Diagnostyka i leczenie zakażeń układu moczowego u dzieci

Transkrypt

1 Diagnostyka i leczenie zakażeń układu moczowego u dzieci Opracowane na podstawie artykułu: Diagnosis and management of urinary tract infection in children Gabrielle J. Williams, Elisabeth H. Hodson, David Isaacs, Jonathan C. Craig Journal of Paediatrics and Child Health, 2010;doi: /j x Tłumaczyła dr med Agnieszka Matkowska-Kocjan Konsultowała prof. dr hab. med. Danuta Zwolińska, Katedra i Klinika Nefrologii Pediatrycznej Akademii Medycznej we Wrocławiu Częstość występowania i obraz kliniczny Zakażenie układu moczowego (skrót: ZUM) występuje u około 8% dziewczynek i 2% chłopców do 7. roku życia.na podstawie przeglądu systematycznego 12 badań wykazano, że ZUM rozpoznaje się u około 5% niemowląt (0-2. mż.) zgłaszających się do szpitalnych oddziałów ratunkowych z powodu gorączki bez uchwytnej przyczyny. Wśród ZUM można wyróżnić: bezobjawowy bakteriomocz, zapalenie pęcherza moczowego i ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek. U dzieci, u których zakażenie przebiega bez objawów klinicznych, można uzyskać izolowany dodatni wynik posiewu moczu (bezobjawowy bakteriomocz). W takim przypadku nie należy rozpoczynać leczenia, ponieważ antybiotykoterapia może sprzyjać rozwojowi zakażenia objawowego i antybiotykooporności, a ponadto nie przynosi żadnych odległych (długotrwałych) korzyści. Zapalenie pęcherza rozwija się, gdy zakażenie jest ograniczone jedynie do cewki moczowej oraz pęcherza moczowego. W takiej sytuacji u dzieci występują objawy miejscowe, takie jak: zwiększenie częstotliwości mikcji, parcie na mocz, bolesne oddawanie moczu, zmętnienie moczu oraz dyskomfort w dolnych partiach jamy brzusznej. Odmiedniczkowe zapalenie nerek jest niemal zawsze związane z wystąpieniem gorączki, z wyjątkiem niektórych najmłodszych niemowląt. Bardzo rzadko zdarza się, że u dzieci z ZUM wynik posiewu moczu jest ujemny. Zwykle ma to miejsce w przypadku wad układu moczowego (np. zakażenie w obrębie torbieli czy całkowita niedrożność dróg moczowych) lub w przypadku wykonywania posiewu w trakcie antybiotykoterapii. Pobranie moczu do badania Diagnostyka W warunkach domowych mocz do badania pobiera się po umyciu okolicy krocza i dopiero po oddaniu kilkunastu ml moczu bezpośrednio do pojemnika Wiarygodność wyniku badania moczu pobranego za pomocą specjalnych wkładek i pieluszek jest niepewna, ponieważ metodę tę oceniano w niewielu badaniach, a zanieczyszczenie moczu jest większe niż w przypadku innych sposobów. Jeśli jest to niemożliwe - zaleca się użycie wkładki pieluszkowej, cewnikowanie pęcherza moczowego lub nakłucie nadłonowe pod kontrolą USG. W praktyce czyste pobranie moczu jest zwykle metodą pierwszego wyboru, natomiast cewnikowanie lub nakłucie nadłonowe stosuje się dopiero wtedy, gdy pierwszy sposób zawiedzie lub gdy ze względów klinicznych konieczne jest jak najszybsze wykonanie badania.

