sezonu, a wytworzoną żywność przekazują w późniejszym terminie. 62

63 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja Sprzedaż bezpośrednia w naszym prawie definiowana jest jako sprzedaż płodów rolnych i produktów przetworzonych z gospodarstwa ostatecznemu odbiorcy. Jednym z warunków jest zapewnienie, że sprzedawane produkty wytworzone były własnymi siłami, tj. bez zatrudnienia dodatkowych osób. Kolejny warunek to pochodzenie surowców: co najmniej 50% z nich ma pochodzić z własnego gospodarstwa. Bez ograniczeń rolnik czy rolniczka może więc sprzedawać konsumentowi warzywa i inne rośliny w stanie świeżym (surowym), suszone i kiszone. Sprzedaż produktów pochodzących od zwierząt regulowana jest innymi przepisami - w prostych formach, takich jak tuszki drobiowe, jaja, mleko, śmietana, ryby itd., może odbywać się również w gospodarstwie. Skrzynka Przetworów Produkty przetworzone z wykorzystaniem surowców z zakupu (do 50%) podlegają pod rolniczy handel detaliczny i mogą być sprzedawane na targowiskach lub w gospodarstwie. Jednak wartość sprzedaży nie może przekroczyć zł rocznie. Do wysokości tej kwoty sprzedaż nie jest objęta podatkiem. Produkcja i sprzedaż żywności nie może odbywać się z udziałem pośrednika. Ponieważ w większości przypadków w RWS rolnik sam przekazuje wytworzone pożywienie konsumentowi w punkcie odbioru w mieście, nie jest problemem. 63

64 RWS od rolnika do rolnika Przetwórstwo w gospodarstwie RWS wychodzi również naprzeciw ogromnej luce w wielkołańcuchowym systemie rolno-spożywczym. Szacuje się, że 30% żywności w krajach rozwiniętych nie trafia na talerze konsumentów. W Polsce jest to pół miliona ton rocznie. W Wielkiej Brytanii średnio 30% żywności nie zostaje nawet zebrana z pól, ponieważ nie spełnia standardów wyglądu czy rozmiaru wyznaczonych przez sieci supermarketów. Przetwarzanie sezonowej żywności i jej nadwyżek w odżywcze produkty dodaje im wartości oraz zwiększa samowystarczalność i autonomię gospodarstwa. Dywersyfikuje również ofertę dla konsumentów i zwiększa różnorodność ich diety, powiększając ofertę RWS. Cała grupa RWS może uczestniczyć w zaplanowaniu listy i kalendarza przetwórstwa, jednak to rolnik musi zapewnić zgodność oraz bezpieczeństwo procesów i jakości produktów. Potrzebne są do tego dobre przepisy, selekcja uprawianych odmian pod kątem ich zdatności zarówno do spożycia na świeżo, jak i do przetwórstwa (np. wielkość ogórków gruntowych). W zależności od wybranych technik przetwórczych rolnik powinien opanować poprawne techniki i rozumieć procesy chemiczne, które zachodzą w żywności, zwłaszcza w przypadku skalowania produkcji. Ważny jest też dostęp do odpowiednich sprzętów do przetwarzania żywności i dobrze wyposażonej kuchni, pozwalającej na wygodne słoikowanie, pasteryzację i sterylizację, oraz zgromadzenie ekologicznej jakości opakowań i przypraw, jeszcze przed szczytem sezonu przetwórczego. Dobrym pomysłem jest zaangażowanie i zachęcenie członków RWS do przetestowania przepisów na kolejny sezon, tak aby móc je wprowadzić w życie na większą skalę po próbach produkcji i konsumpcji. Wyzwaniem w przetwórstwie jest w szczególności fakt, że nadwyżki plonów pojawiają się zazwyczaj w czasie, kiedy jest najmniej czasu, by eksperymentować. Konieczne jest przygotowanie i pewność zachodzących procesów: znajomość czynników wpływu na smak i jakość przetworów, takich jak ph, temperatura, świeżość warzyw, zasolenie i jakość soli, obecność wody i tlenu, pożądanych i niepożądanych bakterii (np. rozróżnienie między zdrową fermentacją a pleśnieniem). Ogólnie kontrola przed zepsuciem żywności jest dość łatwa i rolniczka, znając i przestrzegając podstawowych zasad, jest w stanie zapewnić, że wytworzone pożywienie jest wolne od niezdrowych patogenów czy nawet niebezpiecznych toksyn. 64

65 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja Rolnik wraz członkami RWS może podjąć decyzję o zorganizowaniu akcji przetwórstwa, np. kiszenia ogórków lub kapusty, i uzgodnić zasady, na jakich grupa zdecyduje się oprzeć metody produkcji. Obecnie na rynku w Polsce jest dostępnych sporo popularnych, również wśród konsumentów i konsumentek, książek (np. Sztuka Fermentacji Sandora Katza lub Kiszonki i Fermentacje Aleksandra Barona) wyjaśniających alchemię przetwórstwa, z którego kiszenie i fermentacja są z całą pewnością najmniej kosztowne energetycznie i wyjątkowo odżywcze Bibliografia Payne, Adam Preserving the Harvest: Exploring traditional techniques for preserving fresh fruit and vegetables in Poland and Italy. Grant Report. Bojczewska, Joanna Mały przewodnik po sprzedaży bezpośredniej dla proekologicznych rolników i rolniczek. Projekt realizowany prze Agro-Eko-Lab i 65

66

67 4 4. Budowanie społeczności: jak utrzymać wspólnotę połączoną z Twoim gospodarstwem 1. Dwa podejścia do budowania społeczności Możemy rozróżnić dwa główne podejścia do budowania społeczności. Pierwsza opcja polega na połączeniu się z lokalną grupą konsumentów. W drugiej - rolnik przyjmuje bardziej aktywną rolę w tworzeniu grupy wokół swojego gospodarstwa. Buduje sieć w oparciu o indywidualne połączenia z członkami i członkiniami. W niektórych przypadkach do rolnika może również zwrócić się istniejąca już grupa konsumentów, chcąca współpracować z jego gospodarstwem. Oba podejścia wymagają od rolnika i rolniczki porzucenia codziennych czynności w gospodarstwie oraz regularnego komunikowania się z potencjalnymi członkami na temat tego, co robi na swojej farmie. 67

68 RWS od rolnika do rolnika Niektóre koncepcje pasują bardziej niż inne. Na przykład są regiony lub kraje, gdzie większość rolników i rolniczek RWS jest nowicjuszami w tego rodzaju organizacji, a czasami nawet w rolnictwie. Z tego też powodu potrzebują wsparcia społeczności. STUDIUM PRZYPADKU Από κοινού (gr. Apo Koinou), czyli wszyscy razem, prezentuje dobry przykład inicjatywy, która wykorzystuje wiele różnych narzędzi do budowania i wspierania społeczności. Apo Koinou to wspólnota spółdzielcza znajdująca na Krecie. Podstawową wizją, prezentowaną przez członków społeczności, jest rozwój autonomicznej i harmonijnej mikroekonomii, nie zaś osiąganie zysków i konkurencja. Inicjatywa składa się z trzech powiązanych ze sobą części: 1) uprawy 2) edukacji i 3) działań kulturalnych. Te trzy sektory działają z poszczególnymi zgromadzeniami, a także wspólnym walnym zgromadzeniem, gdzie decyzje są podejmowane w drodze konsensusu. Zdolność do udziału w procesie decyzyjnym jest istotną częścią przynależności do społeczności. Apo Koinou prowadzi różne działania związane z gospodarstwem. Z kolei RWS Kyklos ( koło ) skupia dziesięciu małych producentów świeżych warzyw, mleka i przetworzonych produktów warzywnych. Wszyscy są członkami spółdzielni i biorą udział w cotygodniowych zgromadzeniach. Producenci zapewniają tygodniowe paczki członkom RWS, członkowie zaś mogą wybrać zawartość paczki za pomocą dedykowanej platformy internetowej. Ostatecznie możliwe będzie również opłacenie paczki RWS przy użyciu alternatywnej waluty, zwanej Kouki. Spółdzielnia stara się również zminimalizować marnotrawienie żywności, prowadząc jednostkę przetwórczą i restaurację z falafelami, w której wykorzystywane są wszelkie pozostałe produkty. Ponadto solidarny eksport oliwy z oliwek do grup RWS w innych krajach (Francja, Belgia) jest kolejnym wspólnym działaniem. Rolnicy i rolniczki spółdzielni wierzą w kolektyw i walczą z samotnością. Zachęcają mieszkańców do odwiedzania gospodarstw, dzięki czemu mogą lepiej zrozumieć, skąd pochodzi nasze jedzenie. Aby uzyskać więcej informacji, możesz odwiedzić: 68