2 U dzieci, które nie kontrolują jeszcze oddawania moczu, należy go pobrać metodą cewnikowania, nakłucia nadłonowego lub czystą techniką bezpośrednio do pojemnika w trakcie oddawania moczu. Testy przyłóżkowe Badanie moczu z zastosowaniem testów paskowych jest często wykorzystywane do wczesnego ustalania rozpoznawania i wskazań do terapii empirycznej. Największą wartość ma dodatni wynik testu paskowego definiowany jako obecność esterazy leukocytarnej lub azotynów. Zakładając, że częstość występowania (podstawowe ryzyko ZUM wynosi 5%, dodatni wynik jednego z tych testów zwiększa prawdopodobieństwo rozpoznania ZUM do 18%, a ujemny wynik obu testów zmniejsza to ryzyko do około 1%. Innym testem przesiewowym powszechnie stosowanym w diagnostyce ZUM jest badanie mikroskopowe moczu na obecność leukocytów i/lub bakterii. Niektórzy eksperci uważają, że do rozpoznania ZUM konieczne jest stwierdzenie dużej liczby leukocytów w moczu (ropomocz).jednak zgodnie z wytycznymi ropomocz nie jest konieczny do rozpoznania ZUM. Wyniki przeglądu systematycznego wskazują, że wartość diagnostyczna liczby leukocytów w moczu jest podobna do wartości testów paskowych na obecność esterazy leukocytarnej zarówno w przypadku wyników dodatnich, jak i ujemnych. Badanie mikroskopowe w kierunku obecności bakterii ma znacznie większą wartość różnicującą; wartość wyniku dodatniego jest podobna do wykrycia azotynów testem paskowym, natomiast wynik ujemny ma jeszcze nieco większą wartość - prawdopodobieństwo ZUM wynosi wtedy 1%, przy założeniu ryzyka podstawowego na poziomie 5% (jak powyżej).niewielka modyfikacja tej metody, polegająca na użyciu barwienia metodą Grama, daje jeszcze lepsze rezultaty - wynik dodatni oznacza 55% prawdopodobieństwo rozpoznania ZUM, natomiast ujemny zmniejsza to prawdopodobieństwo do 0,3% (przyjmując założenia jak powyżej). Mimo oczywistej większej wartości badania mikroskopowego na obecność bakterii, najnowsze wytyczne dotyczące postępowania w ZUM9 zalecają wykonanie badania mikroskopowego, a następnie podejmowanie decyzji na podstawie łącznej interpretacji liczby leukocytów i bakterii (bez użycia barwienia metodą Grama). Na rycinie 1. przedstawiono proponowany algorytm postępowania.

3

4 Testy paskowe na obecność azotynów i esterazy leukocytarnej są najbardziej przydatne, gdy wyniki obu testów są zgodne. Ze względu na duże ryzyko uzyskania wyników fałszywie dodatnich lub fałszywie ujemnych, w przypadku podejrzenia ZUM zawsze należy wykonać posiew moczu. Do rozpoznania ZUM nie jest konieczne stwierdzenie ropomoczu. Posiew moczu ZUM potwierdza się lub wyklucza na podstawie liczby kolonii bakteryjnych wyhodowanych w posiewie moczu. Tradycyjnie próg diagnostyczny różni się w zależności od metody pobrania moczu, a także w zależności od ośrodka mikrobiologicznego i obowiązujących w nim ustaleń klinicznych. W tabeli 1 przedstawiono interpretację wytycznych American Academy of Pediatrics (AAP). Tabela1. Wartości progowe liczby bakterii w posiewie moczu pobranego różnymi metodami dla rozpoznania ZUM Metoda pobrania Liczba bakterii Liczba gatunków Klasyfikacja moczu (CFU/l) bakterii mocz pobrany w trakcie mikcji (czyste 1 pewne ZUM pobranie, środkowy 1 strumień, woreczek) a 2 mocz pobrany 1 pewne ZUM cewnikiem nakłucie nadłonowe jakakolwiek ilość1 pewne ZUM jakakolwiek ilość 2 a wynik badania moczu pobranego do woreczka uważa się za niewiarygodny (p. komentarz) - przyp. red. ZUM - zakażenie układu moczowego Dzieci w wieku 0-3 miesięcy Leczenie ostrego ZUM W leczeniu ZUM u niemowląt do ukończenia 3. miesiąca życia zazwyczaj stosuje się antybiotyk dożylnie, ponieważ u około 10% pacjentów stwierdza się towarzyszące uogólnione zakażenie..ponadto w tej grupie wiekowej prawdopodobnie większe jest ryzyko współistnienia nieprawidłowości w zakresie układu moczowego (np. zastawki cewki tylnej, zwężenia dróg moczowych), Najczęstszą przyczyną ZUM w tej grupie wiekowej jest zakażenie bakteriami Escherichia coli oraz Enterococcus faecalis. Uzasadnia to empiryczne stosowanie antybiotyków β-laktamowych i aminoglikozydowych, na pr.ykład ampicyliny i gentamycyny, które u noworodków są zazwyczaj lekami pierwszego wyboru. Zgodnie z aktualną praktyką kliniczną, leczenie dożylne zazwyczaj kontynuuje się do momentu ustąpienia objawów ogólnych, a następnie zmienia się antybiotyk na doustny, tak aby całe leczenie trwało 7-14 dni. Dane przemawiające za takim czasem leczenia są słabe, a w praktyce klinicznej terapia przebiega w różny sposób. Dokładne zasady antybiotykoterapii przedstawiono w tabeli.

5 Antybiotykoterapię dożylną należy kontynuować do czasu obniżenia gorączki, a następnie zmienić antybiotyk na doustny. Łącznie leczenie powinno trwać 7-14 dni. Dzieci >3. miesiąca życia z odmiedniczkowym zapaleniem nerek Wiarygodnie potwierdzono dobrą skuteczność antybiotykoterapii doustnej w leczeniu odmiedniczkowego zapalenia nerek. Przyjęcie do szpitala w celu wdrożenia terapii dożylnej należy zarezerwować dla dzieci poważnie chorych (o septycznym przebiegu zakażenia) lub uporczywie wymiotujących. W praktyce klinicznej antybiotyki doustne stosuje się zwykle przez 7-10 dni; taki sam czas leczenia zalecają autorzy najnowszych wytycznych.zalecenia dotyczące leczenia empirycznego ZUM zależą od lekowrażliwości drobnoustrojów w lokalnej populacji. Nasze zalecenia szczegółowo opisano w tabeli 2. Tabela 2. Antybiotykoterapia empiryczna w ZUM (przed identyfikacją drobnoustroju) Obraz kliniczny Antybiotykoterapia cefaleksyna p.o. lub przebieg z gorączką kotrimoksazol p.o. (7-14 dni) cefaleksyna p.o. lub przebieg bez gorączki kotrimoksazol p.o. (3 dni) wiek <1. mż. lub dowolny wiek, ampicylina z gentamycyną i.v. (do gorączka i/lub ciężki przebieg, uzyskania poprawy klinicznej), jeżeli nie toleruje antybiotyku następnie antybiotykoterapia doustnie Ograniczone dane dotyczące domięśniowego podawania antybiotyków sugerują brak różnic pomiędzy terapią sekwencyjną (domięśniowo a następnie doustnie) i tylko doustną. Antybiotyki należy podawać doustnie przez 7-10 dni. Antybiotykoterapia dożylna jest wskazana, jeżeli choroba ma cięższy przebieg lub dziecko nie może przyjmować antybiotyków doustnie. Dzieci >3. miesiąca życia z zapaleniem pęcherza moczowego Krótkotrwała terapia (3-4 dni) jest równie skuteczna w usunięciu bakterii z moczu, jak terapia standardowa (7-14 dni). Raczej nie zaleca się jednorazowego podawania antybiotyku. Badania obrazowe układu moczowego Nieprawidłowości w obrębie układu moczowego zwiększają ryzyko nawracających ZUM lub uszkodzenia nerek. Poszukiwanie takich nieprawidłowości jest jednak uzasadnione tylko wówczas, gdy możliwe będzie wdrożenie postępowania zmniejszającego ryzyko kolejnych ZUM i ich odległych następstw. Wytyczne sugerują wykonywanie badań obrazowych u dzieci z największym ryzykiem uszkodzenia nerek i wad układu moczowego. Do tej grupy należą dzieci z nietypowym ZUM, a więc z ciężkim przebiegiem choroby, z utrudnionym wypływem moczu, z wyczuwalnym guzem/oporem w obrębie jamy brzusznej lub w pęcherzu moczowym, zwiększonym stężeniem kreatyniny, posocznicą, brakiem odpowiedzi na antybiotyk, z zakażeniami wywołanymi przez bakterie inne niż E. coli oraz u dzieci z nawracającymi ZUM. W praktyce pediatrzy zlecają badanie ultrasonograficzne (USG) nerek u większości dzieci po pierwszym epizodzie ZUM, natomiast cystouretrografię mikcyjną oraz scyntygrafię stosują bardziej wybiórczo.