69 4. Budowanie społeczności 2. Gdzie jest Twoja społeczność i jak wygląda? Przegląd RWS-ów w Europie 1 pokazuje, że członkowie RWS są często młodymi, mieszkającymi w mieście, dobrze wykształconymi, społecznie świadomymi ludźmi. Autorzy przeglądu wysunęli hipotezę, że tę grupa cechuje otwartość na innowacje. Tam, gdzie RWS jako model jest bardziej ugruntowany, podejście wykroczyło także poza tę podstawową grupę ludzi. Rozważenie poniższych punktów jest przydatne przy tworzeniu społeczności i budowaniu solidnej bazy konsumentów. Chociaż wykraczanie poza te grupy może być trudne, warto od samego początku zastanowić się, w jaki sposób można zintegrować zasadę solidarności gospodarczej. DZIAŁANIE Utwórz profil swojego idealnego (lub istniejącego) członka RWS. Pomyśl i zanotuj jego wiek, zarobki, status ekonomiczny i rodzinny. Gdzie mieszka, co lubi jeść, gdzie robi zakupy, ile ma wolnego czasu, co czyta, w co jeszcze jest zaangażowany, na przykład organizacje ekologiczne, i co jest dla niego ważne. Lepsze zrozumienie swoich potencjalnych lub obecnych członków RWS pomoże zdecydować, jak i gdzie do nich dotrzeć, aby rozpocząć współpracę. Zapewni również wgląd w to, czego mogą oczekiwać w paczce, w jaki sposób ją im dostarczysz i jak utrzymasz ich zaangażowanie w partnerstwo z Tobą i Twoim gospodarstwem. 3. Jak rekrutować członków Gdy już wiesz, kim i gdzie są Twoi członkowie, możesz skorzystać z różnych opcji, aby promować RWS wśród tych osób. Najłatwiej będzie, gdy są oni już klientami Twojego gospodarstwa! 1 Volz, Peter, Philipp Weckenbrock, Jocelyn Parot i Nicolas Cressot. Przegląd rolnictwa wspieranego przez społeczność w Europie. URGENCI. Aubagne: URGENCI, detail/en/c/416085/ Supported-Agriculture-in-Europe-F.pdf. 69

70 RWS od rolnika do rolnika W przypadku, gdy musisz dotrzeć do większej liczby członków, możesz rozważyć następujące działania (wymienione w broszurze Bądź częścią RWS! 2 ): 1. Dotrzyj do ludzi na targowiskach. Jeśli sprzedałeś już swoje produkty na określonym rynku, niektórzy zadowoleni klienci mogą być zainteresowani dołączeniem do modelu RWS. 2. Zapytaj znajomych lub sąsiadów, czy są zainteresowani. Jeśli już masz osobiste relacje z ludźmi, nie trzeba budować zaufania od zera. 3. Jeśli chcesz szukać poza swoimi kręgami znanych Ci ludzi, wyszukaj istniejące już grupy, takie jak: opieka dzienna, organizacje ekologiczne lub inne, grupy obywatelskie, kościoły, miejsca pracy, alternatywne szkoły, centra jogi itp. Możesz w nich znaleźć ludzi zainteresowanych zdrową żywnością i partnerstwami społecznościowymi. Ponadto możesz również rozważyć skontaktowanie się z istniejącymi RWS-ami, które mogą znać potencjalnych klientów z Twojego regionu, którzy to mogą być już zaznajomieni z koncepcją, lub nawet mieć listy oczekujących! 4. Skontaktuj się z krajową siecią RWS lub dowolną organizacją pozarządową, która działa na rzecz promocji RWS lub w jakiejkolwiek innej pokrewnej sprawie (tj. tradycyjne rolnictwo, suwerenność żywnościowa, zdrowa żywność, ekonomia społeczna, zrównoważony rozwój itp.). Aby zidentyfikować i przyciągnąć członków, możesz spróbować użyć takich kanałów komunikacji, jak: þþ þþ þþ þþ þþ Ulotki pocztowe lub informacyjne Spotkania Poczta pantoflowa Artykuł prasowy Media społecznościowe, takie jak Facebook. Chociaż media społecznościowe są bardzo przydatne w docieraniu do potencjalnych konsumentów, ostatnie zmiany utrudniają promowanie firm lub grup wśród osób fizycznych. 2 Perényi Zsofia, Morgane Iserte, Georgiana Paun, Mihaela Vetan i Jan Valeska. Bądź częścią RWS! Broszura wspierająca szkolenia dotyczące rolnictwa wspieranego przez społeczność. Budapeszt: TVE/ProBioLiga/CRIES/URGENCI, BPCSABooklet_2016_eng.pdf. 70