6 USG : badanie jest niedrogie, nieinwazyjne i powszechnie dostępne. Cystouretrografię mikcyjną wykonuje się w poszukiwaniu odpływów pęcherzowomoczowodowych (OPM). Nasilone odpływy (stopień 3-5) stanowią czynnik ryzyka nawracających ZUM.Rutynowe wykonywanie cystouretrografii mikcyjnej u wszystkich dzieci po pierwszym epizodzie ZUM jest nieuzasadnione i nie jest zalecane przez najnowsze wytyczne, ponieważ rozpoznanie OPM nie wpływa na wybór metody leczenia. Jedynym bezsprzecznym wskazaniem do wykonania cystouretrografii mikcyjnej jest podejrzenie uropatii zaporowej w USG, ponieważ w takim przypadku istnieje duże prawdopodobieństwo występowania wad, takich jak zastawki cewki tylnej. Od potwierdzenia lub wykluczenia OPM często zależy decyzja o konieczności dalszego stosowania leczenia profilaktycznego. Scyntygrafia z użyciem DMSA wykonana niezwłocznie po epizodzie ostrego ZUM, pozwala uwidocznić obszary nieprawidłowego miąższu nerek, który prawdopodobnie został uszkodzony w wyniku ZUM. Stwierdzenie przetrwałych nieprawidłowości jest często podstawą do powtórzenia scyntygrafii w ciągu roku lub kilku lat. Scyntygrafia pozwala z dużą czułością (czułość 86%, swoistość 91% w porównaniu z badaniem histologicznym wykryć ostre zmiany w miąższu nerek. Jednak w badaniach z krótkim okresem obserwacji wykazano, że wiele z tych nieprawidłowości ustępuje samoistnie, niezależnie od stosowania profilaktyki antybiotykowej. Wydaje się więc, że wykonanie scyntygrafii po pierwszym epizodzie ZUM przynosi niewielką korzyść. Podejmując decyzję o potrzebie wykonania badań obrazowych układu moczowego, należy również uwzględniać wartości i preferencje lekarza prowadzącego oraz rodziców dziecka. Uproszczone zalecenia obejmują: wykonanie USG jamy brzusznej u wszystkich dzieci wykonanie cystografii mikcyjnej i/lub scyntygrafii z użyciem DMSA u dzieci z nieprawidłowym wynikiem USG nerek. Zapobieganie nawrotom ZUM U około 20% dzieci po przebyciu ZUM dochodzi do nawrotu objawowego zakażenia. Leczenie profilaktyczne pozwala uniknąć kolejnych epizodów ZUM, a także zmniejszyć dyskomfort związany z chorobą i stres w rodzinie.nie wiadomo jednak, jakie jest prawdopodobieństwo, że zapobieganie ZUM pozwoli uniknąć też istotnego klinicznie uszkodzenia nerek. Przypuszczalnie jest ono bardzo małe, ponieważ ryzyko uszkodzenia nerek w następstwie ZUM jest znikome, a korzyść z postępowania profilaktycznego niewielka. Leki przeciwbakteryjne Tradycyjnie dzieciom z OPM lub nawracającymi ZUM podawano lek przeciwbakteryjny w małych dawkach, aby zapobiec kolejnym zakażeniom. Wyniki badań kohortowych obejmujących dzieci wyleczone z ZUM również kwestionują skuteczność tej metody. Mimo to nadal publikowano małe badania porównujące skuteczność profilaktyki przeciwbakteryjnej z niestosowaniem takiej interwencji, które nie wnosiły żadnych rozstrzygnięć, a dodatkowo zwiększały niepewność lekarzy. W 2009 roku opublikowano wyniki dużego badania obejmującego niemal 600 dzieci z OPM i bez OPM, z których wynika, że dzieci otrzymujące przez 12 miesięcy kotrimoksazol w małych dawkach odnoszą niewielką korzyść w porównaniu z grupą placebo. Podejmując decyzję o leczeniu, należy rozważyć korzyści w postaci niewielkiego zmniejszenia ryzyka nawracających objawowych ZUM (z 19 do 13%) i negatywne następstwa w postaci ryzyka rozwoju oporności bakterii przy kolejnym epizodzie

7 ZUM na lek stosowany profilaktycznie. Podejmując decyzję o rozpoczęciu profilaktycznej antybiotykoterapii, należy uwzględnić podstawowe ryzyko nawrotowego ZUM, uwarunkowania kliniczne i czynniki rodzicielskie. Nie należy jej zlecać rutynowo po niepowikłanym ZUM. Nie zaleca się rutynowo profilaktycznego stosowania leków przeciwbakteryjnych u dzieci po pierwszym epizodzie ZUM. Profilaktyczne podawanie leku przeciwbakteryjnego należy rozważyć u dzieci z grupy dużego ryzyka poważnych lub nawracających zakażeń - u najmłodszych niemowląt, u dzieci z wadami układu moczowego lub nawrotowym ZUM. Reimplantacja i endoskopowe ostrzykiwanie ujść moczowodów w leczeniu OPM U dzieci z OPM można rozważać interwencję chirurgiczną w przypadku nawrotowych ZUM z gorączką i nieskuteczności profilaktycznej antybiotykoterapii i/lub leczenia uzupełniającego. Obrzezanie Nie zaleca się obrzezania po pierwszym epizodzie ZUM. Należy rozważyć obrzezanie u chłopców z nawracającymi epizodami ZUM. Leczenie uzupełniające W niedawno przeprowadzonym przeglądzie wykazano, że w większości badań potwierdzono skuteczność uzupełniających metod leczenia, takich jak witamina A, probiotyki, żurawina, preparaty nasturcji i chrzanu, hipuran metenaminy i UroVaxom. Należy jednak podkreślić, że w większości tych badań uczestniczyły małe, często wyselekcjonowane grupy pacjentów, a jakość samych publikacji jest słaba. Najwięcej danych naukowych dotyczy stosowania produktów żurawiny w profilaktyce nawracających ZUM u kobiet, natomiast istnieje niewiele danych dotyczących ich stosowania u dzieci. Należy więc podkreślać, że nadal mogą wystąpić kolejne epizody ZUM. Koncentrat żurawinowy może nieznacznie zmniejszać ryzyko ZUM. Podsumowanie Rozpoznanie i leczenie ZUM u dzieci oraz ich obserwacja po chorobie stanowią ważne zagadnienia dla pediatrów ogólnych i wymagają podejmowania wielu decyzji. Aspekty dotyczące diagnostyki i leczenia zakażenia o ostrym przebiegu zostały dobrze poznane, dlatego możliwe było opracowanie zaleceń dotyczących pobierania moczu do badania, badań pomocniczych i stosowania antybiotyków. Najnowsze dane naukowe pozwalają sformułować wskazówki dotyczące postępowania profilaktycznego, jednak nadal brakuje wystarczających dowodów na długotrwałe korzyści z rutynowego wykonywania badań obrazowych układu moczowego. Zapamiętaj! Jednym z najważniejszych czynników zmniejszających prawdopodobieństwo wystapienia zakażenia układu moczowego jest wypijanie przez dziecko lub osobę

8 dorosłą odpowiedniej ilości wody - w ilości zależnej od aktywności ruchowej i temperatury otoczenia. Jest to znacznie ważniejsze niż "szklanka mleka" w szkole. Rozważ ZUM u każdego dziecka z gorączką nieznanego pochodzenia lub objawami ze strony układu moczowego. Ujemny wynik testu paskowego i/lub prawidłowa liczba leukocytów w badaniu ogólnym moczu znacznie zmniejszają prawdopodobieństwo rozpoznania ZUM, ale go nie wykluczają. Rutynowe profilaktyczne stosowanie leku przeciwbakteryjnego po pierwszym epizodzie ZUM nie jest uzasadnione. Po pierwszym epizodzie ZUM należy wykonać USG nerek. Od jego wyników zależą dalsze decyzje dotyczące diagnostyki obrazowej.