71 4. Budowanie społeczności 4. Organizuj spotkania publiczne Dobrze jest przygotować się ze swoimi pierwszymi sojusznikami do uczestnictwa w publicznych spotkaniach mających na celu przyciągnięcie konsumentów. Dla przyszłej współpracy zasadnicze znaczenie ma uczciwość i przejrzystość tych spotkań, ponieważ konsumenci doceniają te cechy. Nie bój się, jeśli brakuje Ci dużego doświadczenia lub się denerwujesz. RWS jest spółką opartą na partnerstwie. Spróbuj zaangażować konsumentów w znalezienie rozwiązań. Możliwy porządek obrad pierwszego publicznego spotkania: þþ Co to jest RWS? þþ Dlaczego powinniśmy jeść lokalnie uprawiane jedzenie? þþ Dlaczego drobni rolnicy potrzebują wsparcia? þþ Jakie są zagrożenia rolnictwa przemysłowego? þþ Jakie są zalety zostania członkiem RWS? þþ Oceń poziom zaangażowania uczestników þþ Jeśli poziom zaangażowania/zainteresowania jest wysoki, przejdź do tworzenia grupy podstawowej Dni otwarte lub wydarzenia towarzyskie w gospodarstwie to świetny sposób, aby potencjalni klienci mogli zobaczyć co robisz, spróbować Twoich produktów, poznać innych potencjalnych członków i dowiedzieć się więcej o społeczności, do której mogą należeć. Należy pamiętać o monitorowaniu podejmowanych działań, aby dowiedzieć się, które się sprawdzają, które nie, a także ustaleniu umożliwiających to wskaźników. Można na przykład umieścić kod rabatowy na ulotkach, reklamach, w lokalnej prasie - takie działanie dostarczy niezbędnych danych, które formy najlepiej się sprawdzają i skoncentrować się na nich. 71

72 RWS od rolnika do rolnika 5. Jak możesz utrzymać swoich członków? Rozważ różne sposoby, w jakie członkowie społeczności mogą być zaangażowani w Twoje gospodarstwo RWS. Jeśli Twoja metoda dystrybucji obejmuje transport produktów do miasta, gdzie znajduje się punkt odbioru, nieczęsto możesz mieć okazję do spotkania z członkami RWS osobiście. Sugestie do rozważenia: Zbuduj autentyczne relacje z członkami (np. spotkania w dniu dostawy, happy hour rolnika, imprezy w gospodarstwie) Dostarczaj informacji swoim członkom (np. dystrybuowany w paczce cotygodniowy biuletyn zawierający listę warzyw z tego tygodnia) Zaangażuj swoich członków w procesy decyzyjne (np. grupy robocze za pośrednictwem poczty elektronicznej) Ułatwiaj współpracę między członkami (np. tworząc grupę RWS Whatsapp) Poproś o opinię (np. przeprowadź coroczną ankietę oceniającą) W razie potrzeby edukuj swoich członków (np. wysyłaj opisy mniej znanych warzyw lub przepisów, które wymagają użycia produktów z tygodniowej paczki) Zapewnij pewien stopień elastyczności i swobody w systemie (np. wprowadź pudło wymiany umożliwiające wymianę produktów z paczek). 6. Budowanie społeczności, komunikacja i procesy grupowe Budowanie społeczności wymaga konkretnych umiejętności. Ważne jest, aby członkowie RWS czuli się częścią społeczności, co ułatwi im budowanie wzajemnego wsparcia i zaufania, a także lepsze zrozumienie kwestii związanych z wytwarzaniem zdrowej i niedrogiej lokalnej żywności. Budowanie społeczności sprawi również, że praca rolników i rolniczek będzie o wiele łatwiejsza i przyjemniejsza! Jednak większość grup RWS nie może sobie pozwolić na opłacenie profesjonalisty 72

73 4. Budowanie społeczności odpowiedzialnego za wykonanie niezbędnych zadań związanych z budowaniem społeczności, dlatego strategiczne byłoby znalezienie osób w Twojej społeczności, które posiadają takie umiejętności i chętnie podejmują się takich zadań jak: organizowanie imprez towarzyskich, rekrutacja i ułatwianie spotkań dotyczących potrzeb związanych z gospodarstwem. Taka osoba jest szczególnie ważna podczas takich spotkań, może także przedstawić budżety gospodarstw i składki członkowskie. ZADANIE Poniżej znajduje się ćwiczenie 3 zaprojektowane tak, aby pomóc uczestnikom lepiej zrozumieć, że budowanie społeczności i pogłębianie relacji społecznych w rzeczywistości składa się z kilku zadań. Zadania te nie wykonają się same, dlatego ważne jest, aby były one stale koordynowane i nadzworowane. ZADANIE Sugerowany czas: 40 min: 20 minut na ćwiczenie znakowania i 20 minut na dyskusję plenarną. Facylitator łączy członków grupy w cztery małe podgrupy i prosi każdą z nich o wybranie jednej osoby, która będzie głównym koordynatorem/rolnikiem RWS. Inni uczestnicy podgrup piszą na kolorowych karteczkach samoprzylepnych tak wiele zadań, ile mogą wymyślić, związanych z budowaniem społeczności w kontekście RWS. Wyznaczeni koordynatorzy są następnie umieszczani na środku grupy. Uczestnicy przyklejają wszystkie karteczki na koordynatora swojej grupy. W tej chwili można zrobić zdjęcie. Karteczki samoprzylepne są następnie usuwane z koordynatora i kategoryzowane na ścianie lub na arkuszu papieru do następnego ćwiczenia. Trenerzy ułatwiają dyskusję w grupie, zadając pytania, takie jak: Jak ci się podobało to ćwiczenie? ; Jak czują się rolnicy/koordynatorzy przy tak wielu zadaniach do zarządzania? ; Jaki wyciągasz wniosek z tego ćwiczenia? ; Jak można sobie z tym poradzić bez załamania? i Co lub kto może pomóc w tym procesie?. 3 Aktywność ta była początkowo prezentowana przez Perényi Zsófia,Morgane Iserte, Georgiana PAUN, Mihaela Vetan i Jan Valeska. Bądź częścią RWS! Broszura wspierająca szkolenia dotyczące Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność. Budapeszt: TVE/ProBioLiga /CRIES/URGENCI, urgenci.net/wp-content/uploads/2016/11/bpcsabooklet_2016_eng.pdf 73

74 RWS od rolnika do rolnika 7. Narzędzia do budowania społeczności Możesz przetestować różne podejścia ułatwiające rozwój Twojej społeczności RWS. Jednym z możliwych podejść jest wykorzystanie ćwiczeń wizji dla całej grupy RWS, aby wspólnie zaangażować się w to, co chcieliby osiągnąć jako RWS, jak podejmować decyzje i jak poprawić różne stosowane style komunikacji. Niektóre z tych narzędzi są dostępne online, podczas gdy inne są prezentowane na szkoleniach, w których możesz uczestniczyć. Członek RWS, który obserwuje, że rolnik pomimo kilkumiesięcznego lub kilkuletniego zaangażowania nadal walczy, może zacząć kwestionować znaczenie partnerstwa. Dlatego ważne jest, aby pokazać konsumentom, jak pomocne i wspierające jest dla rolników ich zaangażowanie. Są kluczową częścią zmiany! Współpraca: jako narzędzia do współpracy rozumiemy narzędzia online, które umożliwiają współpracę bez przebywania w tym samym miejscu. Pojawia się koncepcja biura elektronicznego, w którym wszystko jest przechowywane cyfrowo i dostępne dla wszystkich członków zespołu. Potrzebujemy narzędzi do udostępniania plików, jednoczesnej pracy nad dokumentami, udostępniania kalendarza, kontaktów i robienia notatek. Wybór narzędzi obejmuje: Nextcloud: do udostępniania plików, kalendarzy i kontaktów OnlyOffice: do edycji dokumentu udostępnionego Etherpad i CodiMD: do notatek Komunikacja: komunikacja jest najczęstszym powodem korzystania z narzędzi informatycznych. Inicjatywy rozróżniają komunikację wewnętrzną między grupami roboczymi i członkami oraz komunikację zewnętrzną. Istniejące narzędzia można z grubsza podzielić na jeden do wielu i wiele do wielu. Komunikacja jeden do wielu jest komunikacją jednostronną, w której informacje mają być przekazywane i niekoniecznie omawiane. Należą do nich strony internetowe, blogi, biuletyn oraz, w niektórych przypadkach, media społecznościowe. Narzędzia wiele do wielu umożliwiają bardziej dynamiczną komunikację. Obejmuje Chat/Messenger, e, listy mailingowe, fora, strony wiki, połączenia grupowe i media społecznościowe. 74

75 4. Budowanie społeczności Socjokracja - Way of Council - Komunikacja bez przemocy - Mailchimp dla biuletynów Bibliografia Bouffartigue Cathy, Wim Merckx, Jocelyn Parot i Peter Volz. Szkolenie z alternatywnych systemów dystrybucji żywności: logistyka regionalna. Aubagne: URGENCI, uploads/2015/01/training-in- AFDS_final_print.pdf. Reisman Erica. Doświadczenie członków europejskich RWS. Praca magisterska. Lyon: ISARA/NMBU, 10 października 2018 r. Volz Peter, Philipp Weckenbrock, Jocelyn Parot i Nicolas Cressot. Przegląd Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność w Europie. Aubagne: URGENCI, family-farming/detail/en/c/416085/ Overview-of- Wspierane przez Wspólnotę Rolnictwo w Europie F.pdf. 75

76 RWS od rolnika do rolnika Jak przeprowadzić podsumowanie na koniec sezonu w RWS? 1. Uzgodnijcie i zaplanujcie z całą grupą RWS datę i miejsce spotkania przynajmniej na miesiąc przed proponowanym terminem. 2. Upewnijcie się, że w miejscu spotkania będzie można swobodnie porozmawiać i wygodnie usiąść; sala warsztatowa przy stowarzyszeniu czy w szkole daje możliwości do spisywania informacji zwrotnych na flipczarcie; kawiarnia jest odpowiednia do bardziej kameralnej rozmowy w małej grupie. Jeśli zapraszasz do siebie do gospodarstwa, upewnij się, że masz ciepłą przestrzeń pod zadaszeniem dla kilkunastu lub kilkadziesięciu osób (warto ocenić, czy w tym przypadku nie łatwiejszym będzie dojazd rolnika do miasta, zwłaszcza w okresie późnojesiennym). 3. Przygotujcie wraz z członkami pytania do ewaluacji RWS; ktoś z grupy może zgłosić się na facylitatora spotkania. 4. Zdecydujcie, czy spotkanie ma mieć funkcję jedynie podsumowania, czy chcecie je połączyć z planowaniem kolejnego sezonu. 5. Agenda spotkania powinna być wcześniej udostępniona, aby członkowie mogli się zastanowić przed spotkaniem; utwórzcie wydarzenie na FB i przypomnijcie kilka razy o spotkaniu. PODSUMOWANIE RWS Data Godzina Obecni członkowie: Rolniczki/cy: 1. WSTĘP I PODZIĘKOWANIE ZA WSPÓŁPRACĘ. 2. RUNDKA INTEGRACYJNA: Motywacja członków RWS do wstąpienia: wsparcie dla Ekopoletka, bo lubimy ich produkty i to, co robią problem z zamawianiem przez system kooperatywy nie wiem, co chcę przez cały tydzień gotować ; paczki rozwiązały problem zamówień. Ciekawość RWS Wypróbowanie modelu, o którym słyszeliśmy, spójne ze wsparciem rolników, do którego się zobowiązujemy w kooperatywie 76

77 4. Budowanie społeczności źródło zdrowej żywności, której nie dostanie się w sklepie. Zaufanie do rolników (powszechnie wiadomo, że w Małopolsce rolnicy nie pryskają przy domach, ale wszędzie indziej na polach tak) odwracamy w praktyce model i uzdrawiamy relacje miasto-wieś, realizujemy założenia suwerenności żywnościowej Motywacja rolników do eksperymentu RWS w kontekście profilu i doświadczeń gospodarstwa. 3. CO UDAŁO NAM SIĘ ZAKUPIĆ DZIĘKI INWESTYCJI W RWS: 4. NASZE DOŚWIADCZENIE I OBSERWACJE RWS-U (+/-) MOCNE STRONY I SUKCESY/WYZWANIA I SŁABE STRONY PODSUMOWANIE Z PERSPEKTYWY ROLNICZEK PLUSY/mocne strony i sukcesy (przykład): realizacja projektu i płynność, mimo rotacji plony ++ pasternak, pomidory, bazylia, marchewka, sałaty wczesne przełożenie metod prowadzenia grupy, na podstawie pojedynczego spotkania szkoleniowego o RWS z Dobrzyniem nad Wisłą, na rzeczywistość stałość systemu, elastyczność doboru produktów, możliwość planowania połączenie punktu odbioru RWS z Kooperatywą Wawelską zmniejszony nakład pracy w marketingu; przyjemność związaną z komunikowaniem tego, co się dzieje na polu lub informacji o produktach poczucie kontaktu z odbiorcami odbiory urlopowanych paczek dobrze się sprawdziły MINUSY/wyzwania i słabe strony bardzo intensywny dzień zbiorów - pytanie, jak to przeskalować, aby warzywa zebrane danego dnia nadal były dostarczane czasem poczucie nieobecności członków przy odbiorach i w komunikacji przez , przy ważniejszych kwestiach (np. dot. pozostawianych paczek) na polu dziki, mokra ziemia wiosną, ciężki początek różne style pracy i standardów osób pracujących w gospodarstwie oraz rolnikami, a także w realizacji zamówień arkusze produktów ekstra pod koniec sezonu zaczęły szwankować zwiększone poczucie odpowiedzialności i ryzyka wczesną wiosną, przy trudnych, mokrych tygodniach relacja z kooperatywą nie była do końca jasna i dobrze uzgodniona, co po części 77

78 RWS od rolnika do rolnika wpłynęło na pojawienie się wyrzutów o ujmowanie budżetowi kooperatywy przez RWS dodatkowy przystanek i podrzucanie paczki był możliwy jako odstępstwo tylko przy małej liczbie osób PODSUMOWANIE Z PERSPEKTYWY CZŁONKÓW RWS ODBIORCÓW PACZEK Pytania do członków czym się dla Was różnił ten system od kupowania warzyw w kooperatywie lub od innej formy nabywania żywności? co Wam nie pasowało w systemie? Co Wam się podobało? co Wam nie pasowało w paczkach/produktach? Co Wam się podobało w paczkach? produkty ekstra - jak oceniacie system, ceny i dostępność produktów? jak oceniacie naszą realizację Umowy RWS, tj. dowozów, jakości paczek, komunikacji, rozliczeń? Co możemy usprawnić i jak? jakich produktów Wam zabrakło? jakie były Wasze ulubione warzywne w paczce, a jakie oceniacie nisko? czy bylibyście zainteresowani udziałem w kolejnym roku RWS? Czego byście chcieli dodatkowo? czy przez to udział w RWS wpłynął na zmianę spojrzenia/oceny na pracę rolnika i produkcję warzyw? Czy odczuliście jakąś różnicę? PLUSY/mocne strony i sukcesy (przykład): urozmaicone produkty - kolory marchewek, typy jarmużu wgląd w prace i procesy na polu dzięki informacjom od dziewczyn znajomość rolniczek osobiście; zaufanie do jakości eko szerokie spektrum produktów z jednej paczki można było ugotować więcej niż dla jednej osoby jako społeczeństwo oduczyliśmy się gospodarować żywnością sezonowo, zwłaszcza w kontekście skrajnych nadwyżek latem i skrajnych braków zimą prostota systemu: wszystko zaplanowane, wygoda odbiorów. Paczka wymusza pewne rzeczy. praktyka suwerenności żywnościowej naprawdę świeże produkty, zerwane tego samego dnia MINUSY/wyzwania i słabe strony lepsze na odbiór byłyby dni na początku tygodnia, ponieważ w okresie letnim 78

79 4. Budowanie społeczności dużo osób wyjeżdża na weekendy, a żywność zostaje niespożytkowana brakowało sugestii, co robić z danymi produktami; brakowało wyobrażenia, jak je przygotować zdarzało się marnować żywność; 30zł to czasem to za dużo na jedzenie, np. przy jednej osobie w domu niepotrzebne plastikowe opakowania i torby chęć większego zaangażowania, ale realia codziennego życia weryfikują, co jest możliwe Propozycje na usprawnienie systemu: spotkanie na początku co członkowie mogą wnieść ze swojej strony w ten system? RWS sponsorowany czyli opłacanie kilku paczek ekstra lub dofinansowania dla mniej zamożnych osób wymieszanie systemu RWS z subskrypcjami uzgodnienie na początku sezonu wkładu i rozliczenia z kooperatywą za użytkowanie ich przestrzeni na zasadzie fair share zaplanowanie kwestii odbioru koszyczki zamiast toreb system ZERO WASTE bez opakowań (segmenty na warzywa, tak aby każdy sobie pakował w torebki tekstylne) Podsumowanie roczne działalności nieformalnej grupy RWS Ekopoletko Stryszów 79

80

81 Wnioski Broszura RWS od rolnika do rolnika oparta jest na doświadczeniach rolników, którzy brali udział w europejskich spotkaniach ruchów RWS w Ostrawie we wrześniu 2016 r. oraz w Salonikach w listopadzie 2018 r. Informacje te pochodzą również ze spotkania rolników w Cascina Santa Brera we Włoszech w lutym 2018 r., które składało się z pięciodniowego programu dla rolników z RWS. Trzydziestu rolników z całej Europy spotkało się w ekologicznej, permakulturowej farmie o nazwie Cascina Santa Brera niedaleko Mediolanu we Włoszech, aby podzielić się swoim praktycznym doświadczeniem w produkcji zdrowej i zrównoważonej żywności dla lokalnych społeczności i nabyć nowych umiejętności, aby lepiej przygotować do bycia rolnikiem RWS. 1 Broszurę RWS od rolnika do rolnika można rozumieć jako zwięzłe zestawienie różnych doświadczeń tych rolników i rolniczek z RWS, z których większość to producenci warzyw. Taką wiedzę i doświadczenia należy starannie zachować, ponieważ są one dynamiczne i stale się rozwijają. Ze względu na to aktualizacje i ulepszenia powinny być regularnie włączane, ponieważ ruch i jego członkowie wciąż zdobywają nowe doświadczenia. Ta broszura jest również narzędziem w szerszej strategii międzynarodowej sieci URGENCI, pomaga wzmocnić wymianę między rolnikami w ramach ruchu RWS. Jak pokazują niezliczone badania socjologiczne we wszystkich regionach, rolnicy i rolniczki są niebezpiecznie izolowani. Dotyczy to tym bardziej pionierskich rolników, takich

82 RWS od rolnika do rolnika jak rolnicy RWS, którzy czasami stają w obliczu wrogiego środowiska zawodowego. Ta broszura stara się zniwelować tę izolację. Jest to jedno z narzędzi, obok wielu innych, używane do wspierania i wzmacniania rolników RWS. Inne sposoby dzielenia się doświadczeniami i wiedzą z innymi rolnikami obejmują platformę e-learningową stworzoną przez URGENCI i jej partnerów w ramach projektu RWS działa! (CSAct!) hub. urgenci.net. Te różne podejścia do szkolenia i uczenia się powinny być rozumiane nie jako konkurujące ze sobą, ale raczej jako uzupełniające się. Platforma e-learningowa nie może zastąpić broszury zorientowanej na praktykę, a broszura nigdy nie zastąpi bezpośrednich interakcji trener-uczestnik. Ta broszura ma zatem skromne ambicje - to tylko jedno z narzędzi pomagające w szkoleniu rolników RWS. Niniejsza broszura jest jednak bardzo aktualna i stara się zaspokoić ogromną potrzebę szkolenia rolników RWS, co jest kluczowym elementem szeroko zakrojonej transformacji społeczno-politycznej, która ma miejsce obecnie. Bez solidnej bazy treningowej nie możliwe jest szersze przejście na agroekologię. Bez przejścia na agroekologię będziemy nadal zmagać się z coraz bardziej przerażającymi skutkami zmian klimatu i utraty różnorodności biologicznej. RWS przedstawia więcej niż realny model marketingowy oparty na partnerstwie. Może reprezentować nowy sposób produkcji i tworzenia społeczności. Wielu małych ludzi, w wielu małych miejscach na świecie będzie uprawiać Małe Ogrody... które nakarmią świat. Gustavo Duch (dziennikarz i działacz na rzecz suwerenności żywnościowej), Mucha gente pequeña, Pol.len Edicions,

83

84 Celem tej broszury jest dostarczenie potencjalnym i/lub nowym rolnikom i rolniczkom, zainteresowanym podjęciem współpracy z RWS, najlepszych praktyk, a także niezbędnej wiedzy ekonomicznej, technicznej, logistycznej, rolniczej i społecznej. Przedstawiono wskazówki i spostrzeżenia zebrane od doświadczonych rolników i rolniczek RWS z całej Europy. W broszurze pojawiają się kwestie dotyczące tego, jak możemy zrozumieć zawód rolnika RWS? Jakiego rodzaju umiejętności, zarówno twardych, jak i miękkich wymaga? Jak rozumiemy niepowodzenia i sukcesy w odniesieniu do rentowności gospodarstw RWS? Jakie strategie odnoszą największe sukcesy w prowadzeniu gospodarstwa RWS? Jakie narzędzia są potrzebne do tworzenia i udostępniania? Jak można lepiej zorganizować współpracę między wieloma producentami i lepiej organizować budowanie społeczności w grupie podstawowej RWS? Fundacja EkoRozwoju jest pozarządową organizacją, której misją jest wspieranie rozwoju w zgodzie z naturą poprzez aktywną współpracę z mieszkańcami, innymi organizacjami oraz uczestnikami szeroko rozumianej działalności publicznej. Niniejsza broszura RWS od rolnika do rolnika składa się z następujących czterech rozdziałów: 1. Wyzwania rolnicze: Jakie są główne wyzwania, przed którymi stoi rolnik RWS? W tym rozdziale omówiono żyzność gleby, nawadnianie, różnorodność biologiczną i planowanie upraw. 2. Zrównoważony rozwój gospodarczy: co uważa się za sprawiedliwy udział? Rolnicy z RWS muszą ustalić, jakie kwoty uważają za uczciwe, a także ile produktów należy uwzględnić w paczce. 3. Zróżnicowany marketing, logistyka i dystrybucja: wiele gospodarstw łączy RWS z innymi formami marketingu, takimi jak sprzedaż na rynkach rolników i/lub do restauracji i sklepów detalicznych. Może to być doskonała strategia z ekonomicznego punktu widzenia, ale może także generować konflikty. Gdzie zatem w RWS jest miejsce dla takich producentów? 4. Budowanie społeczności: Jak możemy zachęcić zaangażowanych członków do wspierania rolników RWS, zapewniając tym samym wystarczająco dużo czasu na skupienie energii i umiejętności na wytwarzaniu wysokiej jakości żywności, regeneracji ziemi uprawnej i dbania o siebie?